Samenwerking tussen onderwijs en jeugdzorg Overzicht en ontwikkelingsopdrachten

1. Samenwerking tussen onderwijs en jeugdzorgOverzicht en ontwikkelingsopdrachten Dolf van Veen 28ste Symposium Jeugd- en Gezinsonderzoek Kwetsbare jongeren, bijzondere leerlingen Nijmegen, 11 november 2011

2. Inhoud presentatie korte inleiding en een peu d’histoire waar staan we anno 2011? enkele kritische observaties veelbelovende samenwerkingsinitiatieven belang van samenwerking en nieuwe beleidsprogramma’s Zorg voor Jeugd Passend Onderwijs ontwikkelingsopdrachten voor nu en straks

3. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten Bevindingen Verzorging en opvoeding in tehuizen (Broeren): Het geringe aantal jeugdigen dat vmbo-tl, havo en vwo geniet, doet vermoeden dat er tehuiskinderen zijn die dit onderwijs kunnen volgen maar hiertoe niet in staat worden gesteld. Een aanzienlijk percentage van de jeugdigen ontvangt in de school gelieerd aan het internaat geen passend onderwijs. Veel jongeren zouden ook deel kunnen nemen aan het regulier onderwijs als deze scholen beter ondersteund zouden worden door de jeugdzorg. Oorzaken volgens schoolhoofden en directies jeugdzorg: Gebrek aan kennis en belangstelling voor het onderwijs bij de jeugdzorg. Gebrek aan inzicht in de onderwijsprestaties en capaciteiten van de opgenomen jeugdigen nodig voor het vaststellen van de juiste schoolkeuze.

4. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten (Vervolg, Broeren): Slechte communicatie en contacten tussen internaten en scholen, ook als deze gelieerd zijn aan het internaat. Het zich bij de tehuisopname niet afvragen of men wel voor passend onderwijs kan zorgen. Dit wijst op een overschatting van de impact van hulpverlening en op een onderschatting van de waarde van goed onderwijs voor de opvoeding en hulpverlening. Men plaatst als regel in een school gelieerd aan het internaat. Plaatsing op een andere school wordt niet of nauwelijks overwogen. Veel reguliere scholen nemen liever geen internaatskinderen op en hebben veelal beperkt inzicht in hun problemen en ondersteunings-behoeften. De jeugdzorg is niet/nauwelijks beschikbaar voor de ondersteuning van scholen. Check in zaal op conclusies ...

5. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten en vakliteratuur Weinig onderzoek naar schoolloopbaan en samenwerking: Angenent (1975): jeugdigen in kinderbeschermingshuizen, in het primair onderwijs volgt 1/3 regulier onderwijs (en dus 2/3 ‘buitengewoon’ onderwijs). Daarna 80% beroepsonderwijs (78% van deze groep lbo). Conclusie: opleidingsniveau blijft fors achter bij dat van jeugdigen met dezelfde SES en oververtegenwoordiging in het speciaal onderwijs Tal van knelpunten worden gesignaleerd en bevestigd: Feijtel (1985), Timmermans (1987) en Van Veen (1989; 1999) Relatief veel schoolwisselingen, leerachterstanden, spijbelgedrag en problemen op school; oververtegenwoordiging in (lager) beroepsonderwijs en het speciaal onderwijs. Vakinternaten en BJ-internaten hebben traditie van beroepsvorming en afstemming met educatie (onderwijs als middel en doel in de hulpverlening, zie Van der Linden, 1988). Medio jaren tachtig nog veel ‘interne’ scholen gelieerd aan internaten; daarna bestuurlijke scheiding. Steeds meer beleidsaandacht voor samenwerking onderwijs en jeugdzorg (Wisselwerking en LPOJ). In de Boddaert-dagbehandeling nauwe werkrelatie met onderwijs; begin jaren negentig opkomst daghulp niet-schoolgaande jeugd.

6. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten en vakliteratuur Specifieke mogelijkheden van het onderwijs in het kader van (residentiële) hulpverlening worden beperkt benut (zie Geelhoed & Vieijra, 1989; Van Veen 2004,2010) Bevindingen van Inspectie van het Onderwijs (2007) naar kwaliteit onderwijs van 79 scholen/afdelingen cluster 4 (van de leerlingenpopulatie is 27% residentieel), o.a.: kwaliteit is in ruim de helft van de scholen/afdelingen onvoldoende, vooral de leerlingenzorg; betrouwbare informatie over opbrengsten ontbreekt; de beginsituatie van leerlingen is bij plaatsing in een cluster 4-school niet altijd bekend, vooral niet in geval van plaatsing residentiële zorg; in het plaatsingsbeleid bij residentiële hulp wordt nauwelijks tot geen rekening gehouden met de onderwijsvraag van jongeren; verblijfsduur is vaak te kort om passend onderwijsaanbod te realiseren.

7. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten en vakliteratuur Harder et al. (2006): weinig (veelal buitenlands) onderzoek naar onderwijs in de residentiële jeugdzorg. Zo is het onderwijs in deze instellingen in het verleden ernstig verwaarloosd, werkten onderwijsgevenden en hulpverleners slecht samen, werd vaak niet voldaan aan onderwijsbehoeften van jongeren en bleken zij na ver-trek uit instelling vaak weinig/geen onderwijskwalificaties te behalen. Inspectie Jeugdzorg e.a. (2007): de kwaliteit van het onderwijs in JJi’s wisselt volgens de samenwerkende inspecties sterk van inrichting tot inrichting. Vooral op het gebied van planmatig handelen op basis van de onderwijsbehoeften schiet het onderwijs tekort. In de samenwerking tussen JJi’s en de scholen is er te weinig structureel en multidisciplinair overleg. Smeets (2008): speciaal onderwijs en residentiële instellingen opereren op tal van aspecten nog gescheiden; verschillen tussen zorginstellingen, de helft doet gezamenlijke diagnostiek, weinig afgestemde nazorg, weinig mogelijkheden voor havo/vwo-aanbod.

8. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgOnderzoeksresultaten en vakliteratuur Overzichtstudies van Harder, Knorth & Zandberg (2006), Boendermaker(2007, 2010) en werk van Veerman (2010) bieden aanknopingspunten, maar laten ook zien hoe beperkt de aandacht is voor het onderwijs bij praktijkvernieuwing en onderzoek van de (residentiële) jeugdzorg. Het volgen van onderwijs is belangrijke voorspeller voor de uitkomsten van residentiële zorg (zie ook Hair, 2005). Passende onderwijstrajecten verdienen nadere aandacht in NZA/jeugdzorg-plus, ook na verblijf in NZA (Van Dam e.a., 2010) Toenemende steun vanuit de GGz (o.a. Verheij, 2002 en later; Matthijs, 2008) Orthopedagogiek laat ons in de steek na Kok (specifiek opvoeden) en Ter Horst (Herstel van het gewone leven).

9. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgVoorzichtige plaatsbepaling Moeizaam verhaal: geen twee handen op één buik, geen verstandshuwelijk en LAT-relatie. In JJi, weer anders dan in provinciale jeugdzorg, waaronder pleegzorg of jeugdzorg-plus, of in de LVG-zorg. Eigen ervaring in adviescommissies JJi, jeugdzorg-plus, LVG zorg en (v)so: to-do-lijst is lang, weinig methodiekbeschrijvingen, veel handelingsverlegenheid en knelpunten. Ook regulier en speciaal onderwijs ervaren beperkte samen-werking met jeugdzorg en opvoedingshulp en slechte uitvoeringscondities; en waar wordt echt samengewerkt in naschoolse opvang en bij arbeidstoeleiding? Scholen stuiten regelmatig op lange wachttijden en –lijsten bij externe instellingen en wisselende contactpersonen.

10. Terugzien voor morgen in de jeugdzorgVoorzichtige plaatsbepaling Zorginstellingen koppelen niet of onvoldoende terug naar scholen over al dan niet ingestelde hulpverlening. (Be)handelingsplannen van zorginstellingen en scholen worden onvoldoende afgestemd en/of geïntegreerd. Passende hulpverleningsprogramma’s ontbreken of kunnen niet flexibel, snel en in voldoende mate worden ingezet. De samenwerking met de gemeente(n) gericht op het maken van afspraken over inzet van programma’s en professionals komt niet tot stand of verloopt moeizaam. Externe zorginstellingen zijn niet of in onvoldoende mate beschikbaar voor scholen voor consultatiemogelijkheden en deskundigheidsbevordering en bij crisissituaties.

11. Meer kritische observaties anno 2011 opvoedingshulp in cluster 4-scholen (zmok)? sociaal-medische zorg / begeleiding in cluster 3-scholen? combinatieprogramma’s voor moeilijk plaatsbare groepen / thuiszittersonderzoek? wel steeds meer leerplichtambtenaren, onderwijsconsulenten en bypasses in het Nederlands onderwijs? waarom zo weinig jeugdzorg in reboundprogramma’s in voortgezet onderwijs? waarom niet meer jeugd-ggz/jeugdzorg in het onderwijs? waarom alle kaarten op professionalisering van leerkrachten en niet ook op de kwaliteit van deskundige ondersteuning en samenwerking op uitvoeringsniveau=leren is doen?

12. Meer kritische observaties anno 2011 waarom geen verbetering van opleidingen van leerkrachten en mw-ers? IB-ers/zoco, directies? waarom gemodder rond ADHD en niet werkwijze delflanden? waarom slechte diagnostiek en niet werkwijzen zoals vroeger in Alkmaar (WSNS/de Optimist)? waarom niet de ZAT’s zoals bedoeld of eerdere JAT’s uit Amsterdam en de consultatiebureaus uit Haaglanden? En waarom niet meer combiprogramma’s? Waarom niet meer met jongeren zelf werken en combinaties met stimuleren ontwikkeling/talenten en bestrijden van achterstanden? (jongeren kennen de jeugdzorg niet!) Waar zijn de mentoraten gebleven, goede begeleiding van leerlingen in het onderwijs?

13. Passend onderwijs en de jeugdzorgWaarom ook al weer samenwerken? betere resultaten voor kinderen: goede voorbeelden genoeg! minder onderwijs en jeugdzorg in speciale voorzieningen snellere, betere/passende en dus afgestemde en waar nodig ‘geïntegreerde’ dienstverlening in basisvoorzieningen herstel van het gewone leven (Wim ter Horst) versterken van de opvoeding, eigen kracht en sociale netwerk ondersteuning van professionals in de frontlinie niet exporteren van jeugdigen maar importeren van oplossingen

14. Volume speciale onderwijszorg(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

15. Volume (v)so 2000/01-2009/10 (2000/01=100)(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

16. Knelpunten in beleids- en uitvoeringspraktijk • samenwerking met instellingen op het gebied van welzijn, educatie, gezondheidszorg, veiligheid, arbeid en jeugdzorg is suboptimaal en kwetsbaar (ook relatie met gemeenten ) • de correctie op een infrastructuur met diverse niveaus/lijnen, in onderscheiden sectoren, met specialisten aan de top en een praktijk van indicaties en verwijzen en getrapte ketenzorg blijkt ingewikkeld, maar er zijn vele goede voorbeelden • aanvullend werken op de leerlingenzorg en het outreachend, schoolnabij inzetten van functies komen langzaam van de grond, net als combinatieprogramma’s

17. Kernpunten in beleids- en uitvoeringspraktijk Veel bestuurlijke drukte, stel professionals/uitvoering centraal en vooral ook inhoudelijk leiderschap Leren omgaan met verschillen in instructie en begeleiding Het onderwijs kan het niet alleen: sociale hulpbronnen benutten (ouders/bredere omgeving, jeugdzorg, arbeidsmarkt) Versterken van de frontlinie van opvoeding en onderwijs! Veel te veel aparte programma’s en aanpakken: effectieve school, veilige school, brede school, gezonde school, community school, vreedzame school .......focus op EBP heeft nadelen (Van Veen, 2011) Voorkom fragmentatie, bevorder een geïntegreerde aanpak vanuit een duidelijke rationale en link met onderwijs, schoolontwikkeling en maatschappelijke participatie (Samenwerken voor de Jeugd)

18. Onderwijs onder druk • relatief slechte onderwijsprestaties van leerlingen in grotere steden • traditionele onderwijsmodellen hebben beperkt succes • schoolfactoren verklaren minder dan 30% van de prestatievor-deringen: gezin, peer netwerk en bredere omgeving doen er toe • geïntegreerde programma’s en samenwerken met ouders verbeteren de condities voor leren, gezonde ontwikkeling en onderwijzen • schoolgerelateerde en school-based modellen hebben veelbelovende resultaten (buitenlands onderzoek) • scholen doen ertoe, met name voor risicoleerlingen, maar schoolverbetering moet verbonden worden met vernieuwing van de jeugd(zorg)sector en arbeidsmarkt

19. Onderwijs onder drukNaar een bredere taakopvatting • belang samenwerking met ouders uitdragen en onderhouden • bevorderen van (gezonde) ontwikkeling en aanpak van belemmeringen voor leren en ontwikkeling • achterstandenbeleid en (speciale) onderwijszorg • ontwikkelingsstimulering en opvoedingsondersteuning • opvangvoorzieningen en dagarrangementen • Jeugdzorg • participatie en arbeidstoeleiding • signaleren, beoordelen en activeren van sociale steun en afstemming met (speciale) onderwijszorg en arbeidstoeleiding

20. Onderwijs naar een bredere taakopvatting

21. Inspirerende samenwerkingspraktijken • Zorg- en adviesteams in regulier én speciaal onderwijs • vernieuwde dagbehandeling (MKD / Boddaert, al langer ingezet) en daghulp niet-schoolgaande jeugd • samenwerking jeugdzorg/jeugd-ggz en het onderwijs • gedrags- en reboundprogramma’s in het onderwijs • verbetering (speciaal) onderwijs in JJi en Jeugdzorg-plus (nog erg beginnend!) • methodieken als Workwise, intensieve trajectbegeleiding en nazorg e.d. in de jeugdzorg (zie Stichting 180) • Zorg/onderwijsprogramma’s voor ‘moeilijk plaatsbare doelgroepen’ (referentie), incl arbeidsparticipatie (CrossOver) • Opvoedingshulp, jeugdzorg en inzet smw vanuit basisvoor-zieningen (Stop 4-7, Time4you, zie Samen school maken)

22. Passend onderwijs en de jeugdzorgWaarom ook al weer samenwerken?

23. Ontwikkelingen in het jeugddomeinWaarom decentralisatie van de jeugdzorg? • RMO (mei 2011): ‘bevrijdend kader voor de jeugdzorg’ • grote groei in toename doorverwijzingen jeugdzorg/J-GGZ et cetera • Savanna-effect: sterke roep om sneller en effectiever ingrijpen • teveel preventieve risico-analyses en route naar professionele interventies • te weinig aandacht voor pedagogische context en stimuleren positieve ontwikkeling (te veel voor stoornissen en behandeling) • aandacht voor context en problemen niet individualiseren • inzet op civil society en ‘ontzorgen’ • RMO bepleit aandacht voor: • meer ouderbetrokkenheid bij school • versterking pedagogisch handelen van professionals in school en opvang; beschikbaarheid goede specialistische ondersteuning

24. Ontwikkelingen in het jeugddomeinWaarom decentralisatie van de jeugdzorg? • werkgroep Toekomstverkenning jeugdzorg (mei 2010) • regeerakkoord VVD en CDA (2011) • Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (mei 2011): ‘bevrijdend kader voor de jeugdzorg’ • Bestuursafspraken 13 juni 2011 • brief Stelselwijziging Zorg voor Jeugd 30 september 2011 • brief VNG reactie VNG tav AO jeugdzorg (5 oktober 2011) • Brief G36 over Passend Onderwijs • Beleidsbrief Geen kind buitenspel (8 november 2011)

25. Ontwikkelingen in jeugd(zorg)domein

26. Ontwikkelingen in het jeugddomeinOpdracht aan gemeenten • gemeenten zijn vanaf 2016 financieel en uitvoeringstechnisch verantwoordelijk voor de uitvoering van alle jeugdzorg die nu onder het Rijk, provincies, gemeenten, AWBZ en de ZvW valt • inrichting van één financieringssysteem voor de jeugdzorg, dat het huidige preventieve beleid omvat, de huidige vrijwillige provinciale jeugdzorg, de jeugdzorg aan licht verstandelijk gehandicapten (lvg) en de jeugd-ggz, jeugdreclassering en jeugdbescherming • centra voor jeugd en gezin dienen bij de overheveling naar de samenwerkende gemeenten als front office voor alle jeugdzorg van de gemeente • 5/10/2011 VNG: ‘De wettelijke verplichting tot vorming van CJG’s vinden wij een institutionele benadering die niet past in de wetgeving die wij voor ogen hebben.’

27. Passend onderwijs en de jeugdzorgBestuurlijke afspraken Referentiekader zegt: onderwijs werkt samen met jeugdzorg en gemeenten preventieve en curatieve zorg die onderwijs samen met ketenpartners kan bieden (als onderdeel van de basiszorg onder regie van het onderwijs/Swv zonder indicatiestelling) extra onderwijszorg en arrangementen op school en in Swv met de jeugdzorg (en arbeidstoeleiding) afspraken in regionaal zorgplan Swv, ook over de zorgtoewijzing, in op overeenstemming gericht overleg met gemeente(n) (G36: of instemmingsrecht?) Bestuurlijke samenwerking is noodzakelijk tussen gemeenten en scholen/Swv (bv. inzet opvoedingshulp/smw en CJG, relatie met zorgstructuur van het onderwijs/ZAT en inzet diagnostiek en jeugdzorg op scholen en zorgtoewijzing, ZAT en programma’s, huisvesting, leerlingvervoer, vsv, opvang e.d.) per mei 2013 moeten gemeenten financieel investeren in de aansluiting op de zorgplannen van Swv (delen van jeugdzorg pas in 2014 over!?)

28. Passend onderwijs en de jeugdzorgBestuurlijke afspraken Stip op de horizon? – visie & inspiratie theorie van het probleem, de oplossing en de implementatie Pedagogisch leiderschap & bestuurlijke samenwerking focus op goed onderwijs, ondersteuning van ouders/kinderen, jeugdzorg, arbeidsmarkt en sociaal-pedagogische instellingen continuüm van leergerichte voorzieningen / leerlingenzorg én jeugdzorg Realisme en duurzame ontwikkeling Weerstand bieden aan modieuze instrumenten en by passes voorbeeld effectief pedagogisch klassenmanagement en coaching voorbeeld ‘PI-functie’ in Swv-en en invoegen expertisenetwerken voorbeeld huiswerk: samenwerken ouders en school voorbeeld overbelaste jongeren

29. Zorg- en adviesteamsBelangrijk voor onderwijs en jeugdbeleid ZAT’s als voorwaarde en schakelpunt voor passend onderwijs en vernieuwing Zorg voor Jeugd Taken Zat’skunnen zijn: bijdragen aan preventie en vroegsignalering advies en consultatie voor leerkrachten/mentoren etc screening, vraagverheldering van onderwijs- en zorgbehoeften (handelingsgerichte) diagnostiek ambulante hulp bieden aan leerlingen en ouders (waar nodig) indicatiestelling en afstemming indicaties (waar nodig) toeleiding naar lokale voorzieningen of jeugdzorg voorbereiden/toewijzen van combinatieprogramma’s (zorg/onderwijs) en (preventief) ambulante begeleiding afstemming / coördinatie van zorg

30. Zorg- en adviesteams naar onderwijssectoren(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

31. Deelnemers ZAT in primair onderwijs(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

32. Deelnemers ZAT in voortgezet onderwijs(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

33. Deelnemers ZAT in ROC’s(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

34. Deelnemers ZAT in (voortgezet) speciaal onderwijs(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

35. Deelnemers ZAT in (v)so naar clusters en afdelingen(Van der Steenhoven & Van Veen, 2011)

36. Tot besluit .. • Pas op voor nieuwe schoolbrede modellen, compartimentdenken en stepped-care. Sluit aan bij de bestaande zorgstructuur voor scholen (ZAT-ontwikkeling en brede taakopvatting) en goede samenwerkingsinitiatieven en koester verworvenheden speciaal onderwijs en jeugdzorg. • Pas op voor nieuwe gekte op signalering en preventie en het opknippen van opvoedingshulp in allerlei soorten en maten( zie voorbeeld Drenthe, goed in de basis maar … • Focus op inbedding in de zich ontwikkelende zorgstructuur van scholen waar niet alleen preventie maar ook de gespecialiseerde hulpverlening zich moet nestelen en normaliseren. • Nieuwe balans tussen aanspreken, activeren van eigen kracht en sociale hulpbronnen, ontwikkelingsstimulering, achterstanden inhalen, participatie, ondersteuning/hulpverlening/behandeling.

37. .. tot besluit .. • Kwaliteitsprogramma’s speciaal (cluster)onderwijs • so cluster 4 en vso, mede i.s.m. jeugdzorg/j-ggz, opvang, arbeid e.d. • so cluster 3 en vso, mede in samenhang met lvg, VGN, CrossOver, etc. • Aandacht voor ondersteuning samenwerkingsverbanden passend onderwijs en deskundigheidsbevordering leraren, IB-ers /zoco/coaches en directies rond kernthema’s. • Terugdringen korte-termijn-profilering op ‘nieuwe buitenlandse programma’s (EBP’s)’, en zeker ook de schoolbrede programma’s die zorgstructuur uithollen (zie eerder!). • Voorkom schadelijke bij-effecten van adviesbureaus (fragmentatie, proliferatie opvoedingshulp e.d.) of beter: voorzie in implementatie-strategie en ondersteuning voor gemeenten en onderwijs.

38. .. tot besluit! • Voorzie in extra communicatie en ondersteuning bij start transitie en ongelijktijdigheden stelselvernieuwingen. • Investeer in verbetering combinatieprogramma’s in regulier en speciaal onderwijs en de ontwikkeling van een regional zorgcontinuüm! En vergeet de kinderen/jongeren met een beperking niet, ook niet bij arbeidsmarktparticipatie. • Sluit aan bij initiatief Alliantie Onderwijs en Jeugdzorg / LPOJ voor: • curriculumontwikkeling van de lerarenopleidingen rond passend onderwijs • de preventie en aanpak van gedragsproblemen in het onderwijs • ontwikkeling zorg/onderwijs programma’s, en arbeidstoeleiding.

39. Dank voor uw aandacht en veel succes! Nadere informatie? Dolf van Veen Postbus 556, 2501 CN Den Haag Lange Voorhout 9, 2514 EA Den Haag T: 070-3765852 (secretariaat Annemarie Janssen) E: D.vanveen@caop.nlofDolf.vanveen@inholland.nl

40. Referenties • D. van Veen (2011), Naar betere zorg én onderwijsresultaten voor leerlingen: het onderwijs en de samenwerking met jeugdzorg, welzijn en gezondheidszorg. In R. Klarus & W. Wardekker, Wat is goed onderwijs; Bijdragen uit de pedagogiek, p.189-216. Den Haag: Boom/Lemma • D. van Veen (2010), Safe, supportive and succesful schools. The Hague: CAOP • D. van Veen (2009), Onderwijs en zorg voor ernstig meervoudig of complex gehandicapte kinderen/jongeren van cluster 3-scholen; Hardnekkige problemen en urgente opdrachten voor de praktijk en het beleid. Utrecht: VGN/WEC raad • Radema, D., Veen, D. van, Verheij, F, & Wouters, R. (2005), Samen beter, beter samen; Onderwijs-zorgarrangementen in het speciaal onderwijs. Antwerpen/Apeldoorn: Garant • Van Veen, D. (2002), Versterking van de leerlingenzorg, de samenwerking met externe instellingen. In Doorduijn, A., Fiddelaers, R., Spee, I., & Van Veen, D., Samenwerking in de uitvoering, p. 61-120. Leuven/Apeldoorn: Garant