Psychologia i pedagogika rodziny

1. Psychologia i pedagogika rodziny Katarzyna Peroń

2. Definicje rodziny • RODZINA to mała naturalna grupa społeczna, składająca się z małżonków i ich dzieci; stanowi ona całość względnie trwałą, podlegającą dynamicznym przekształceniom związanym głównie z biegiem życia jednostek wchodzących w jej skład; rodzina opiera się na zastanych tradycjach społecznych i rozwija własne tradycje.

3. Współczesna „rodzina”? • Rodzinę stanowi para dorosłych osób płci różnej lub tej samej, która jest małżeństwem, związkiem partnerskim, konkubinatem wraz z dziećmi i krewnymi w prostej linii wstępnej (Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich) • DINKS, czyli „Double Income-No Kids” – para bez dzieci • Living-Apart-Together – razem, ale oddzielnie • opóźnianie wieku zawierania małżeństw • opóźnienie czasu rodzenia pierwszego dziecka

4. W ujęciu systemowym... Rodzina jest: • interpersonalnym systemem stosunków wewnątrzgrupowych • systemem społecznym • rodzajem instytucji społecznej (J. Rembowski)

5. Członkowie rodziny tworzą sieć wzajemnych powiązań. • W systemie tym każda osoba z własną indywidualnością nosi w sobie ślady całego systemu • Zmiana w funkcjonowaniu jednego elementu pociąga za sobą zmianę całego systemu – zaczyna on inaczej funkcjonować (J. Bradshaw)

6. Rodzina poprzez właściwe stosunki wewnątrzrodzinne tworzy więzi społeczne i emocjonalne i najskuteczniej uczy jednostkę budowania relacji poza rodziną. (Ackerman)

7. Więzi rodzinne • Więzi rodzinne powstają w wyniku zespalania się oddziaływań wielu czynników: • biologicznych • psychologicznych • społecznych • ekonomicznych • innych...

8. Poszczególne osoby w rodzinie oddziałują na siebie wzajemnie (sprzężenie zwrotne), gdzie nie można określić które z zachowań było przyczyną, a które skutkiem – oddziaływania te można nazwać przyczynowością cyrkularną (M. Braun-Gałkowska)

9. Systemy rodzinne według Dawida Fielda Na podstawie: „Osobowości rodzinne” David Field

10. Typologia systemów rodzinnych Dawida Fielda • Rodzina związków • Chaotyczna • Władzy • Opiekuńcza • Uwikłana

11. RODZINA ZWIĄZKÓW Definicja: • członkowie rodziny są powiązani, ale zachowują odrębność; • rodzice współpracują ze sobą, to oni mają władzę; • na rodzicach można polegać; • szanuje się prawa i uczucia innych; • członkowie rodziny są zachęcani do rozwoju, odkrywania swoich talentów i uzdolnień; • wszystkim zależy na rozwoju każdego członka rodziny.

12. Związek małżeński: • rodzice okazują sobie szacunek i zrozumienie; • każdy ze współmałżonków jest wystarczająco silny jako jednostka; małżonkowie dobrze sobie radzą w sytuacjach kryzysowych; • silny małżeński związek, dobre umiejętności porozumiewania się i głęboka troska o siebie tworzą harmonijną całość

13. Styl rodzicielski: • rodzice dbają o utrzymanie stałej struktury rodziny; • rodzice ustalają zasady i oczekiwania; • znają dobre strony dzieci i wspierają je; • autorytet rodziców jest utrzymywany i wspierany przez obydwoje małżonków; • rodzice zapewniają poczucie bezpieczeństwa, zaspokajają potrzeby miłości, akceptacji, kontaktu, więzi; • dzieci mają wystarczająco dużo swobody, aby być sobą, i dużo ciepła, aby czuć się kochanym;

14. dziecko, które buntuje się jest szybko dyscyplinowane, • rodzice stosując określone środki dyscyplinujące nie obawiają się utraty miłości dzieci; • rodzice wysłuchują swoich dzieci i pomagają im analizować ich myśli i uczucia • dzieci czują się słuchane i szanowane, rodzice zachęcają je do wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących całej rodziny, a szczególnie spraw dziecka, rezerwują sobie prawo veta, gdy decyzja dziecka jest niewłaściwa; rodzice zachęcają dzieci do kontaktów z innymi; • dzieci są wdrażane do samodzielności, odpowiedzialności. Dzieci: • mają poczucie bezpieczeństwa, rodzice zapewniają im spójne i stabilne środowisko; • nie muszą zajmować się problemami ludzi dorosłych; • W trudnych sytuacjach dzieci mają wsparcie w rodzicach, także w okresie buntu

15. Dynamika życia rodzinnego: • rodzice narzucają właściwy model komunikacji, wzajemnego odnoszenia się; • Pojawiające się problemy są ujawniane celem rozwiązania; • prośby dzieci są dokładnie analizowane; • Relacje w rodzinie są statyczne i dynamiczne (stałość i zmienność) • Rodzina chroni swojego wewnętrznego systemu wartości Odejście dzieci z domu: • opuszczenie domu nie jest dramatycznym wydarzeniem; • opuszczeniu domu towarzyszy radość i smutek; • dzieci opuszczając dom przejawiają pewność siebie, są odpowiedzialne i czują się przygotowane do życia. Rodzice pozostają nadal aktywnymi, lecz odsuwają się na pewien dystans • dzieci z przyjemnością wracają do rodzinnego domu • rodzice starają się unikać nadmiaru rad.

16. RODZINA CHAOTYCZNA Definicja: • rodzina jest pozbawiona więzi; • rodzina jest źle zorganizowana, rozdarta; • występują w niej ciągłe konflikty, dręczenie innych swoimi problemami; dzieci są ignorowane lub wykorzystywane; • nie istnieją bliższe związki pomiędzy rodzicami i dziećmi.

17. RODZINA CHAOTYCZNA Związek małżeński: • małżeństwo nie jest autentycznym związkiem, mało miłości lub jej brak; małżonkowie często grożą sobie rozwodem • Brak energii na pielęgnowanie związku Styl rodzicielski: • w postępowaniu rodziców wobec dzieci brak jest konsekwencji; rodzice kierują się nastrojami; • dzieci pracują jak niewolnicy, są wykorzystywane, zdane tylko na własną zaradność; • rodzice są nieodpowiedzialni;

18. RODZINA CHAOTYCZNA • postawę rodziców cechuje znieważanie dzieci i wytykanie im błędów; rodzice grożą dzieciom i używają wobec nich siły; • dyscyplinarne środki są surowe, niesprawiedliwe; • kara ma na celu poniżenie dziecka.

19. RODZINA CHAOTYCZNA Dzieci: • czują się niekochane, czują, że są ciężarem; • mogą stracić kontakt ze światem własnych uczuć; • czasem mają poczucie, że są bardzo złe, skoro rodzice ich nie kochają; czasem przeżywają chęć zemsty, gniew, gorycz.

20. RODZINA CHAOTYCZNA Dynamika życia rodzinnego: • osoby żyją obok siebie, a nie wspólnie, razem – nie zapraszają do domu znajomych, nie spędzają ze sobą czasu wolnego • Nie utrzymują dobrych relacji z innymi Odejście dzieci z domu: • Dzieci odchodzą przedwcześnie, nie rozwiązawszy konfliktów • do domu rodzinnego wracają jedynie z poczucia obowiązku • Nie utrzymują kontaktu z rodzeństwem po usamodzielnieniu się

21. RODZINA WŁADZY Definicja: • rodzina ma wyraźną strukturę; • silne, wyraźnie określone oczekiwania wobec każdego z jej członków. • rodzicom brak umiejętności lub zainteresowania budowaniem relacji; trwałe skoncentrowanie się na wynikach psuje relacje w rodzinie; • skłonność do krytycyzmu, wynajdywania wad powoduje brak bliskości i niechętne nastawienie do siebie nawzajem; • rodzina przedkłada zasady ponad stosunki międzyludzkie; najważniejsze są obowiązki domowe i zadania (łatwiej się mówi o nich, niż o uczuciach); • dzieci znajdują się pod silną władzą rodziców; • Panują w niej stosunki jednostronne autokratyczne: jeden rodzic jest szefem, drugi asystentem szefa

22. RODZINA WŁADZY Związek małżeński: • mąż i żona mają ściśle określone role, jeśli okazują sobie miłość, to poprzez wykonywanie obowiązków (dzieci nie widzą okazywania przez nich wzajemnych uczuć); • w rodzinie tej panuje interpersonalna próżnia • styl życia małżonków cechuje surowość; • rodzice nie spędzają wolnego czasu z sobą.

23. RODZINA WŁADZY Styl rodzicielski: • dzieci mają poczucie, że życie składa się z listy obowiązków i zasad; • żądanie wypełnienia obowiązków nie jest wyjaśniane; • rodzina władzy stosuje wojskowy dryl- rodzice nie dają wskazówek, oczekują, że dziecko samo będzie wiedziało, jak postąpić, a w razie złego wykonania zadania jest ono przez rodziców strofowane; • rodzice nie zauważają postępów, przyjmując je za oczywiste; • nigdy zachowanie dobre nie jest dostatecznie zadowalające.

24. RODZINA WŁADZY Dzieci: • wiedzą, co to znaczy praca; • traktują rodziców bardziej jak przełożonych stojących wyżej w hierarchii, niż jak troszczących się opiekunów; • trudno im przyjść do rodziców ze swoimi problemami; • czują, że rodzice nie są z nimi, lecz przeciwko nim - stąd wycofują się emocjonalnie.

25. RODZINA WŁADZY Dynamika życia rodzinnego: • Trudności ze słuchaniem siebie nawzajem – każdy zajęty jest swoimi sprawami; • pójście rodziców na kompromis jest oznaką słabości, trudności są rozwiązywane "silną ręką"; • wspólnie spędzany czas jest wykorzystywany na pouczanie dzieci, jest więc dla nich frustrujący. Odejście dzieci z domu: • dzieci jak najszybciej starają się opuścić dom, by udowodnić, że potrafią sobie poradzić; • odwiedziny w domu są wyrazem poczucia obowiązku; • dorosłe dzieci buntują się przeciw radom udzielanym przez rodziców, odwiedzają ich z poczucia obowiązku

26. RODZINA OPIEKUŃCZA Definicja: • członkowie rodziny unikają niezgody, wolą spokojne środowisko; rodzice unikają rozmowy o trudnych problemach; • Nie potrafią ujawniać swoich prawdziwych uczuć i opinii; Rezygnują z indywidualności – lękają się napięcia lub braku akceptacji • Czują się niepewnie w sytuacjach, w których ujawnia się brak zgody • rodzina wspaniale sobie radzi w kultywowaniu rodzinnych tradycji, we wzajemnej lojalności; • Ustrój demokratyczny, zorientowany na dzieci

27. RODZINA OPIEKUŃCZA Związek małżeński: • Relacja małżeńska stabilna, pozbawiona większych konfliktów • Życie rodzinne zorientowane na dzieci Styl rodzicielski: • Dzieci otrzymują troskę i wsparcie; • rodzice pytają dzieci, czego pragną, aby te pragnienia spełniać • Rodzice często prezentują postawę nadopiekuńczą • Rodzice dbają o ciepłą atmosferę i nie stawiają zbyt wygórowanych wymagań; • rodzice częściej grożą, niż egzekwują kary.

28. RODZINA OPIEKUŃCZA Dzieci : • mają władzę nad rodzicami; • Dzieci z rodzin opiekuńczych są zwykle dobrze przygotowane pod względem społecznym. Okazują szacunek i dostosowują się do różnych sytuacji w grupie. • Są zdolne do otwartości i nawiązują silne związki z innymi • Łatwo ulegają presji rówieśników Dynamika życia rodzinnego: • Cechy charakterystyczne komunikacji to wrażliwość, szacunek i kompromis w celu unikania konfliktów • w sytuacjach trudnych okazują sobie wsparcie i opiekę.

29. RODZINA OPIEKUŃCZA Odejście dzieci z domu: • rodziny opiekuńcze opóźniają moment odejścia dzieci z domu; • Dorosłe dziecko jest tylko pozornie niezależne – nadal oczekuje pomocy • dorosłe dzieci mogą wcale nie pragnąć opuszczenia domu; • opuszczając dom dorosłe dziecko może odczuwać wyrzuty sumienia, ponieważ porzuca troskliwych i kochających rodziców; • dziecko boi się, czy poradzi sobie bez ich pomocy; • do domu dzieci wracają chętnie i często • Rodzina pochodzenia ma absolutny priorytet • uczucia dziecka oscylują pomiędzy żalem do rodziców (za brak przygotowania do życia) i wdzięcznością za troskę, miłość i opiekę.

30. RODZINA UWIKŁANA Definicja: • silne zorientowanie rodziców na siebie; • przesadna uwaga jest przywiązywana do wzajemnych relacji; obsesyjne związanie z dziećmi; • rodzice zrezygnowali z małżeństwa jako podstawy rodziny; • rodzice, dążąc do przesadnej bliskości, naruszają granice prywatności dziecka; • uniemożliwiają dziecku rozwój; • pielęgnują uzależnienie; • rodzice myślą i działają za dziecko; • rodzice są bardzo oddani swoim dzieciom i bardzo zaborczy.

31. RODZINA UWIKŁANA Związek małżeński: • małżeństwo najczęściej jest nieszczęśliwe - brak więzi owocuje nieprawidłowym związaniem się z dziećmi; • związanie z dziećmi tak naprawdę służy tylko zaspokojeniu potrzeb rodziców.

32. RODZINA UWIKŁANA • Styl rodzicielski: • poczucie zagrożenia, bądź obcości w relacjach małżeńskich wywołuje koncentrację na dzieciach; • występuje manipulacja dziećmi (stawianie ich w sytuacji bez wyjścia); w dzieciach wywoływane jest stałe poczucie winy (,,gdybyś mnie kochał, to byś dla mnie zrobił to, czego oczekuję"). • Dzieci: • starają się dostosować do oczekiwań rodziców, odgadywać ich pragnienia; nie są autentyczne; • mają trudności w sferze emocjonalnej.

33. RODZINA UWIKŁANA Dynamika życia rodzinnego • dom i rodzina dominują w planach życiowych dzieci • w rodzinie panuje niepokój, napięcia; • najczęściej nie ma otwartych konfliktów, ważniejszy jest konformizm niż szczerość; • nie wyraża się prawdziwych uczuć. Odejście dzieci z domu: • z takiego domu dzieci nie odchodzą, nawet jeśli fizycznie się wyprowadzają; • dzieci nie mają prawa prowadzić samodzielnego życia; • rodzice manipulują także dorosłymi już dziećmi; • odejście z domu jest traktowane jako nielojalność wobec rodziny.

34. Etapy życia rodzinnego

35. Fazy życia rodzinnego • 1) faza narzeczeństwa (do ślubu) • 2) faz małżeństwa bez dzieci – tworzenie się więzi małżeńskiej od ślubu do urodzenia dziecka • 3) małżeństwo z dziećmi • 4) rodzina z odchodzącymi dziećmi • 5) faza pustego gniazda - od chwili opuszczenia domu przez ostatnie dziecko do momentu śmierci jednego ze współmałżonków (wg. Laskowskiego)

36. Więź małżeńska bazuje na akceptacji męża/żony jako: • typu psychofizycznego męskiego lub kobiecego (sposobu ubierania się, sposobu bycia itd.) • towarzysza życia dzielącego troski i radości, darzącego uznaniem, podtrzymującego, służącego radą i pomocą • osoby wykonującej zawód i biorącej udział w utrzymaniu domu

37. partnera seksualnego • ojca lub matki wspólnie posiadanych dzieci • gospodarza lub gospodyni domu • partnera w spędzaniu wolnego czasu i w życiu towarzyskim • osoby kształcącej się i rozwijającej (wg. M. Ziemskiej)

38. Narzeczeństwo • Etap przygotowujący do życia małżeńsko-rodzinnego, • Pełnienie ról kobiecych – męskich • Umowa zakładająca zawarcie w przyszłości związku małżeńskiego • Związki partnerskie (chodzenie ze sobą) – nieformalność relacji

39. Małżeństwo bez dzieci • Spotkanie dwóch odrębnych światów • Odrębne nawyki • Stworzenie wspólnego systemu • Podejmowanie nowych ról w trzech aspektach: seksualnym, psychicznym i społeczno-kulturowym

40. Małżeństwo z małymi dziećmi • Wchodzenie w nowe role – ojca/matki • Odpowiedzialność za proces socjalizacji dziecka • Utworzenie się układu relacji: mąż – żona, rodzic – dziecko, dziecko – dziecko • Tworzenie więzi na różnych płaszczyznach: • ekonomicznej • społecznej • subiektywno-psychicznej • prawno-formalnej • Seksualnej (małżonkowie)

41. Małżeństwo z odchodzącymi dziećmi • Słabnięcie silnych więzi wewnątrzrodzinnych między rodzicami a dziećmi • Słabnięcie lub umacnianie się więzi między małżonkami • Realizacja indywidualnych celów, planów,zamierzeń

42. Etap pustego gniazda • Stan zadowolenia w końcowej fazie życia zależy od wydarzeń we wcześniejszych etapach życia • Pojawia się tęsknota za dziećmi

43. Postawy rodzicielskie

44. Postawa to struktura poznawczo – uczuciowo – wolicjonalna, ukierunkowująca zachowanie człowieka wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu. Element emocjonalny jest najważniejszym elementem tej struktury. (Mądrzycki, Mika)

45. Postawa jest względnie trwałą dyspozycją do oceniania przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania, a także względnie trwałym przekonaniem o naturze i własnościach tego przedmiotu oraz dyspozycją do zachowania się wobec przedmiotu postawy. (S. Nowak)

46. Komponenty postawy: • Myślowy – wyrażony słowami (np. stwierdzenie o dziecku: „on jest taki nieznośny” lub „jaki on mądry”) • Uczuciowy – ekspresja emocji; ładunek emocjonalny determinuje działanie w stosunku do dziecka • Związany z działaniem – czyny (przytulenie dziecka, skarcenie go)

47. Postawa rodzicielska Jest to nabyta, ale i utrwalona struktura poznawczo – uczuciowo – wolicjonalna ukierunkowująca zachowanie rodziców do dziecka.

48. Typologia postaw wg. A. Roe Nadmiernie wymagająca Nadmiernie opiekuńcza Akceptacji przypadkowej Akceptacji kochającej Koncentracji nadmiernie opiekuńczej Koncentracji nadmiernie wymagającej Unikania odtrącającego Unikania zaniedbującego Koncentracja uczuciowa na dziecku odtrącające kochająca chłód ciepło unikanie akceptacja zaniedbujące przypadkowa

49. Postawy niepożądane • postawa unikająca: zaniedbywanie dziecka w zakresie opieki nad nim a także w zakresie zaspokojenia potrzeb emocjonalnych dziecka • postawa odtrącająca: nadmierny rygoryzm, jawna wrogość, zaniedbywanie, stosowanie nadmiernych kar, oschłość, agresywność;

50. Postawy niepożądane • postawa nadmiernie wymagająca: stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań, nieprzyznawanie prawa do samodzielności, ograniczenie swobody, stosowanie sztywnych reguł; • postawa nadmiernie ochraniająca: bezkrytyczne podejście do dziecka, pobłażliwość, nadmierna opiekuńczość, izolowanie społeczne dziecka; (M. Ziemska)