Çeviri Tarihi

1. Çeviri Tarihi BeytülHikme’yi Hazırlayıcı Sebepler

2. Niçin • Tarihçi “Niçin”i araştırır.

3. Bütüncüllük • Olayları bütüncül ele almak lazım. • Sadece siyasal ve ekonomik gelişleri nazara vermek veya incelemek tarihte “niçin”i anlamamıza yeterli olmaz.

4. Dinamikler arası ilişki • Tarihi vakaları incelerken, onu ortaya çıkarıcı dinamikleri inceleyip bunların birbiriyle münasebetleri karşılaştırılmalıdır.

5. Medeniyetlerin Karşılaşması: Tercüme • Tarihin önemli dönüm noktaları medeniyetlerin ve halkların karşılaşmasıyla olmuştur. • Bütün karşılaşmaların sonucunda yeni düşünce ekolleri, ilmi teoriler, sosyal ve siyasal yapılanmalar meydana gelmiştir. • Bu etkileşim esnasında tercüme gerçekleşmiştir: • Yunan-Doğu karşılaşması: İskenderiye • Grek-İran karşılaşması: Cundişapur • İslam-Batı karşılaşması: Sicilya ve İspanya • Batı-Osmanlı karşılaşması: Encumen-i Daniş

6. Dinlerin Farklı Kültürlere YayılmasıYeni Mezheplerin Oluşması • Hıristiyanlığın farklı kültürlere yayılması onun farklı biçimde de yorumlanmasını beraberinde getirdi. Bölgedeki Yakubilik ve Nasturilik bunun bir ürünüdür. • Monofizit düşüncelerini (Hz. İsa’nın hem tanrı hem insan olup bu çifte doğanın tek bir şahsiyette bir birine karışmadan bulunduğu düşüncesi) akılcı argümanlarla savunmak için Yunan mantık ve felsefesinden yararlanma çabasın içerisine girmişlerdir. • 8-10 yüzyılda benzer çaba Müslümanlarda da görünmektedir.

7. Hristiyanlıktaki Mezhepsel Oluşumlar

8. İslamiyet Öncesi Arapların Yabancı Kültürlerle Teması • İslamiyet öncesi Araplar kabile hayatı yaşamaktaydılar. Gelişmiş bir devlet yapıları veya ilmi faaliyetleri yoktu (Suçin). • Mekke’nin bir ticaret merkezi olması, Arapların çevredeki (yakın) toplumlarla irtibata geçmesi ise tüccarların kervanlarla bir takım ticaret merkezlerine ulaşmasıyla olmuştur. • Arap toplumunda edebiyat (özellikle şiir) gelişmiş bir durumdaydı. Ancak şiir ve dua gibi edebi eserler tarih öncesi toplumlarda da ilk kültürel faaliyetler arasında bulunmaktaydı. Dolayısıyla sistematik bir edebiyat yazımından bahsetmek mümkün değil, daha çok sözlü dile dayanan bir ürün verme alışkanlığı vardı.

9. İslamiyet Öncesi Arapların Yabancı Dinlerle Teması • Arapların İslamiyet öncesi Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi dinlerle teması zayıftı; zira Arap yarımadasında bu dinlerin yaygın değildi (Suçin) • Bu bağlamda İslam medeniyet hamlesinin önemi daha da anlaşılmaktadır.

10. Müslümanların Medeniyetlerle Buluşma • İslam’ın ilk 30 yılında bir çok medeniyetin yaşadığı toprakları ele geçirmesi söz konusu olmuştur. • Beraberlerinde herhangi bir öğrenim sistemi getirmemişlerdir. • Ellerinde sadece dinleri vardır.

11. Farklı Mezhep Mensuplarının Kovulması-Cundişapur- • Pers kralı Anuşirvan, I. Justinianus tarafından (kral: 527-565) kovulan Yunanlı filozofları Cundişapur’a kabul etmiştir. • 529 senesinde I. JustinianusAtina’daki Platon’un Akademisini kapattırmıştır ve Ortodoks kilisesi kendisini Aziz ilan etmiştir.

12. Yunan İlmini Öğrenme Gereksinimi • Daha önce Hıristiyan mezheplerinin birbirlerine karşı kullanmak için (Nasturive Yakubilerin Ortadoks veya Katoliklere karşı) öğrendikleri Yunan felsefe ve mantığına bu kez Müslüman gruplar aynı amaçlar için ihtiyaç duymuşlardır (Suçin). • Kendi inanç sistemlerini rakip mezheplere karşı savunma (reddiyeler) girişimleri.

13. Emeviler Dönemi Çeviri • Halid bin Yezid (702) ile başlayan daha çok aristokratik ve çoğunlukla bireysel faaliyet • Daha sonra Abbasiler dönemi yaygın bir biçimde devam etmiştir. • Abbasilerin kuruluşu ile, daha sonra BeytülHikme kurulmuş ve bu faaliyet kurumsallaşmıştır.

14. Karşılaşmanın Getirdiği Gerilim ve Önlem • Emeviler zamanında ilk Şam’da Müslümanlar yabancı kültürden etkilenmeye başlamışlardır. • Abbasiler döneminde tam bir fikir hürriyeti hasıl olmuş; Şam, Basra, Kufe, Bağdat gibi şehirlerde teolojik tartışmalar başlamıştır. • Bu esnada Müslümanların, rakiplerinin sahip olduğu ve kullandığı mantık ve felsefe ilmine sahip olmaları haiz olmuştur. • Bu yüzden Müslümanlar da Yunan felsefesini ve bilimini kullanmaya başlamışlardır. • Bu aktarım için ise, diğer medreselerde olduğu gibi (İskenderiye, Cundişapurvb.) BeytülHikme kurulmuş ve çeviri faaliyeti başlamıştır.

15. Müslümanların Kendine Güveni • Sadece yöneticilerin değil, toplumların dinamiklerinin neler olduğu asıl belirleyicidir. • Açık toplumlar ancak kendilerine güvendikleri müddetçe açık kalabilirler veya açık olurlar. • Müslümanların kendine güvenmelerinin temel nedenleri, BH kurulmadan evvel, İslam kültürü kendi içindeki dinamikler ve problemler ile önemli gelişmeler sağlamıştı. • Geldiği noktada yabancı kültürle karşılaşma dolayısıyla endişe duyacağı herhangi sebep yoktu. • Çünkü bu dönemde muhaddisler, fıkıh alimleri, dilciler, tarihçiler eser vermeye başlamışlardı. • Karşılaştıkları her türlü kültürel, ilmi ve felsefi hareketle olumlu manada ilişkiye giriyorlardı.

16. Çevredeki Farklı Din ve Etnik Kökenli Bilim İnsanının Toplanması • Bağdat kuruluşundan kısa bir süre sonra bu bölgede yaşayan Süryaniler, Kildaniler, Nebatiler, Nasturiler, Hireliler, İranlılar ve Hintlilerden oluşan değişik etnik kökenden gelen bilginler buraya gelerek ilmi ve kültürel ortamı zenginleştirdiler. • Bu kimselerden bir çoğu devlet mercilerinde görev almışlar ve bu sayede bu kültürel faaliyetin gelişmesinde rol oynamışlardır. • Halifelerin bir çok yabancı vezirleri olmuştur.

17. Uluslararası Bilginler • Emeviler devrinde topraklarının farklı din ve dillere mensup kimseleri içermesiyle bir anlamda serbest dolaşım ortamı oluştu ve birçok alim emin bir şekilde başka bilim adamlarının bulunduğu merkeze giderek etkileşime geçme imkanı buldu. • Gutas bu dönem için «Uluslararası Bilginler» tabirini kullanmıştır. • Bu bilginler çok dilli ve çok kültürlüydüler (Suçin).

18. Coğrafyanın Birleşmesi • Arap fetihlerinin hiç küçümsenmeyecek tarihsel bir önemi vardır. Mısır ve Bereketli Hilal, Büyük İskender döneminden sonra ilk kez İran ve Hindistan’la siyasi, idari ve en önemlisi ekonomik bakımdan yeniden ve bu kez Büyük İskender’in hayatından çok daha uzun bir zaman süresince birleşti. • İslamiyet’ten önce 1000 yıl bir birini ayıran bu toprak yeniden birleşmiş oldu (Gutas).

19. Muhammed Peygamber dönemindeki genişleme, 622-632 (Koyu Kahverengi)   Dört Halife dönemindeki genişleme, 632-661 (Açık Kahverengi)Emevi halifeliği dönemindeki genişleme, 661-750 (Sarı)

20. Sosyal Hayatı Düzenlemek İçin • BeytülHikme kurulmadan evvel, Emeviler zamanında, eski gelenekleriyle yönetirlerdi, farklı kültürlerle karşılaşılsa da, Arap yarım adasındaki yönetim modeli ihtiyaçlara cevap veriyordu • Abbasi devrine gelinince artık sosyal hayatın daha renkli olması, farklı medeniyet ve insan topluluklarının İslam coğrafyasına dahil olması, problemleri de beraberinde getirdi. • Problemlerin çözümü için sosyal hayatı düzenlemek icap etti ve bunun için: • Mali hesaplar, arazi ölçümleri, şehir planlamaları; tıp, matematik, astronomi vb. ilimlere ihtiyaç duyulmaya başlandı. • Bütün bunlar BeytülHikmeyi bir ihtiyaç haline getirmiştir.

21. Bağdat’ın Coğrafi Konumu • İbranilerin merkezi Ur şehri • Asurluların merkezi Babil • Sasanilerin merkezi ktesifon (Medain) • Bu şehirlerin bulunduğu havzada tarihi yeniden diriltebilecek bir coğrafyada kurulmuştur.

22. Abbasi Dönemi İlk Çeviriler • Sosyal hayatı düzenlemek için ilk çevirilerin yine yukarıda bahsettiğimiz gibi, gündelik problemleri çözmeye yarayan veya devlet yönetimiyle ilgili olması, çevirinin evvela devletin bekası için gerçekleştiği anlamına gelmektedir. • O halde Abbasi çeviri hareketi bir devletin kendini idame ettirebilmesi için öncelikli olarak halifeler gibi nüfuzlu kişilerin bu alanda yaptırdıkları çevirileri içermektedir.

23. Halife Mansur’un (754-774) Katkıları • Abbasi halifesi Mansur’un devletin sınırları içerisinde bulunup unutulmaya yüz tutmuş eserleri toplatıp bu kitapların tercümesini emretmesi; tıp, astronomi, mantık ve matematik ile ilgili çalışmaların tercümesini teşvik etmesi; alimleri kendi sarayında ağırlaması ve onlara hürmet etmesi; farklı medreselerden sarayına Hintli, İranlı, Süryani, Ermeni, Nasturi vb… değişik milliyete mensup bilginleri toplamış olması, BeytülHikme’nin ilk nüvesinin atılmasına vesile olmuştur.

24. Talas Savaşı 751Abbasiler-Çinliler • Bu savaş Abbasilerin galibiyeti ile sonuçlandı. • Çin esirlerden birisi kağıt yapımını Müslümanlara öğretti ve bu sayede bilgi daha kolay yayıldı. Bu bilginin genel yayılışında belki de en önemli etkendi. • Türk Tarihi için de önemi büyüktür. Türkler bu savaşta Müslümanlığı yakından tanıma fırsatı bulmuştur ve çoğu tarih kaynaklarında Türklerin Müslümanlığın kabul etmesi konusunda başlangıç noktasını oluşturur.

25. Halife Harun Reşid’in (786-808) Katkıları • Harun Reşid zamanında Saray’da farklı alanlardan ve milliyetlerden bilginlerin tartıştıklarını görmek mümkün.

26. BeytülHikme’nin Temel Kuruluş Sebebi İslamdır • Eğer İslam’ın “ilim ve hikmet” anlayışı aksi yönde olsaydı BH kurulamazdı. • Ekonomik ve siyasi nedenlerin hazırlayıcı olduğu söylenebilir ancak temel nedenin İslami olduğu kesin. • Zira zaten Müslümanlar BeytülHikme’yi kurduklarında dünyanın en güçlü ve en zengin imparatorluğuna sahiptiler. • Egemenliklerine aldıkları topluluklara karşı hiçbir minnetleri yoktu. • Bu sebeple, esas neden bu müesseseyi kuran medeniyetin kültürel ve fikri temellerinde aranmalıdır: Yani İslami vahyin kendisinde aranmalıdır.

27. Halife Me’mun’un Katkıları (813-833) • Aynı şekilde, selefleri gibi Me’munda sarayında bir çok alimi barındırmış, tartışmaların içinde kendini bulmuştur çoğu zaman. • BeytülHikmeninkurulup en parlak döneminin yaşandığı zaman olarak kabul edilmektedir.

28. Bilge Halifeler • Abbasilerin ilk halifelerinin bilge kimseler olması BeytülHikmenin kurulmasında etkili olmutşur. • Aynı zamanda gelen alimlerin de teşvikleri, halifeleri ikna etmeleri BeytülHikmenin kurulmasına, ilmi faaliyetin gerçekleşmesine sebep gösterilebilir. • Hatta Sasani tarzı bir kütüphane kurulması da bu teşvikin somut göstergesidir. Zira Cundişapur’dan gelen alimlerin bu yönde etkisinin olduğu da bilinmektedir.

29. Bizans İmparatoru ile Kitap için Yazışmalar • El-Memun (Abbasi halifesi) Bizans İmparatoruna bilimsel yazmalardan bir seçkiyi edinmek için izin vermesini istedi; izin verildi ve bunun üzerine Abbasi halifesi bir heyet göndererek (heyetteki isimler a.g.e.de) bu kitapları temin etti ve çevirtti. • Diğer bir barış antlaşmasında III. Mihail’e dayatılan şart: Konstantinopolis'teki bir kütüphanede depolanan kitapların Abbasilere verilmesi ön görülmüştür.

30. Kitaplara El Koyma • Abbasi Halifesi Harun Reşid’in Ankara ve Afyon’a yaptığı Bizans’a karşı seferlerde, oradaki kitaplara el koymuş ve Bağdat’a getirterek çevirtmiştir.

31. Arapça LinguaFranca • Abbasi halifelerin devlet erkanına yabancı memurlar tayin etmeleri neticesinde bu memurların kendi dillerinden vazgeçerek, ortak dil olan Arapçaya yönelmeleri söz konusu olmuştur. Bu devirde bilgin, alim kimselerin bu görevleri aldığını düşünürsek, bir anlamda yabancı alimlerin Arap diline nasıl aşinalık kazanmak zorunda kaldıklarını anlayabiliriz.

32. Çeviri Literatürüne Katkı • İlk dönem çevirmenler çevirdikleri konuların uzmanı sayılmazlardı. Birçok defa yapılan çeviriler kötü olduğu için tekrar çevrilmiş veya düzeltilmiştir.

34. KAYNAKLAR • DEMİRCİ, Mustafa (1996), “Beytü’l-Hikme”, İnsan Yayınları, İstanbul, • SUÇİN, Mehmet Hakkı (2012), “Arapçaya Çevirinin Serüveni”, Kurgan Edebiyat, Ankara, s.21-57 • http://de.wikipedia.org/wiki/Geschichte_des_Islam (13.02.2013) • http://tr.wikipedia.org/wiki/Talas_Muharebesi (13.03.2013)