CZĘŚCI MOWY

1. CZĘŚCI MOWY Autor Anita Rejch

2. Części mowy – odmienne i nieodmienne • NIEODMIENNE • Części mowy to wyrazy, którymi posługujemy się w mowie, oznaczają przedmioty, czynności, cechy przedmiotów lub czynności. • ODMIENNE

3. Rzeczownik • Rzeczowniki to inaczej nazwy istot (kolega), zjawisk (śnieg), stanów (radość) i pojęć (zwycięstwo). • Odpowiadają na pytania kto? co? • Odmieniają się przez przypadki i liczby. • Występują w zdaniu w funkcji podmiotu lub dopełnienia. • Występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim i nijakim. • Rzeczowniki dzielą się na żywotne (człowiek, pies, dziecko) i nieżywotne (stół, drzewo, rzeka). Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej biernik równy mianownikowi. • Rzeczownik odmienia się przez przypadki. Nazywamy to deklinacją. • Nazwy przypadków:Mianownik kto? co? syn, lasDopełniacz kogo? czego nie ma? syna, lasuCelownik komu? czemu się przyglądam? synowi, lasowiBiernik kogo? co widzę? syna, lasNarzędnik z kim? z czym? synem, lasemMiejscownik o kim? o czym? synu, lesieWołacz o! synu! lesie!

4. Przymiotnik • Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników, np. ciemny, wielkie. • Odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? • W zdaniu pełnią funkcję przydawek lub orzeczników. • Odmieniają się przez przypadki, liczby, a także rodzaje. • Przymiotniki stopniują się. W ten sposób mogą wyrażać różne stopnie natężenia jakiejś cechy. • stopień równy: biały, zły • stopień wyższy: bielszy, gorszy • stopień najwyższy: najbielszy, najgorszy

5. Liczebnik • Liczebniki to wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa, drugi. • Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu rozróżniamy liczebniki: • główne: pięć, dwadzieścia • ułamkowe: pół, półtora • zbiorowe: dwoje, troje, pięcioro • porządkowe: trzeci, dwudziesty czwarty • Poza tym liczebniki są proste (jeden, sto), złożone (trzysta, sześćset), mnożne (pojedynczy, jednokrotny), wielorakie (dwojaki, trojaki).

6. Zaimek • Zaimki zastępują w zdaniu inne części mowy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki). • Za pomocą zaimków wskazujemy osoby, przedmioty, ich cechy, okoliczności czynności i stanów. • Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: • osobowe: ja, ty, my, wy • zwrotny: się (siebie, sobie) • dzierżawcze: mój, twój, nasz, wasz • wskazujące: ten, ta, to, tamten, ów • pytające: kto? co? który? jaki? • względne, czyli łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co, który, jaki, gdzie • nieokreślone: ktoś, coś, jakiś • Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: rzeczowne (ja, ty, kto, co, nikt), przymiotne (ten, tamten, taki, mój, twój), liczebne (ile, tyle), przysłowne (tak, tu, tam, wtedy, jak, gdzie, kiedy).

7. Czasownik (1) • Czasowniki to wyrazy, które oznaczają czynność lub stan osób, zwierząt i rzeczy. • Odmieniają się przez osoby. • W zdaniu pełnią najczęściej funkcję orzeczenia. • Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika, np. ja chodzę, ty chodzisz. Formy osobowe czasownika występują: • w trzech osobach: widzę, widzisz, widzi, • w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej, • w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, np. robię, robiłem, będę robił, • w trzech trybach - orzekającym, rozkazującym i przypuszczającym: kochasz, kochaj, kochałbyś, • w trzech stronach - czynnej, biernej i zwrotnej: myję (kogoś), jestem myty, myję się.

8. Czasownik (2) • Czasowniki mają też formy nieosobowe: • imiesłów przymiotnikowy • czynny (-ący), np. śpiący • bierny (-ny, -ty), np. znany, zaklęty • imiesłów przysłówkowy • współrzędny (-ąc), np. czytając • uprzedni (-łszy, -wszy), np. przyszedłszy, wziąwszy • bezokolicznik, nieodmienny, np. mówić, jeździć; • formy czasowników zakończone na -no, -to, np. znaleziono, odkryto. • Rozróżniamy czasowniki niedokonane (skakać, łapać, pisać) i dokonane (skoczyć, złapać, napisać).

9. Przysłówek • Przysłówki to wyrazy nieodmienne, które określają czasowniki albo przymiotniki, ale także inne przysłówki. • Oznaczają różne okoliczności, np. sposób, miejsce i czas czynności, stopień właściwości przedmiotu. • Odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy? • Przykłady: • jak? szybko, ładnie, starannie, lekko, smacznie, • gdzie? blisko, daleko, niedaleko, • kiedy? wczoraj, dzisiaj, niebawem, jutro. • Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki: prędko – prędzej – najprędzej.

10. Przyimek • Przyimki to wyrazy nieodmienne i niesamodzielne. • Łączą się z rzeczownikiem albo zaimkiem w odpowiednim przypadku. Tworzy wówczas wyrażenie przyimkowe. • Określa związki między rzeczami, zdarzeniami, np. ich położenie w przestrzeni lub następowanie w czasie. • Przykłady: do domu, w mieście, od ciebie, mimo deszczu, po południu, przed szkołą, na stole, za lasem.

11. Spójnik • Spójnik to wyraz, który łączy (spaja) dwa zdania składowe albo dwa słowa. • Spójniki to: i, a, albo, więc, że, aby, bo. • Rozróżniamy spójniki: • współrzędne • łączne: i, oraz • przeciwstawne: ale, lecz, zaś • rozłączne: albo, lub, czy • wynikowe: więc, zatem, toteż • podrzędne Dowiedziałem się, że Jarek jest świetnym tenisistą. Zrezygnowaliśmy z wyjazdu, bo zapowiedzieli deszcz.

12. Partykuła • Partykuły to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne. • Ich funkcja polega na wzmacnianiu znaczenia samodzielnego wyrazu w zdaniu lub na modyfikowaniu ich znaczenia. • Partykuły wzmacniające: • Podejdź no tutaj! • Chodźże prędzej! • Partykuły modyfikujące • Czy możemy to dokończyć jutro? • Kupiłabym książkę, gdybym miała pieniądze. • Niech on to zrobi!

13. Wykrzyknik • Wykrzyknik to nieodmienna część mowy, za pomocą której wyrażamy różne uczucia, zwracamy czyjąś uwagę oraz naśladujemy rozmaite dźwięki i odgłosy. • Ach! Jaka miła dziewczyna! • Och! Jaki pech! • Ojej! To niesprawiedliwe! • Hej! Nie poznajesz mnie? • Halo! Proszę pana! • Brr! Jak zimno!