ŚWIAT ZA NAZWAMI Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska

1. ŚWIAT ZA NAZWAMISłownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska Motto: "Przez nazwy miejscowe, najstarsze i najtrwalsze pomniki dziejowe opowiada dawno wymarły naród swoje dzieje. Rodzi się tylko pytanie, czy ten głos jest dla nas zrozumiały?" Wilhelm von Humboldt − historyk, językoznawca i slawista niemiecki (XIX wiek) Dr hab. Stanisława Sochackaprofesor PIN − Instytutu Śląskiego w Opolu

2. I. Metody badań nazewniczych Polskie i światowe badania nazw własnych posługują się trzema metodami: 1) filologiczną, archiwizującą nazwy na podstawie źródeł historycznych i archiwalnych. Jej celem jest poznanie nazw historycznych i utrwalonych w nich zjawisk językowych: fonetycznych, słowotwórczych i dialektalnych; 2) strukturalną, analizującą budowę słowotwórczą nazw. Opublikowano wiele monografii poświęconych nazwom miejscowym typu: Racławice, Michałowice, Podgóra, Zalas; 3) kulturową, badającą system wartości i doświadczenia danego społeczeństwa, innymi słowy: wizję (obraz) świata danej wspólnoty komunikacyjnej. Metoda ta dopiero się rozwija i nie osiągnęła jeszcze szczytu swych możliwości.

3. II. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska jako regionalna synteza historyczno-dokumentacyjna 1. Geneza i krótka historia edycji Inicjatorem i projektodawcą Słownika był w 1946 r. Stanisław Rospond (1906−1982). Od 1957 r. Słownik jest realizowany w Instytucie Śląskim w Opolu. W latach 1979−1986 opiekę naukową sprawował Henryk Borek. Od 1986 r. pracą badawczą nad Słownikiem kieruje Stanisława Sochacka. Z edycją tą nieprzerwanie od 1978 r. są związane Monika Choroś i Łucja Jarczak. 2. Koncepcja teoretyczno-metodologiczna Słownika Słownik został zaplanowany jako duże przedsięwzięcie, dokumentujące nie tylko jednostki osadnicze (miasta, miasteczka, wsie, kolonie itd.), ale także nazwy wodne (rzeki, potoki, jeziora, rozlewiska, wodospady, rowy), nazwy górskie i terenowe (pola, lasy, drogi, łąki).

4. II. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska jako regionalna synteza historyczno-dokumentacyjna – c.d. 3. Baza dokumentacyjna − źródła i materiały W badaniach słownikowych bardzo ważne jest zebranie obszernego materiału historycznego pochodzącego z okresu najstarszego do czasów współczesnych. Badaniami objęto początkowo historyczne ziemie Śląska przedstawione w 1750 r. na mapie Homanna. Zapisy historyczne nazw były wydobywane przede wszystkim z polskich, niemieckich, czeskich i łużyckich wydawnictw źródłowych i opracowań naukowych. Rozpisywano dokumenty archiwalne i mapy katastralne. Dla Śląska bardzo cenne okazały się kodeksy dyplomatyczne (t. 1−36), zbiór dokumentów: Schlesisches Urkundenbuch (t. 1−4), różne opisy geograficzne Śląska: F.A. Zimmermanna, J.G. Kniego, F. Triesta, J. Jungnitza. Materiały zostały uporządkowane w formie kartoteki. Ich opracowanie wymaga stosowania specjalistycznych metod, bo nazwy były zniekształcone przez niemieckich skrybów.

5. II. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska jako regionalna synteza historyczno-dokumentacyjna – c.d. 4. Zasady redakcyjne Słownika Hasło nazewnicze obejmuje: • polską urzędową formę nazwy, • warianty niemieckie, • charakter obiektu i jego lokalizację, • materiał historyczny ułożony chronologicznie, • opisy i interpretacje etymologiczne. Przytoczony na następnym slajdzie przykład najlepiej przybliży zasady redakcyjne:

6. ŚWIĘTA KATARZYNA, -ej -y (Kattern), n. prz. Katarzyna, Katarzyń, Katarzynin, wś-gm., pow. wroc., dlnśl.: sancte Katherine 1257 SU III 169, ad sanctam Katherinam nuncupatur 1260 SU III 215; Dorf St. Katherinam 1264 CS VII/2, 132; et agros sancte Katherine 1282 SU V 383, in villa Ad Sanctam Katherinam 1295 SU VI 149, des Dorfes Ad Sanctam Katherinam 1299 SU VI 376; villa S. Katherine 1307 CS XVI 119, S. Katherina 1309 CS XVI 145, S. Catharina 1314 CS XVI 265, ad sanctam Katharinam 1317 CS XVIII 61, St. Katharina 1329 CS XXII 202, de Sancta Katherina 1331 CS XXIX 137, de SanctaKatherina 1338CS XXX 16 i 1339 CS XXX 67; zu S. Kattherin 1444 RF III 291, S. Katthrin 1525 RF III 294; Cathern 1666/67 J I 399, Cathern 1687/88 J II 579 i 587; Cathern 1743 WAPWr 1, 66; Cattern 1795 Z XII 170; (1257 Hereditas sancte Katherine, 1282 Sancta Katherina, 1295 Villa ad St. Catharinam, 1312 Catharin) Kattern 1845 K 277; Kattern 1887 A 50; Św. Katarzyna 1896 D 90; Kattern, Św. Katarzyna 1900 Myc 30, 67; Kattern Geistlich + Westlich 1919 SOV 116, Kattern 1941 SOV 172; n. prz. Katarzynin, Katarzyna, Katarzyń 1945 Sic I; Święta Katarzyna 1946 M.P. 142; R s.v.; PRL 1145; Wyk III 437; SpisM II 160. N. kult. od patronki miejscowego kościoła. Średniowieczne łac. zapisy tej n. wskazują, że pierw. miała ona pol. brzmienie. Dopiero później n. ta uległa zniemczeniu. Jeszcze w drugiej połowie XIX w. ludność polska nazywała ją Świętą Katarzyną. O tej polskiej wsi pisał J. S. Bandtkie (1821): Katarzyna (Kattern) wieś należy doparafii ewangelickiej św. Krzysztofa we Wrocławiu, gdzie co niedziela z rana bywa nabożeństwo polskie. Por. też czes. n. Svatá Kateřina.

7. III. Nazwy w procesie rekonstrukcji dawnego obrazu świata Nazwy własne są znakami językowymi, za którymi kryją się bogate treści poznawcze. Badając nazwy docieramy do ludzi, do wspólnot, które poprzez język ukazały nam "swój świat". Każda nazwa zawiera informację nie tylko o obiekcie, ale i o samym nazywającym (kreatorze nazwy) i o kontekście sytuacyjnym. Interesujące jest to, w jaki sposób człowiek dawniej i dziś odbierał otoczenie. Informacje te przekazują nam nazwy miejscowe, rzeczne, górskie, terenowe, gdyż od zarania dziejów człowiek zwracał uwagę na to, co było charakterystyczne i co wyróżniało dany obiekt spośród innych w topografii, w krajobrazie geograficznym, gdzie się osiedlił. Utrwalono to, co było wyróżnikiem, kierowało uwagę ludzi i dobrze służyło porozumiewaniu się. Gdy badamy nazwy innojęzyczne (niemieckie, czeskie, szwedzkie), to widzimy na ile wspólne było postrzeganie i opisywanie przez ludzi zamieszkałego terytorium. Nazywanie jest subiektywnym i żywiołowym, a równocześnie zdeterminowanym kulturowo procesem percepcyjno-myślowym.

8. IV. Śląsk w świetle nazw rzecznych 1. Prastare nazwy pochodzące z przedhistorycznych wymarłych języków:Odra, Wisła, Nysa, Oława, Opawa, Kwisa, Olza, Ślęza, Bierawa, Drama, Nacyna. 2.Słowiańskie nazwy rzeczne:Biała, Bóbr, Mozgawa, Ostrawa, Ścinawa, Stobrawa, Stonawa, Łomnica, Ochla. 3.Nazwy staro- i nowopolskie: Bobrówka, Grabica, Jaworznik, Pławna, Rudna, Czarna, Czermna, Żelazna. 4. Archaiczne nazwy rzek z terenu Polski i Europy: a) Bug, San, Drwęca, Drawa, Ina, Liw, Łeba, Noteć, Osa, Parsęta, Wkra, jezioro Śniardwy i Mamry; b) Dunaj, Don, Dniestr, Dniepr, Wełtawa, Morawa, Oka, Ren, Men, Czarnobyl.

9. V. Śląsk w świetle nazw miejscowych 1. Nazwy topograficzne określające właściwości terenu: Brynica, Brzeg, Chechło, Dąbrowa, Głogów, Bestwina, Kobiór, Turawa, Koźle, Międzyrzecze, Ustroń, Zabagnie. 2. Nazwy kulturowe wskazujące na wytwory kultury materialnej i duchowej człowieka: Byczyna, Ligota, Opole, Grodziec, Kudowa Zdrój, Moszczenica, Nędza, Przezchlebie, Rybnik, Środa Śląska, Ujazd, Trzebnica, Zgorzelec, Żmigród. 3. Nazwy dzierżawcze sygnalizujące, kto był pierwszym właścicielem osady: a) najstarszy typ nazewniczy z przyrostkiem -jь, -ja, -je, które nosiły stare grody słowiańskie: Bytom, Wrocław, Bydgoszcz, Inowrocław, Poznań, Sandomierz, a także inne nazwy: Chocieborz, Górażdże, Kielcza, Kotórz (Wielki, Mały), Racibórz, Wodzisław Śląski, Milicz, Niemodlin, Lubań; b) stare nazwy dzierżawcze z przyrostkiem -ów, -owa, -owe. Na Śląsku głównie -ów: Boguchwałów, Chorzów, Prószków, Radłów, Radzionków, Skoczów, Syców, Wołów; c) nazwy z przyrostkiem -in, -ina, -ino: Cieszyn, Dobrodzień, Gogolin, Gubin, Kędzierzyn, Lublin → Lubliniec, Strzelin.

10. V. Śląsk w świetle nazw miejscowych – c.d. 4. Nazwy patronimiczne nazywające mieszkańców na podstawie imienia i przezwiska założyciela osady: Głębowice, Kwiecikowice, Biskupicy, Bogucice, Gliwice, Głubczyce, Krapkowice, Mysłowice, Siołkowice, Zdzieszowice, Ściborowice. 5. Nazwy etniczne określające ludzi zamieszkujących na charakterystycznym terenie bądź pochodzących z określonej miejscowości: Borowiany, Bierdzany, Gwoździany, Łubniany, Paprocany, Świerklany, Tłustomosty, Bobołuski, Cygany, Lwowiany ,Raciborzany, Pomorzany, Leśniaki, Ślęzaki. 6. Nazwy służebne związane z ustrojem feudalnym, oznaczające wyspecjalizowane usługi służebne wobec pana feudalnego: Bobrowniki, Łagiewniki, Miedary, Oborniki, Piekary, Niewodniki, Psary, Kuchary, Woźniki, Złotniki. 7. Nazwy rodowe oznaczające członków rodu od nazwy osobowej założyciela: Czarnowąsy, Gracze, Jajosty (od niem. im. Jajost ← Augustyn), Kryry, Sieroty, Tychy. Nazwy późniejsze: Bąki, Dylaki, Dubiele, Kalety, Herby, Marszałki, Pludry.

11. VI. Nazwy niemieckie jako świadectwo kolonizacji i germanizacji 1. Kolonizacja średniowieczna XI−XIII w. Na Śląsku, pierwszej dzielnicy Polski, zapoczątkowano kolonizację niemiecką (1175): Dytmarów (1284), Korfantów, gw. Ferląd, Kluczbork, Rozbark, Szywałd, Bierzów, Hażlach, Głuchołazy, Jarnołtówek, Lipki, Reńska Wieś, Bierutów, Dzierżoniów, Szombierki, Jelenia Góra, Lwówek Śląski, Nowa Ruda, Wałbrzych, Złotoryja. 2. Kolonizacja fryderycjańska (1741−1805): Repty Nowe, Domaradzka Kuźnia, Grotowice, Kolonia Sławięcice, Marusze, Mnichus, Molna, Niwki, Osowiec, Ozimek, Pokój, Suchy Bór, Świerkle, Walidrogi, Zupy. 3. Germanizacja nazewnictwa polskiego w okresie międzywojennym. Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w roku 1933 przystąpiono do masowej akcji niemczenia nazw.