FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:12 SİYƏNƏKLƏR CİNSİNİN MORFO BİOLOJİ

1. AZƏRBAYCAN AQRAR DÖBLƏT UNİVERSİTETİZOOBAYTARLIQ VƏ ƏCZACILIQ FAKULTƏSIƏCZACILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN: BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU:12 SİYƏNƏKLƏR CİNSİNİN MORFO BİOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ. MÜHAZİRƏÇİ : ABDULHƏLIMOV N.A GƏNCƏ – 2009

2. MÜHAZİRƏNIN PLANI. • SİYƏNƏKKİMİLƏR, XƏZƏR ŞİŞQARINLARINI SARA ŞİŞQARINI, İRİ GÖZ ŞİŞQARINI, İRİGÖZ SİYƏNƏK, QIZILAĞAC SİYƏNƏYİN MORFO-BİOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ. • QIZILXALLI VƏ QIZILBALIĞI MORFOBİOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ. Balıq 12

3. ƏDƏBİYYAT SIYAHISI 1.İ.Ə.ƏBDÜRRƏHMANOV. BALIQLAR. BAKI 1966. 2.R.İ.SULTANOV. XORDALILARIN ZOOLOGİYASI.BAKI 2001. 3.T.C.РАССА. ЖИЗНЬЖИВОТНЫХ TOМ 4.МОСКВА 1983. Balıq 12

4. Siyənəkkimilərin ağzı ucda yerləşir,quyruq üzgəcinin əsasında hər 2 tərəfdə uzunsov pulcuq olur.Qarnı yanlardan basıq, üzərində pulcuq larla örtülü onurğa olur.Onurğa boğazdan başlanır,anus uz - gəcinə qədər davam edir. Fəqərələr 43-49-dur.Qəlsəmə qa – paqlarının gerisində tünd xal olur.Xəzərdə 6 növ siyənək ya şayır.Bura xəzər şişqarnı,sara şişqarnı,irigöz şişqarnı və s. aiddir.Qidalanma xüsusiyyətinə görə yırtıcı yarımyırtıcı və dinc olur.Tyulka balığı siyənəklər fəsiləsinə aiddir.Uzunluğu 160- 170 mm,kütləsi 26 qr-r.1-2 yaşında cinsi yetkinliyə çatır. Xəzər dənizində iki yarımnöv şişqarın olur.Birinci yarım növdə qəlsəmə dişicikləri 70-150,fəqərələrin sayı 47-52 –dir.Başı nisbətən kicik, döş üzgəcləri qisa,bədən uzunlu ğunun 26,5%-ni təşkil edir.Bədən uzunluğunun 15,5-18%-ni təşkil edir.Bədən çox hündür deyil.İkinci yarımnövdə qəlsəmə dişciklərinin sayı 120-180 fəqərələrin sayı 43-49-dur,bası böyükdür,bədən uzunluğunun 25-305-ni təşkil edir. Balıq 12

5. Döş üzgəcləri uzun və bədən uzunluğunun 17,95 təşkil edir və bədəni çox hündürdür.Şəkil 22.Kürü tökmə zamanı su- yun temperaturu 21 inkubasiya 42-52 saat davam edir.Bu balıq plankton xərcəngkimilərlə qidalanır.3 yaşda tam yetkin- ləşir bütün ömrü boyu 2-3-4- dəfə kürü tökür.Xəzər şişqarın 7 ilə qədər yaşayır.Sara şiş qarında D ııı-14 12-14, A ııı,ıv 16-20 qəlsəmə dişcikləri nazik, incə,uzun,alt çənəsi dişsiz, başı iri hündür,gözləri cox iri,döş üzgəcləri çox uzun,bədənin maksimal hündürlüyü bədən uzunluğunun 25,1- 32,5-dir . Şəkil 24. İri göz şişqarın D (ııı)ıv 12-15, A (ııı) ıv 15-21,qəlsəmə dişcikləri qısa,yoğun,sivri,seyrək,dişlər hər 2 cənədə yaxşı inkişaf etmiş.Alt çənə qabağa çıxmış,ucunda ziyil olur,başı hündür,uzunsov,alt tərəfi yanlardan basıqdır.Bədən hündür, quyruq hissəsi qısadır.Beli bənövşəyi rəngdə yaşıla çalır. Bədənin yanlarında uzunluğu 14-48 sm olan 4 tünd zolaq Balıq 12

6. yerləşir.Cinsi yetişkənliyə 2-3 yaşlarında çatır,Orta uzunluğu 17,1 – 19,7 sm olur.Kürü 6m dərinlikdə lil,qum,ilbiz çanaqları üstünə tökür,Kürü tökmə zamanı suyun t-si 14-16, duzluluğu 0,07- 11% olur.Orta hesabla 113 min kürü tökür,qidasını xər- cəngkimilər və kicik balıqlar təşkil edir,ən yağlı balıqdır.Sara siyənəyinin D ııı-ıv 13-15, A (ııı) ıv 17-20,birinci qəlsəmə qöv sündə 21,8 dişcik olur.Bədənin bel tərəfi göy-yaşıl,yanları və qarın gümüşü rəngdədir.Bel üzgəci çox piqmentli,qarın və anal üzgəcləri piqmensiz,döş üzgəcləri zəifdir.Qəlsəmə qapa- ğının arxasında qara xal olur.Kürü tökməyə ən çox 4-5 yaşlı balıqlar gəlir.Sara siyənəyinin 8 yaşda uzunluğu 38,5 sm,küt- ləsi 820 qr olur,kürü tökmə mayda başlayır.İyuna qədər da - vam edir,orta hesabla 123,4 minə qədər kürü tökür,kilkələrlə qidalanır.İrigöz siyənəkdə D ııı-ıv (v) 13-15, A ıı(ııı) (ıv ) 16 – 20,qəlsəmə gövsündə 28,8 dişcik olir.Gözləri,iri,döş üzgəcləri Balıq 12

7. uzun başı uzun,rostromu uzunsov sivri,üzgəcləri piqment- siz,baş və beli yaşıl rəngdə olur.Uzunluğu 41 sm olur.Şəkil. Bu balıq orta hesabla 161,5 min kürü tökür.Kürünün 37 % xırda,qalanı iri və orta kürü olur. Ağbaş siyənəyində D ııı-ıv, 12-15, A ııı –ıv 16-20 , qəlsəmə dişcikləri az,dişciklər yoğun,kobud,ucları küt, haçalı olur, gözləri kicikdir,bədəni alçaq,uzun sivri,döş,üzgəcləri çox qısa bel başının gerisi bozumtul –göy,başının ön tərəfi və döş üz gəcləri ağdır.Pulcuqları xirda,nazik və tez düşən olur,qəlsə- mə qanadlarının dalında bir qara xal,onların gerisində uzu - nuna zolaq əmələ gətirən boz ləkələr olur.Cinsi yetişkənliyə 3-4 yaşında çatır.Şəkil. Qızılağac siyənəyində D 15- 19, A 18 -24,qəlsəmə dişcik-ləri 26-54 ,eninə pulcuqların sıraları 50,7, fəqərələrin sayı 500,dişləri olur,beli göy-yaşıl,yanları və qarın ağ olur.Qəlsəmə qapağının gerisində tünd rəngli ləkə olur, 4 Balıq 12

8. yaşda uzunluğu 21,2 sm,kütləsi 104 qr olur.Qara bel siyə - nək D ııı-iv 14,2 , A ııı 18,1,qəlsəmə dişcikləri iri fərdlərdə yoğun,kobud,üçları qırıq,alt çənə önə çıxır başı çox enli göz ləri kicik,bədəni yoğun,bel tərəfi və başı qara rəngdə olur.Cinsi yetişkənliyə 3-6 yaşda çatır.Çoxalması mayda başlayır,kürünü ən cox iyun ayında tökür,orta hesabla 218 min kürü tökür.Qızılbalıqkimilər fəsiləsinə aid balıqların bə-dəni yoğun,uzunsov olub,başı çılpaq bədəni xırda,sıx pul- cuqlarla örtülü olub,piy üzgəci var,yan xətti yaxşı inkişaf et – mişdir.Bel üzgəci qısa olub 16 qədər şüası olur,qəlsəmə şü-aları 8-20-dır,üzmə qovuğu iridir,mədəsi əyilmiş boru şəki lində çoxlu pilorik çıxıntılara malikdir.Keçici və şirin su həya tı keçirir.Azərbaycan sularında ancaq bir cinsi yaşayır.Qızıl- balığın ağzı böyük olub ucda yerləşir,üst çənə uzun,gözün dal kənarına çatır,cənədə dişlər olur,xış sümüyü uzundur, Balıq 12

9. anus üzgəcində 7-10 şaxəli olur,fəgərələr 54-62, yan xətti pulcuqların sayı 100-150 olur.Azərbaycan sularında qızıl-xallı və qızılbalıq növləri mövcuddur. Qızılxallı balıqda D ııı-ıv 7-12, A ııı 7-10, V 7-9 olur.Piy üz- gəcindən yan xəttə qədər sahədə 14-19 pulcuq sırası olur. Birinci qəlsəmə qövsündə 18-22 dişcik olur,pilorik çıxıntıla - rın sayı 47-62 fəqərələrin sayı 56-60 olur.Çoxalma zamanı bu balığın bel tərəfi tünd yaşıl,yanları acıq rəngli,qarın tərəfi qızılı rəngdə olur.Çoxalma zamanı erkəklərin rəngi zeytuni olur.Uzunluğu 20-28 sm olan cavan fərdlərdə bədənin yan- larında iri köndələn sıralarda tünd rəngli ləkələr olur,yan xət dən yuxarıda qara xallar olur.Yan xətt uzunu qırmızı xallar olur.Bel üzgəci mavi-boz,anal,döş və qarın üzgəcləri tünd boz,yaxud göy,quyruq üzgəci bəzən qirmizi,piy üzgəci qırmızı xallı olur.Qızılxallı əsl şirin su balığıdır,şəffaf,təmiz Balıq 12

10. sularda yaşayır,dişilərin uzunluğu 29,8 sm,erkəklərin uzun- luğu 25,1 sm olur.Erkəklər cinsi yetişkənliyə 2, dişilər 3 ya –şında çatır,6 il yaşayır,körpələri efemerlərlə,tendipeptidlərlə iriləri yanüzənlər,su böcəkləri və suya düşən bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanır.Kürünün sayı 644 -2370-ə qədər olur. Oktyabr ayında kürü tökür.Qızıl balıq D ııı-ıv 8-10 ,A ıı-ııı 7-9,fəqərələrin sayı 57-60 pilorik çıxıntılar 48-52 olur.Birinci qəlsəmə qövsündə 18-20 dişcik olur,qəlsəmə şüaları 9-11 olur,üst çənədə 9-14,alt çənədə 10-14,dilin üstündə 8-10 diş olur.Bədənin yanlarında yan xəttdən aşağıda və yuxarı- da çoxlu tünd ləkələr olur.Balığın boyu artdıqca başının uzun – luğu və antedorsal məsafə artır.Quyruq qövdəsi qalınlaşan- da bədənin minimal hündürlüyü artır bel,döş və qarın üzgəc lərinin böyüməsi zəifləyir.Şəkil.Miqrasiya və kürü tökmə vax tı quyruq üzgəci yaxşı inkişaf edir.Qızılbalıq kecici balıqdir, Balıq 12

11. xəzərdə böyüyüb yetkinliyə çatdıqdan sonra çaylara kecir. Bu balıq noyabr-yanvar aylarında çaylara kecir.Miqrasiya vaxtı çayda suyun temperaturu 4,1-12,4 dənizdə isə 12,7 olur.Çaya keçmiş balıqların cinsi məhsulları 8-12 ayda yeti- şir.Çinsi məhsulları yetişmiş balıqlar lox adlanır,çaya girəndən 3 ay sonra kürü tökür.Kürüdən çıxan körpələr 2 yaşda 15-25 qr olur.4-9 yaşda cinsi yetkinliyə çatır və bir də fə kürü tökür.Qızılbalığın körpələri su cücülərinin sürfələri və yanüzənlərlə qıdalanır,dənizdə balıq xərcəngkimilərlə və kilkələrlə qidalanir.Çoxalma miqrasiya zamanı qızılbalıq qı-dalanmır.Kür qızılbalığı bir dəfə,yalama qızılbalığı 6 dəfə kürü tökür.Kür qızılbalığı 16-45 min kürü tökür.Kürü tökmə oktyabrda başlayır.Yanvarın əvvəllərinə kimi davam edir.İn- kubasiya dövrü 30-40 gün çəkir.Körpələr 1 il ərzində 1,5-7,3 qr olur.Körpələr qümüşü mərhələyə çatanda dənizə Balıq 12

12. qayıdır.Dənizə qayıtma qışın axırında və yazın əvvəllərin- də olur.Bu zaman onların uzunluğu 11-19 sm,kütləsi 11-52 qr olur.Yalama qızılbalığı oktyabrın axırından yanvarın axı-rına kimi kürü tökür,inkubasiya dövrü 41-94 gün olur, gü-müşü mərhələdə kütlə 25-60 qr olur.Dənizə dekabr-yanvar aylarında qayıdır,bu zaman körpələrin yaşı 1-2 il olur. Balıq 12

13. XƏZƏR ŞİŞQARINI. İRİGÖZ ŞİŞQARINI Balıq 12

14. SARA SİYƏNƏK QIZILXALLI Balıq 12

15. QIZIL BALIQ Balıq 12

16. QARASOL QILINCBALIĞI QILINCBALIĞI Balıq 12

17. ÇƏKİ. ŞIRVAN GÜLMƏSİ. Balıq 12

18. ENLİBAŞ QIZILÜZGƏC Balıq 12

19. QIZILI İLİŞGƏNİ XƏZƏR İLİŞGƏNİ Balıq 12

20. Qıjovcu Balıq 12

21. ZAQAFQAZİYA GÜMÜŞCƏSİ KÜR GÜMÜŞÇƏSİ Balıq 12

22. Dəniz sıfı İRibaş xulu Balıq 12