dr Michał Urbańczyk mur@amu.pl Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych

1. Doktryny polityczno-prawneTemat nr 8Socjalizm i komunizm. Marksistowska teoria państwa jako elementu panowania klasowego • dr Michał Urbańczyk • mur@amu.edu.pl • Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych • i Filozofii WPiA UAM Poznań http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3f/Red_flag_left.jpg

2. Socjalizm i komunizm socjalizm [łac. socialis ‘społeczny’], ideologie i ruchy społeczne powstałe w XIX w., dążące do ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką; • w myśli marksistowskiej faza rozwoju społecznego, następująca po kapitalizmie; • określenie stosowane niekiedy w charakterystyce ustroju społecznego tych krajów wysoko rozwiniętych (zwłaszcza europejskich), w których gospodarce rynkowej towarzyszy daleko posunięta redystrybucja dochodu narodowego i realizacja koncepcji państwa dobrobytu. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3977113/socjalizm.html

3. Socjalizm i komunizm komunizm [łac. communis ‘wspólny’, ‘powszechny’], ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu; • w teorii marksistowskiej najwyższa, bezklasowa forma organizacji społecznej, następująca po kapitalizmie; • ruch społeczny i polityczny wywodzący się z ideologii marksistowskiej, ukształtowany w wyniku rozłamu socjaldemokracji; • w niemarksistowskiej teorii społecznej i w języku potocznym — ustrój społeczny w państwach rządzonych przez partie komunistyczne; • w państwach komunistycznych określany również mianem socjalizmu realnego. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3924721/komunizm.html

4. Socjalizm utopijny, • Socjalizm naukowy (marksizm) • socjalizm reformistyczny, • Rewizjonizm Eduarda Bernsteina, • Komunizm (leninowska wersja marksizmu), • Trockizm, • Socjaldemokracja, • Socjalizm realny (demokracja ludowa), • Eurokomunizm, • Maoizm,

5. Socjalizm i komunizm Marksizm chciał być socjalizmem naukowym – w odróżnieniu od dotychczasowego socjalizmu, który Marks i Engels ochrzcili mianem „utopijnego”. Lata 30. XIX wieku to okres działalności Roberta Owena, Karola Fouriera i Saint-Simona. 1827 r. – czasopismo „Co-operativeMagazine” w Wlk. Brytanii. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Karl_Marx_001.jpg

6. Socjalizm utopijny Robert Owen (1771-1858) • „Nowy pogląd na społeczeństwo czyli rozprawy o kształceniu charakteru”, • angielski działacz społeczny i polityczny, • Jeden z założycieli ruchu spółdzielczego, • jako 18-latek zarządzał fabryką włókienniczą w Manchesterze, • w 1823 r. wyjechał do Ameryki, gdzie założył eksperymentalna kolonię „Nowa Harmonia”, • W 1832 r. założył w Londynie bazar wymiany towarów (bezgotówkowy), http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cf/Portrait_of_Robert_Owen_%281771_-_1858%29_by_John_Cranch%2C_1845.jpg

7. Socjalizm utopijny Karol (Charles) Fourier (1772-1837) • „Teoria czterech ruchów i ich ogólne przeznaczenie”, • „Traktat o prywatnym zrzeszeniu rolniczym”, • „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”, • urodził się w zamożnej rodzinie kupieckiej, • majątek stracił w 1793 r. w wyniku powstania lyońskiego (przeciw rewolucyjnemu Konwentowi), • potem pracował jako komiwojażer, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e3/Hw-fourier.jpg

8. Socjalizm utopijny http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6d/Phalanst%C3%A8re.jpg • krytykował anarchię produkcji, • postulował – podobnie jak Owen – tworzenie samowystarczalnych wspólnot utopijnych, tzw. falansterów (dokładnie opracowane reguły współżycia, np. liczba osób – 1620).

9. Socjalizm utopijny Saint-Simon (1760-1825) • „Listy obywatela Genewy i jemu współczesnych”, „Katechizm industrialistów”, „Nowe chrześcijaństwo”, • potomek arystokratycznego rodu, starannie wykształcony, • uważany za jednego z największych erudytów swoich czasów, • Walczył w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, • w 1789 r. zrzekł się tytułów rodowych, • dorobił się znacznego majątku na spekulacji dobrami narodowymi, jednak długo żył w nędzy, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Claude_Henri_de_Saint-Simon.jpg

10. Socjalizm i komunizm Ekonomiczne i społeczne przyczyny narodzin idei socjalistycznych: • protest wobec warunków społecznych i ekonomicznych w początkach rozwoju kapitalizmu przemysłowego, • krytyka liberalnego społeczeństwa wolnorynkowego, • próba zaproponowania alternatywy. http://www.punkerslut.com/articles/ready_and_easy_way_to_end_an_economic_depression.html

11. Socjalizm i komunizm Koniec XIX wieku to okres ewolucji socjalizmu ze względu na: • polepszanie się warunków życia i pracy klasy robotniczej, • pojawienie się związków zawodowych i partii robotniczych reprezentujących interesy robotnicze, • rozwój sportu i klubów sportowych. Efektem było włączenie się partii socjalistycznych do życia politycznego i przyjęcie przez nich zasad walki politycznej zgodnych z parlamentaryzmem oraz porządkiem konstytucyjnym.

12. Socjalizm i komunizm Rewizjonizm Eduarda Bernsteina (1850 – 1932) • „Zadania socjalizmu i zadania socjalnej demokracji” • ideolog socjaldemokracji niemieckiej, członek SDP, • działacz II Międzynarodówki, • redaktor nielegalnego pisma „Socialdemokrat”, gdzie współpracował z Marksem i Engelsem, • poddał krytyce podstawowe założenia myśli Marksa, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Bernstein_Eduard_1895.jpg

13. Socjalizm i komunizm Do I wojny światowej socjaliści podzielili się – radykałowie na czele z Leninem zaczęli się określać mianem komunistów (bolszewików).

14. Socjalizm i komunizm Komunizm (leninowska wersja marksizmu) Włodzimierz Lenin (1870-1924) • niezwykle płodny pisarz (dzieła zebrane to ponad 50 tomów), m.in. „Co robić?”, „Materializm a empiriokrytycyzm”, „O prawie narodów do samookreślenia”, „Państwo a rewolucja” • teoretyk bolszewizmu, • teoretyk, strateg i przywódca rewolucji październikowej, • polityk rosyjski i radziecki, • Wielokrotnie zesłany na Syberię, • redaktor pism „Iskra”, „Prawda”, • przewodniczący rady komisarzy ludowych i przywódca partii WKP (b), • założyciel i przywódca Międzynarodówki Komunistycznej, • W „Liście do Zjazdu” przestrzegał przed Stalinem i Trockim jako swymi ewentualnymi następcami, http://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Lenin

15. Socjalizm i komunizm Stalinizm Józef Stalin (1879-1953) • rewolucjonista rosyjski, sekretarz generalny partii komunistycznej, lider Związku Radzieckiego, • twórca opresyjnego systemu polityczno-społecznego opartego m.in. na a) terrorze powszechnym i kulcie jednostki, b) doktrynie „socjalizmu w jednym kraju”. c) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/16/Stalin_lg_zlx1.jpg

16. Socjalizm i komunizm Zbrodnie komunizmu „(…) Zgodnie z naszymi szacunkami pozwala ustalić rząd wielkości i uzmysłowić sobie powagę zagadnienia: • Związek Sowiecki - 20 milionów ofiar śmiertelnych, • Chiny - 65 milionów, • Wietnam - l milion, • Korea Północna - 2 miliony, • Kambodża - 2 miliony, • Europa Wschodnia - l milion, • Ameryka Łacińska - 150 tysięcy, • Afryka - 1,7 miliona, • Afganistan - 1,5 miliona, • międzynarodowy ruch komunistyczny i partie komunistyczne nie sprawujące władzy -10 tysięcy. W sumie blisko 100 milionów ofiar śmiertelnych”.* * „Czarna księga komunizmu”, S.. Courtois i inni, Warszawa 1999, s. 25-26.

17. Socjalizm i komunizm 2 połowa XX wieku to okres rozprzestrzeniania się idei socjalistycznych w krajach Trzeciego Świata – elementem charakterystycznym jest zastąpienie hasła walki klasowej hasłem antykolonializmu oraz połączenie socjalizmu z nacjonalizmem.: - Korea Płn., - Wietnam, Kambodża, Laos, - socjalizm indyjski, - socjalizm afrykański, - socjalizm arabski, - socjalizm w Ameryce Łacińskiej.

18. Socjalizm i komunizm Andrew Heywood proponuje trzy sposoby rozumienia socjalizmu: • model ekonomiczny opozycyjny do kapitalizmu, • instrument, program ruchu związkowego • doktryna polityczna. • Wspólnota, • współpraca, • równość, • klasa społeczna, • wspólna własność.

19. Socjalizm i komunizm Wspólnota • wizja kolektywistyczna – ludzie mogą przezwyciężać problemy społeczne i ekonomiczne wspólnym wysiłkiem, a nie jednostkowym działaniem •  jednocześnie jednak socjaliści zupełnie inaczej spoglądają na naturę ludzką – uważają, że jest ona plastyczna, formowana przez doświadczenia i warunki życia społecznego, • zachowanie ludzkie jest zdeterminowane wychowaniem, to doświadczenie kształtuje i warunkuje osobowość jednostki.

20. Socjalizm i komunizm Kolektywizm • jednostki nie da się oddzielić od społeczeństwa – wielki sprzeciw wobec myślenia liberalnego. • To, że jednostki zachowują się samolubnie, zachłannie i agresywnie nie wynika z ich natury, lecz jest warunkowane społecznie, • To kapitalizm zmusza czy też sprzyja takim postawom, ponieważ popycha je takich egoistycznych zachowań.

21. Socjalizm i komunizm • najtrwalszym efektem tego typu eksperymentów jest system izraelskich kibuców – system spółdzielni, rolniczych osiedli, będących wspólną własnością ich członków i przez nich zarządzanych.

22. Socjalizm i komunizm WSPÓŁPRACA • skoro ludzie maja społeczna naturę to naturalną chęcią jest współpraca a nie rywalizacja, • rywalizacja antagonizuje jednostki, promuje egoizm i agresję, zrywa więzi społeczne • współpraca wykorzystuje energię wspólnoty, • od każdego wedle zdolności, każdemu wedle potrzeb

23. Socjalizm i komunizm Filozoficzną podstawą, światopoglądem był materializm dialektyczny: • metoda badania zjawisk społecznych była dialektyczna czyli antymetafizyczna, • wyobrażenie o świecie i jego głównych problemach – materialistyczne.

24. Socjalizm i komunizm • Na materializm dialektyczny składa się metoda dialektyczna i materializm filozoficzny: świat jest pewną całością, w której jego poszczególne elementy wchodzą w interakcje, świat znajduje się w ciągłym ruchu, ciągle się zmienia – poszczególne zjawiska powstają, rozwijają się i obumierają.

25. Socjalizm i komunizm Skutkuje to powstawanie coraz to nowych zjawisk. Przeobrażenia te podlegają pewnym prawom: • rozwój to przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe, • od starego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego (i znów zmiany ilościowe, itd.).

26. Socjalizm i komunizm • Rozwój nie jest jednak ruchem po kole, lecz ruchem postępowym, po linii wstępującej (stąd bierze się lewicowa wiara w ideę postępu). • Wszystkim zjawiskom społecznym właściwe są wewnętrzne sprzeczności, walka tych sprzeczności jest siłą napędową rozwoju: teza + antyteza = synteza > nowa teza + antyteza = synteza.

27. Socjalizm i komunizm • Dialektyka połączona została z materializmem filozoficznym: • materialność świata, ta materia znajduje się w ciągłym ruchu, • pierwotność materii i wtórność świadomości – materia jest obiektywną rzeczywistością, istniejącą poza świadomością i niezależnie od niej. Świadomość zaś to właściwość ludzkiego mózgu, dlatego nie może istnieć bez materii, a tym bardziej być wobec niej pierwotna, • świat istnieje wiecznie i rozwija się według obiektywnych praw, które są w pełni poznawalne (patrz Carl Popper i „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie).

28. Socjalizm i komunizm • Materializm historyczny – oznaczał przeniesione zasad materializmu i metody dialektycznej w sferę badania życia społecznego i zjawisk społeczno-historycznych: • byt określa świadomość, • źródeł idei, poglądów, teorii politycznych, instytucji państwowych należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa.

29. Socjalizm i komunizm • w ich ramach najistotniejszym elementem, który decydował o strukturze społecznej był sposób produkcji dóbr materialnych, • Od tego zależy struktura społeczna, instytucje polityczne i poglądy, • sposób produkcji ulega ciągłym zmianom: najpierw następują zmiany w siłach wytwórczych (najbardziej rewolucyjny element produkcji – niewolnicy, cłhłopi, proletariat), to zaś zaczyna się od zmiany narzędzi produkcji

30. Następną zmianą jest zmiana w stosunkach produkcji, • Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji to ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych.

31. Socjalizm i komunizm • techniczna strona produkcji wyrażająca stosunek człowieka do otaczającej go przyrody, której elementy przekształca w procesie produkcji, zdobywając przy tym doświadczenie, pozytywne nawyki i coraz większą wiedzę, która umożliwia udoskonalanie przedmiotów i środków pracy (narzędzi); zdaniem Marksa, na podstawie znajomości metod i środków pracy można określić ogólny rozwój danego społeczeństwa; ludzie zmieniając i doskonaląc narzędzia i metody pracy, przy pomocy których zmieniają przyrodę, zmieniają się sami; stąd wniosek Marksa, że materialną podstawą historii ludzkości jest rozwój jego sił wytwórczych), zmiana sił wytwórczych zaczyna się od zmiany narzędzi pracy,

32. Socjalizm i komunizm • konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji.

33. Socjalizm i komunizm Teoria bazy i nadbudowy Na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu wznosi się cała nadbudowa różnych swoiście i ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów życiowych. Marks wyróżniał trzy sfery życia społecznego: • bazę ((formy własności, społeczne warunki bytu), • nadbudowę prawną i polityczną i odpowiadające jej • formy świadomości społecznej.

34. Socjalizm i komunizm Klasy i teoria walki klas • istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji, • walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, • dyktatura jest tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego, • walka klasowa jest prawem historycznym, • historyczna rola proletariatu jako klasy rewolucyjnej.

35. Socjalizm i komunizm Państwo w ujęciu marksistowskim • Marks i Engels traktowali państwo oraz prawo jako zjawiska historyczne – będące rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego. Jednocześnie postrzegali je jako instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi. Engels pisał: państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas.

36. Socjalizm i komunizm • A zatem państwo jest państwem najsilniejszej klasy: • państwo starożytnych było państwem właścicieli niewolników, • państwo średniowieczne było państwem szlachty uciskającej chłopów, • państwo nowożytne jest państwem kapitalistów, wyzyskujących robotników.

37. Socjalizm i komunizm • Ponieważ państwo oparte jest na wyzysku, władza w nim sprawowana jest prze specjalne siły: wojsko, biurokracja, policja, wywiad. • Państwo to machina kierownicza, która posiada aparat przymusu oddzielony od społeczeństwa – nigdy jednak nie jest tak, aby ten aparat całkowicie oddzielił się od panującej klasy, zawsze działa w jej interesie, broniąc istniejącego ustroju ekonomicznego. • Państwo tworzy prawo, które jest wola klasy panującej. Zarówno państwo jak i prawo są najistotniejszymi elementami nadbudowy, będąc jej częścią polityczną.

38. Socjalizm i komunizm Historycznie następowały po sobie: • państwo niewolnicze, • państwo feudalne, • państwo kapitalistyczne. W ramach każdego państwa tworzyły się rozmaite formy państwa – typ państwa zależy od historycznie uwarunkowanego, ekonomicznego ustroju społeczeństwa, od tego jaka władza znajduje się u władzy. Natomiast formy państwa zależą od konkretnych warunków historycznych, rozwoju danego kraju, od stopnia pogłębiania się walki klasowej.

39. Socjalizm i komunizm • Zastanawiając się nad kształtem państwa w przyszłości marksizm próbował go opisać w sposób racjonalny i naukowy. Zalążki państwa nowego typu Marks widział w Komunie Paryskiej.

40. Koniec