Przedmiot psychologii klinicznej. Psychologia kliniczna jako dyscyplina teoretyczna i praktyczna.

1. Przedmiot psychologii klinicznej. Psychologia kliniczna jako dyscyplina teoretyczna i praktyczna. Opracowała: Monika Haligowska

2. Psychologia kliniczna to obszar działań praktycznych. Jest to dziedzina psychologii stosowanej. Ma silne powiązania z działami psychologii teoretycznej – zwłaszcza z psychologią osobowości, psychologią rozwoju i psychologią społeczną.

3. Niektóre obszary zainteresowań psychologii klinicznej: • - problematyka zdrowia i zaburzeń w różnych koncepcjach psychologicznych (diagnoza i terapia) • - psychologia kliniczna dzieci i młodzieży • - psychologia kliniczna człowieka starego • - psychologia niepełnosprawności umysłowej i fizycznej • - psychologia uzależnień • - następstwa stresu traumatycznego • - interwencja kryzysowa • psychologia sądowa (sprawy cywilne, sprawy karne) • (H. Sęk 2005, za: L. Witmer)

4. PSYCHOLOGIA KLINICZNA: • obszar • przedmiot • zadania

5. Obszar badań i praktyki psychologii klinicznej – • dziedziny rzeczywistości związane • ze zdrowiem i chorobą. • Zjawiska zdrowia i choroby. • Przyczyny zdrowia i choroby. • Czynniki rozpoznawania tych zjawisk i praktycznego działania, tj. pomocy, opieki, leczenia, rehabilitacji.

6. Definicja psychologii klinicznej. • W podejściu węższym psychologia kliniczna to dziedzina badań i praktyki psychologicznej zajmująca się: • Opisem i wyjaśnianiem zaburzonego zachowania i przeżywania. • Określaniem ich psychospołecznych przyczyn. • Stosowaniem tej wiedzy w diagnozie i pomocy psychologicznej. • (Sęk, 2005 za: Lewicki, 1963, 1978; Zawadzki, 1959; Susułowska, 1975)

7. W podejściu szerszym psychologia kliniczna to dziedzina badań i praktyki psychologicznej zajmująca się: • Opisem i wyjaśnianiem zarówno zdrowych, jak i zaburzonych form zachowania, przeżywania, funkcjonowania somatycznego. • Określeniem przyczyn zdrowia i zaburzeń. • Wypełnianiem zadań praktycznych, polegających na diagnozie zdrowia i/lub zaburzeń w celu stosowania psychologicznych form pomocy. • (Sęk, 2000, 2001)

8. Przedmiot psychologii klinicznej obejmuje więc zespół koncepcji i twierdzeń: • opisujących i wyjaśniających zdrowie i zaburzone funkcje psychiczne, somatyczne oraz zachowania osób, grup i społeczności; • wyjaśniających przyczyny zdrowia i zaburzeń • oraz ich biopsychospołeczne mechanizmy; • ustalających zasady badania naukowego • i jednostkowej diagnozy zdrowia i zaburzeń; • opisujących i wyjaśniających zasady • oraz mechanizmy różnych interwencji pomocowych.

9. Zadania psychologa klinicznego: • zadania teoretyczne – tworzenie i rozwijanie wiedzy podstawowej, tj. teoretycznej i empirycznej; • zadania praktyczne – profesjonalne stosowanie wiedzy i umiejętności do rozwiązywania problemów zdrowotnych osób czy grup, tzn. : - diagnoza zdrowia i zaburzeń, • interwencja i pomoc psychologiczna ukierunkowana na promocję zdrowia, prewencję zaburzeń (profilaktyka), interwencje w stanach kryzysu i przejściowych trudnościach oraz na psychoterapię; • (Sęk, 2005)

10. Zadania profilaktyczne, diagnostyczne i terapeutyczne.

11. ZADANIA DIAGNOSTYCZNE: Sonia Geller i Zbigniew Kość (1979) charakteryzują diagnozę kliniczną w następujący sposób: • diagnoza kliniczna oparta jest na studium przypadku (osoby) • jej celem jest rozumienie człowieka • badanie kliniczne ma charakter elastyczny (dopasowane do konkretnej osoby, problemu), a więc z gruntu nie może być ujednolicone • w diagnozie klinicznej przesłanką wnioskowania jest wiedza teoretyczna, a nie jak w diagnozie psychometrycznej statystyczna częstość występowania określonych cech • wnioskowanie kliniczne jest w dużej mierze intuicyjne, a rola diagnosty centralna

12. CELE POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO • diagnoza kliniczna jest ściśle związana z obszarem praktyki społecznej • w diagnozie klinicznej powinny być realizowane cele poznawcze (naukowe), ale w związku z odpowiadaniem na zapotrzebowanie społeczne, pożądane cele czysto poznawcze traktowane są jako drugorzędne w stosunku do podejmowanych czynności diagnostycznych • w centrum uwagi znajduje się postępowanie diagnostyczne – proces diagnostyczny organizowany jest ze względu na to komu i do czego mają służyćrezultaty postępowania diagnostycznego

13. Cele • (za: Pasikowski, Sęk 2005) • 1) cele interwencyjne • diagnoza stanowi etap przygotowawczy i pełni służebną rolę wobec celu nadrzędnego – zaplanowanej, intencjonalnej aktywności, skierowanej na wywołanie u podmiotu pożądanych zmian przykładem jest diagnoza dla celów terapii • nie zawsze jednak diagnoza jest wyodrębniona jako specyficzna aktywność poprzedzająca planowany proces zmiany (np. terapię psychologiczną)

14. Cele diagnozy prowadzonej ze względu na planowaną terapię: • stwierdzenie i opis występującego deficytu lub dysfunkcji • określenie drogi powstania aktualnego stanu (mechanizm) • określenie mechanizmów, które mogą doprowadzić do pożądanej zmiany wraz z ustaleniem zasobów i czynników kompensacyjnych • sformułowanie planu interwencji • Postępowanie diagnostyczne realizujące ww. cele może być wykorzystane nie tylko w planowaniu terapii, • ale i w planowaniu rehabilitacji psychologicznej, interwencji kryzysowej, oddziaływań psychoprofilaktycznych (prewencja) oraz we wspomaganiu rozwoju.

15. 2) cele selekcyjne • szeroki zakres różnorodnych celów realizowanych w takich obszarach jak: • np. poradnictwo zawodowe, przydatność zawodowa, kwalifikacja do typów edukacji (np. celem jest określenie, czy ktoś spełnia pewne kryteria/ wymagania) • o ile samo postępowanie diagnostyczne może przybierać postać postępowania klinicznego, o tyle sam cel nie jest typowo kliniczny

16. Trzy typy (modele) diagnozy klinicznej • (za: Kowalik, Brzeziński 1993, Kowalik 2005) • diagnoza różnicowa • diagnoza funkcjonalna • diagnoza interakcyjna (psychospołeczna)

17. Diagnoza różnicowa, inaczej nozologiczna • jej głównym celem jest: • rozpoznanie choroby (zaburzenia), • odróżnianie jednej choroby od innej, jednego zaburzenia od innych zaburzeń. • Zaklasyfikowanie osoby do określonej kategorii zaburzeń zgodnie z przyjętą klasyfikacją zaburzeń psychicznych. • Obecne klasyfikacje zaburzeń psychicznych to: DSM-IV (APA) i ICD 10 (WHO).

18. WAŻNE POJĘCIA DOTYCZĄCE DIAGNOZY RÓŻNICOWEJ • symptom, syndrom, jednostka chorobowa • symptom (gr. symptoma) – zbieg okoliczności, tutaj: • pojedynczy objaw choroby, osobny przejaw, oznaka choroby • syndrom (gr. syndrome) – połączenie, tutaj: zespół objawów • jednostka chorobowa (nozologiczna) – konkretny rodzaj choroby, np. grypa, schizofrenia • wyodrębnienie jednostki chorobowej możliwe jest dzięki nagromadzeniu wiedzy o: współwystępowaniu objawów (syndromy), objaw może wchodzić w skład różnych syndromów (stąd konieczność różnicowania), możliwościach leczenia (terapia), o typowych przebiegach, zmianach obrazu zaburzenia (rokowanie, prognoza)

19. Diagnoza funkcjonalna jej głównym celem jest opis i zrozumienie funkcjonowania człowieka w określonej sferze – inaczej opis pozytywnych i negatywnych właściwości psychicznych oraz psychologicznych mechanizmów funkcjonowania jednostki, wyjaśnienie problemów w jej funkcjonowaniu oraz prognoza skutków zachowań i zjawisk oraz możliwość zmiany tego, co problematyczne w funkcjonowaniu. Może dotyczyć problemów, deficytów lub mocnych stron w danej sferze funkcjonowania.

20. DIAGNOZA FUNKCJONALNA – • OGÓLNE ETAPY POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO • analiza cech zachowania jednostki, włączając zachowanie obserwowane w sytuacji badania • opis funkcjonowania osoby zwłaszcza • pod względem niesprawności, trudności • poszukiwanie przyczyn trudności, niesprawności, zwł. leżących w obszarze procesów psychicznych • określenie właściwości pozytywnych, • które można wykorzystać w planowaniu i prowadzeniu procesu zmiany

21. Diagnoza interakcyjna jej głównym celem jest zrozumienie i określenie problemu zgłaszanego przez klienta na drodze postępowania diagnostycznego uwzględniającego negocjowanie (uzgadnianie) jego istoty i znaczenia wraz z klientem. Dokonuje się to w interakcji pomiędzy klientem i diagnostą. (Sęk, 2005)

22. METODY KLINICZNE WYKORZYSTYWANE W DIAGNOZIE PSYCHOLOGICZNEJ: • obserwacja • rozmowa psychologiczna • metody kwestionariuszowe (np. kwestionariusz STAI Spielbergera do badania lęku, kwestionariusz BDI Becka do badania poziomu depresji, MMPI do badania osobowości) • metody projekcyjne – wyzwalające indywidualne cechy podmiotu: jego pragnienia, uczucia, motywy, myśli : techniki rysunkowe (m.in. postać ludzka, drzewo, dom, rodzina), test plam atramentowych Rorschacha, test zdań niedokończonych • testy psychometryczne właściwości poznawczych i afektywnych (testy słowne, wykonawcze) (m.in. skala rozwojowa Termana – Merrill’a, Skala Leitera, test Wechslera) • (Brzeziński, 2000 ;Sęk, 2005)

23. Podstawowe elementy konceptualizacji przypadku – propozycja Stemplewska - Żakowicz (za Stevens i Morris) 1. Podstawowe dane, w tym dane socjodemograficzne, obserwacyjne dotyczące statusu rodzinnego i zawodowego, historii korzystania z pomocy psychologicznej, aktualnego funkcjonowania i obrazu siebie. 2. Zgłaszane przez klienta trudności i objawy. 3. Treść wywiadu (ów). 4. Styl mówienia (tempo, intonacja, inne sygnały parawerbalne); zachowania niewerbalne (mimika, kontakt wzrokowy itd.).

24. 5. Przypuszczalne przeżycia emocjonalne klienta podczas sesji (wedle domysłów diagnosty), przeżycia psychologa w kontakcie z klientem (np. złość, atrakcyjność, sympatia). 6. Interakcja klient – psycholog (struktura typowej sesji, zdarzenia szczególne, wzorce komunikacji i kategorie stosowanych wypowiedzi). 7. Wyniki badań psychologicznych (testy, kwestionariusze, techniki projekcyjne i in.) oraz dodatkowe dokumenty (dokumentacja medyczna, szkolna, a także fragmenty dziennika czy korespondencji).

25. 8. Diagnoza nozologiczna (opis funkcjonowania klienta wg kryteriów wybranego podręcznika diagnostycznego). 9. Wnioskowanie : zestawienie hipotez cząstkowych i skonstruowanie modelu roboczego, zawierającego definicję problemu klienta oraz wyjaśniającego, w jaki sposób mechanizmy psychologiczne przypuszczalnie doprowadziły do powstania i utrzymywania się problemów. 10. Określenie celów postępowania (terapii) – krótkoterminowych i długoterminowych. 11. Planowanie interwencji – wybór strategii i technik oddziaływań, odpowiednich do celów postępowania i istoty problemu (opisanej w modelu roboczym).

26. 12. Planowanie interwencji – wybór strategii i technik oddziaływań, odpowiednich do celów postępowania i istoty problemu (opisanej w modelu roboczym). 13. Planowanie oceny wyników postępowania – ustanowienie kryteriów oceny efektów (obserwacyjnych, samo- opisowych, behawioralnych, testowych i in.). ( Stemplewska - Żakowicz, 2011)

27. PROFILAKTYKA: (PREWENCJA) Działania nastawione na zapobieganie różnym torom patologii.

28. Trzy rodzaje prewencji wg Caplana: • pierwotna: nastawiona na obniżenie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń, czyli na zmniejszenie wskaźnika zachorowalności poprzez przeciwdziałanie czynnikom ryzyka, zanim spowodują wystąpienie zaburzeń • wg Cowena pierwotna prewencja psychopatologii oznacza zespół działań, które zmierzają do wzmocnienia psychologicznych zasobów i przeciwdziałania psychologicznym i społecznym czynnikom ryzyka (prewencja nerwic, zaburzeń osobowości, zapobieganie uzależnieniom, zapobieganie patologiom społecznym)

29. wtórna: stosowana w sytuacji pojawienia się wczesnych sygnałów zaburzeń, a jej celem jest powstrzymanie rozwoju patologii; można wykorzystywać metody właściwe dla terapii;

30. trzeciego stopnia: • ma na celu zapobieganie skutkom przebytej choroby i hospitalizacji oraz przeciwdziałanie nawrotom choroby, • np. nawrotom choroby alkoholowej; • może być realizowana metodami rehabilitacji i opieki środowiskowej; • (Sęk 2005 za: Caplan, 1964)

31. RODZAJE DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH Prewencja może zmierzać do zmniejszenia lub usuwania czynników ryzyka, poprzez minimalizowane zagrożeń sytuacyjnych i środowiskowych, np. przez zmianę ryzykownych zachowań antyzdrowotnych i unikanie kontaktu z grupami ryzyka.

32. Strategie stosowane w działaniach prewencyjnych: • strategia negatywna: realizowana technikami wpływu społecznego, • poprzez apele w mediach, perswazję • z elementami uświadamiania szkodliwych konsekwencji czynników ryzyka • i możliwości ich usuwania

33. strategie pozytywne: polegają na wzmacnianiu zasobów odpornościowych jednostki i zasobów środowiska oraz na kształtowaniu licznych kompetencji służących przeciwdziałaniu zagrożeniom (Sęk, 2005)

34. ZADANIA TERAPEUTYCZNE

35. PSYCHOTERAPIA: jest świadomym i zamierzonym stosowanie klinicznych i interpersonalnych metod, wywodzących się ze sprawdzonych w psychologii twierdzeń, w celu towarzyszenia ludziom w zmianie lub modyfikacji ich zachowań, schematów poznawczych, emocji i/lub innych osobistych właściwości na takie, które uczestnicy tego procesu uznają za bardziej pożądane (Prochask, Norcross, 2006).

36. Psychoterapia to: • zamierzone i planowane działania • prowadzone przez odpowiednio wyszkolonych profesjonalistów • wobec osób o różnych zaburzeniach psychicznych, zaburzeniach zachowania czy problemach zdrowotnych • mające na celu zmianę ich wzorców zachowania czy struktur lub procesów intrapsychicznych.

37. PODSTAWOWE SYSTEMY TERAPEUTYCZNE: • terapia psychoanalityczna / psychodynamiczna • poznawczo – behawioralna • humanistyczno – egzystencjalna • terapia rodzin i małżeństw (systemowa).

38. 12 CZYNNIKÓW LECZĄCYCH WYSTĘPUJĄCYCH W TERAPII INDYWIDUALNEJ I GRUPOWEJ wg YALOMA (1975) 1. NADZIEJA NA OSIĄGNIĘCIE ZMIANY: występuje już w momencie zgłoszenia się na terapię, modyfikując jej przebieg i efekty. 2. POSZERZENIE ŚWIADOMOŚCI zwane też WGLĄDEM: to nabywanie nowych informacji o doświadczanych pragnieniach, uczuciach i motywach postępowania. 3. MINITOROWANIE ZACHOWAŃ: kontrolowanie i śledzenie własnych wyborów i zachowań poprzez manipulowanie karami i nagrodami.

39. 4. KATHARSIS, ODREAGOWANIE (wzbudzanie pobudzenia emocjonalnego) – powtórne przeżycie i wyrażenie traumatycznych przeżyć i doświadczeń. 5. NAŚLADOWANIE FUNKCJI TERAPEUTY: posługiwanie się takimi narzędziami badania rzeczywistości jak terapeuta. 6. UŚWIADOMIENIE EGZYSTENCJALNE: uświadomienie sobie takich aspektów siebie, które są związane z poczuciem sensu własnego istnienia, cierpienia, samotności.

40. Czynniki występujące w sytuacji terapii grupowej: 7. POCZUCIE PODOBIEŃSTWA (uniwersalizacja): spotkanie osób o podobnych problemach zmniejsza poczucie wyjątkowości na rzecz poczucia podobieństwa. 8. ALTRUIZM: przeżycie doświadczeń bycia pomocnym innej osobie poprzez dzielenie się własnym doświadczeniem.

41. 9. KOREKTYWNE DOŚWIADCZANIE RODZINY PIERWOTNEJ: doświadczenie takiej pozycji czy roli w grupie, która jest odmienna od tej doświadczonej w rodzinie. 10. INTERPERSONALNE UCZENIE SIĘ – ODBIÓR INFORMACJI ZWROTNYCH udzielanych przez innych członków grupy. 11. INTERPERSONALNE UCZENIE SIĘ – UDZIELANIE INFORMACJI ZWROTNYCH. 12. SPÓJNOSĆ GRUPY: poczucie atrakcyjności grupy dla wszystkich jej członków.

42. ZABURZONE ZACHOWANIE • Zachowanie: czynność ukierunkowana na cel, która ma swój wewnętrzny mechanizm regulacyjny. • Czynność jest zaburzona wówczas, gdy nie spełnia następujących funkcji: • nie służy zaspokajaniu potrzeb człowieka, w tym potrzeby rozwoju; • nie służy wypełnianiu zadań życiowych wynikających z wymagań uspołecznionej kultury.

43. Zaburzone zachowanie • (Zawadzki 1968): człowiek nie może za jego pośrednictwem wypełniać podstawowych zadań życiowych, tj. zaspokajać potrzeb i obronić się przed niebezpieczeństwami

44. Zaburzone zachowanie (Lewicki 1978): • zachowanie (celowa czynność) zaburzone jest wówczas, gdy nie zaspokaja potrzeb człowieka, nie służy do wypełniania zadań wynikających z uczestnictwa w uspołecznionej kulturze. • Czynnikami etiopatologicznymi są: • struktury biologiczne • struktury osobowościowe • sytuacje trudne

45. RÓŻNICE MIĘDZY ZABURZENIAMI W FUNKCJOWANIU OSOBOWOŚCI OSOBOWOŚĆ to zespół trwałych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania charakteryzujący indywidualny styl życia i sposób adaptacji jednostki. Osobowość jest efektem współdziałania czynników konstytucjonalnych, rozwojowych i doświadczeń społecznych.

46. Podstawowy wzorzec osobowości określa styl i jakość radzenia sobie człowieka • z wyzwaniami życia. • O normalnym i zdrowym wzorcu osobowości możemy wnioskować, • gdy jednostka przejawia zdolność • do efektywnego i elastycznego radzenia sobie w swoim środowisku, • gdy jej sposoby myślenia, zachowania • i doświadczenia przyczyniają się • do osobistej satysfakcji.

47. O zaburzonych wzorcach osobowości możemy mówić wtedy gdy są spełnione 3 kryteria: • sztywność adaptacyjna polegająca na uporczywym używaniu ograniczonego repertuaru tych samych schematów do radzenia sobie z różnorodnymi sytuacjami i problemami; • destrukcyjność schematów osobistych, które uporczywie powtarzane same tworzą problemy i szkody dla jednostki; • chwiejna równowaga – brak odporności na stres i podatność na destabilizację sposobów radzenia sobie.

48. Wiele form i odmian osobowości, wymienianych w różnych systemach klasyfikacyjnych • jako „typy osobowości”, nie ma wymiaru chorobowego ani nie jest podłożem powstawania zaburzeń zdrowia. Nasilenie lub deficyty w zakresie poszczególnych cech mogą nieco utrudniać funkcjonowanie jednostki (np. skrajna ekstrawersja lub introwersja), ale nie powodują znaczniejszych zakłóceń, wymagających leczenia.

49. SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI Zalicza się do nich głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, odmienne od przeciętnych zachowań, typowych dla danej kultury. Odmienność przejawia się w wielu wymiarach funkcjonowania jednostki, w odmiennym: - spostrzeganiu - myśleniu - przeżywaniu emocjonalnym - w odnoszeniu się do innych ludzi. Powoduje to często poważne trudności w funkcjonowaniu społecznym jednostki i stanowi dla niej źródło subiektywnego cierpienia. Zaliczane tutaj zaburzenia osobowości ujawniają się już w okresie dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłości. (Jakubik, 1999)

50. LITERATURA: J. Brzeziński, S. Kowalik (2000). Charakterystyka wybranych metod diagnozy klinicznej w: (red). H. Sęk. Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa PWN. S. Geller, Z. Kość (1979). Diagnoza kliniczna a diagnoza psychometryczna w: L. Wołoszynowa (red.). Materiały do nauczania psychologii. Seria III, tom 3. Warszawa PWN. A. Jakubik A. (1999). Zaburzenia osobowości. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. S. Kowalik, J. Brzeziński (1993). Diagnoza kliniczna, (w:) H. Sęk. Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo PWN. T. Pasikowski, H. Sęk (2005). Psychologiczna diagnoza kliniczna – etapy postępowania diagnostycznego a wynik diagnozy w: H.Sęk (red. ) Psychologia kliniczna. Tom 1. Warszawa PWN.