İÇME-KULLANMA SUYU DEZENFEKTAN UYGULAMALARI

1. İÇME-KULLANMA SUYU DEZENFEKTAN UYGULAMALARI Prof. Dr. Murat TOPBAŞKTÜ Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

2. NEDEN ÖNEMLİ? • Toplumun temel içme-kullanma suyu kaynağı musluktan akan sudur • Bu suyun sağlıklı ve güvenli olması pek çok hastalığın ortaya çıkışını önleyecektir

3. NEDEN ÖNEMLİ? • Sağlıklı ve güvenli suya erişim halk sağlığının en temel konularındandır. • DSÖ’nün Alma-Ata Bildirgesi'nde (1978) yer alan ve olmazsa olmaz olarak nitelenen minimal sağlık bakımı kavramının sekiz bileşeninden birisi; "temiz su sağlanması ve sanitasyon"

4. NEDEN ÖNEMLİ? • Su ve sanitasyon eksikliğine bağlı ishalli hastalıklar hastalık yükünde önemli paya sahiptir • Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkilidir • Suyla bulaşan enfeksiyözishaller ölüm nedenleri içinde ilk sıralarda yer almaktadır «ÖNLENEBİLİR»

5. BU NEDENLE; • Hastalık yapıcı mikroorganizmalardan kurtulmak için içme-kullanma suyu dezenfekteedilmeli • Dezenfektan etki sutüketiciye ulaşana kadar sürmeli

6. Hastalık yapıcı mikroorganizmalar • ham suda bulunabilir • şebekede taşınması sırasında suya karışabilir • Şebekedeki hasarlı noktalar, su kesintileri sırasında ortaya çıkan geri emilim vb. mikroorganizmaların içme suyuna karışmasına neden olur • Kısa sürede çok sayıda kişinin etkilendiği salgınlara neden olabilir

7. DEZENFEKSİYON • Hastalık yapıcı mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için uygulanan işlemler • İçme-kullanma suyu dezenfeksiyonu; • Fiziksel yöntemler • Kimyasal yöntemler

8. ÖNEMLİ ! • Su mikroorganizmalarla kirlendi mi? Sürekli mikrobiyolojik analiz yapamayız Dezenfeksiyon yapmalıyız • Her an kirlenme olabilir! Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli

9. KİMYASAL DEZENFEKTAN NASIL OLMALI? • Uygun sürede mikroorganizmaları yok edebilmeli • İnsanlara ve hayvanlara toksik etkisi olmamalı • Ucuz • Depolanması, taşınması ve uygulanması kolay • Suda yeterli süre kalabilmeli • İşlem sonunda kolay ölçülebilir kalıntıları olmalı

10. KİMYASAL DEZENFEKTANLAR • Toplumsal amaçlı içme-kullanma suyu dezenfeksiyonunda kullanılan başlıca kimyasal dezenfektanlar • Klor • Kloraminler • Klordioksit • Ozon

11. KLOR • Klor halen en yaygın olarak kullanılan dezenfektandır. • Klor eklendikten sonra etkinliğin ortaya çıkması için yeterli temas süresine gereksinim vardır. • Bu süre yaklaşık 30 dakikadır. • Klorun 3 farklı formu kullanılır: • Elementer klor (klor gazı) • Sodyum hipoklorür (sıvı) • Kalsiyum hipoklorür (katı)

12. GAZ KLOR • En yaygın kullanılan form • Klor formları arasında en ucuz olan • Raf ömrü yok • Basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış gaz olarak taşınır ve depolanır • Tecrübeli personel gerekir

13. SIVI KLOR (sodyum hipoklorür) • %5-15’lik solüsyonları kullanılmakta • Raf ömrü sınırlı • Korozifetkisi fazla • Gaz klordan daha pahalı

14. KATI KLOR (kalsiyum hipoklorür) • Küçük kapasiteli tesislerde kullanılır • %65 klor içeren granül ya da tabletler biçiminde • Raf ömrü sıvı klordan uzun • Hazırlama aşaması daha çok işlem gerektirir • Doz ayarlaması güç olabilir • Gaz klordan daha pahalı

15. KLORAMİNLER - AVANTAJLARI • Klor ve amonyak bileşiği • Genellikle primer dezenfektan olarak kullanılmaz • Klora göre dezenfektan etkinliği daha düşük • Temas süresi uzun • Uzun dağıtım şebekelerinde ikincil dezenfektan olarak kullanılması tercih edilir • Rezidüel etkinlik var • Klora göre daha az yan ürün oluşur • Tat ve koku kontrolü iyidir • Suya tat ve koku katma özelliği açısından klordan iyidir

16. KLORAMİNLER - DEZAVANTAJLARI • Gerekli temas süresi uzun • Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşük • Diyaliz makinelerinde çeşme suyu kullanılıyorsa, sudaki klor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside etmektedir • Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olur • Virüs ve parazitlere etkileri yeterince incelenmemiş • Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde alglerin büyümesi indüklenebilir • İçerdiği amonyak nedeniyle akvaryum balıklarına zarar verir

17. KLORDİOKSİT - AVANTAJLARI • Virüsit etkisi çok yüksek • Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu azdır • Trihalometan oluşumuna neden olmaz, THM prokürserlerini (%30 kadar) parçalar • Tat ve koku yapan fenolleri parçalar • Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir • Klorla karşılaştırıldığında Giardiaları 5 kat daha hızlı inaktive eder • Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar • Uygun şartlarda suyun bulanıklığını azaltır. • Dezenfeksiyon etkinliğini etkileyen tek parametre pH’dır, o da kısmen etkiler • Manganaz oksidasyonuna neden olur, klora dirençli bazı mikroorganizmaların varlığında ilk alternatiftir

18. KLORDİOKSİT - DEZAVANTAJLARI • Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan ürünler oluşumuna neden olur (klorit ve daha az miktarda klorat iyonları) • Rezidüel etkinliği yok denilebilir • suda kısa sürede uçarak buharlaşır • Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve tat ortaya çıkabilir • Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman gerekir • İşletme maliyeti yüksektir

19. OZON - AVANTAJLARI • Çok güçlü bir dezenfektan ve oksidan • Daha çok oksidan özelliği nedeniyle kullanılmakta • Virüsit etkisi çok yüksek • Giardia ve Criptosporodium üzerine etkili • Dezenfeksiyon için gerekli temas süresi kısa • Bulanıklığı giderir • Tat ve koku giderilmesinde etkili

20. OZON - DEZAVANTAJLARI • Rezidüel koruma sağlamaz • Korozifve toksik etkileri var • Kompleks organik bileşikleri parçalayarak sudaki mikroorganizmalar için besin ortamı oluşturur • Çeşitli yan ürünler oluşur • Yan ürünleri azaltmak için ek düzenlemeler gerekir (granüler aktiviteli karbon filtreleri vb) • Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük işletmelerde kullanılamaz

21. ULTRAVİOLET - AVANTAJLARI • Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal maddelerin kullanımına ait sorunlar olmaz (taşıma, depolama, işleme gibi) • Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu saptanmamış • Birçok virüs, spor ve kisti inaktive edebilir • Cryptosporidiuma karşı etkilidir

22. ULTRAVİOLET - DEZAVANTAJLARI • Rezidüel koruma sağlamaz • İşletme gideri yüksektir • Kurulum maliyeti yüksektir • Enerji tüketimi yüksektir • Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli bilgi yoktur • Reovirüs ve rotavirüslere karşı etkinliği çok düşük • UV sonucu üreme yeteneği kaybolan mikroorganizmalar zamanla tekrar eski hallerine dönebilirler • Suyu istenilen kaliteye getirebilmek için ilave dezenfektanlar gerekebilir • Kullanılan cıvalı lambalar daha sonra içme suyu ve çevre kirliliğine neden olabilir

23. TABLO 1. DEZENFEKTANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

24. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre: • İçme sularının klorlanması halk sağlığı alanındaki en önemli gelişmelerden biri • Halen mevcut alternatifleri arasında en güvenilir dezenfeksiyon yöntemi KLORLAMA

25. NEDEN KLOR / KLORLU BİLEŞİKLER? • Klor içeren dezenfektanlar bilinen patojen mikroorganizmaların birçoğuna etkili (PRİMER DEZENFEKSİYON) • Klor içeren dezenfektanlar, suyun işlendiği tesisten tüketicinin musluğuna kadar sürekli dezenfeksiyon sağlayan tek yöntem (REZİDÜEL KORUMA)

26. NEDEN KLOR? • Ekonomiktir • Tat ve koku kontrolü sağlar • Kötü koku ve tada neden olan doğal organik maddeleri (özellikle algleri) okside eder • Sistemdeki biyolojik büyümeyi önler • Suda bulunabilecek bazı kimyasalları (amonyak, hidrojen sülfid…) parçalayarak kimyasal kontrol sağlar • Dezenfeksiyon yan ürünleri arasında en fazla incelenmiş olanlar klorun yan ürünleridir

27. Özellikle su şebeke bütünlüğünün tam olarak sağlanamadığı yerlerde klorlama yaşamsal öneme sahiptir • Arıtılmış suyu mikrobiyolojik kontaminasyondan korumak için kullanılan en etkili yöntem dağıtım öncesi klorlamadır • Dağıtım sistemi içerisinde belirli aşamalarda (depo gibi) yeniden klorlama gerekebilir

28. DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ • Tüm kimyasal dezenfektanların kullanımı sonucunda oluşabilir • Klor ve kloraminlerin sudaki bazı organik maddelerle birleşmesiyle oluşur • Başlıcası trihalometanlardır

29. DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ Dünya Sağlık Örgütü; • “Dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklı olabileceği ileri sürülen sağlık risklerinin, yetersiz dezenfeksiyon sonucu ortaya çıkabilecek sağlık risklerine göre son derece az” • “Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu gerekçesiyle suların dezenfeksiyonunu engelleyecek ya da azaltacak hiçbir uygulamanın onaylanamayacağını”

30. DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ-KANSER? • Dezenfeksiyon yan ürünlerinin sularda tespit edildiği 1974 yılından bu yana yapılan çalışmalarda, bu kimyasallarla insanlarda kanser oluşumu arasında doğrudan bir ilişki yok • Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC) dezenfeksiyon yan ürünleri kanserojen değil

31. DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİNİ AZALTMAK İÇİN; • Hamsuyun organik yükü az olmalı • Koagülasyon işlemi: Ortamdaki organik maddeleri azaltır. • Adsorbsiyon işlemi: Dezenfeksiyon yan ürünlerinin ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar. Yaygın olarak aktif karbon kullanılır • Havalandırma, UV • Membranfiltrasyonu: Trihalometanların hemen tamamı ve diğer yan ürünlerin çoğunluğu sudan uzaklaştırılabilir.

32. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR • Primer dezenfeksiyon: • Ham sudaki patojen mikroorganizmaları etkisiz hale getirme işlemi • Aslan payı: • Klor suya eklendiğinde dezenfeksiyon yanı sıra oksidasyon reaksiyonuna da girer. • Oksidasyon ve dezenfeksiyon için tüketilen klorun toplamına aslan payı denir.

33. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR • Ön klorlama: • İçme-kullanma sularının arıtım tesisinde arıtım süreci başlamadan önce klorlanması • Demir, manganez ve sülfitler gibi inorganik maddeleri okside etmek, tat ve kokuyu gidermek, koagülasyon işleminin verimini artırmak için • Çok kirli sulara ön klorlama yapılması dezenfeksiyon yan ürünü oluşumunu artırır

34. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR • Son klorlama: • Arıtma işleminin sonunda, su dağıtım sisteminin başlangıcında yapılan klorlama • Rezidüel (ikincil) klorlama: • Suyun dağıtım sistemine verilmesinden sonra oluşabilecek kirlenmelere karşı suda bir miktar klor kalmasını sağlamaktır

35. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR • Yüksek dozda klorlama: • 2 ppm düzeyindeki klorlama • Süperklorlama: • Kısa süre için çok yüksek dozda klorlama yapılmasıdır • Klor düzeyi 5 ppm • Ardından deklorlama yapılması gerekir

36. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR • Klordan arıtma (deklorlama): • Süperklorlama işlemi sonrasında su estetik açıdan uygun değildir. • Bu nedenle içerdiği klorun azaltılması gerekir. • Bu amaçla uzun süreli ve açık depolama, aktif karbon ya da kükürt dioksit kullanılabilir. • Tekrar klorlama: • Dağıtım sisteminin uzun ve karmaşık olduğu yerlerde, suyun çıkış noktasından sonra başka noktalarda da ayrıca klorlanmasıdır.

37. DEZENFEKTAN SEÇERKEN; • Şebeke bütünlüğü tam ve sürekli kontrol altında ise: • Primer dezenfektan etkinlik • Şebeke bütünlüğü tam değil ise: • Primer dezenfektan etkinlik ve rezidüel etkinliği

38. UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ • Primer dezenfektan etkinliği yüksek olmalı • Rezidüel etkinliği olmalı • Toksik etkisi olmamalı • Kolay uygulanabilmeli • Çabuk sonuç vermeli

39. UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ • Sürekliliği sağlanabilmeli • İzlenebilmeli • Ucuz olmalı • Suyun renk, tat gibi estetik özelliklerini bozmamalı

40. İZLEME • İçme-kullanma suyu kalite standartları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmekte ve izlenmekte • Suyun dezenfeksiyonunun sağlanması yerel yönetimlerin görevi • İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik gereği uç noktada 0.3-0.5 ppm klor düzeyi uygun kabul edilmekte

41. İZLEME • Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından veri toplama sistemi oluşturulmuştur. • Tüm yerleşim yerlerinde belirlenmiş olan izleme noktalarından alınan su numunelerinin analiz sonuçları bu sisteme işlenmekte ve izlenmektedir.

42. Suda Mikroorganizma Tespit Edildiğinde Yapılması Gerekenler

43. DİKKAT! Kesintisiz-sürekli klorlama Uygun (tercihan otomatik) ve yedekli klorlama düzeneği Sürekli klor temini Kesintisiz güç kaynağı Eğitimli personel Uç noktada 0,3 - 0,5 ppm klor düzeyi

44. Toplum sağlığı açısından hem içme-kullanma sularında uygun ajanla dezenfeksiyon yapılması son derece önemli bir halk sağlığı uygulamasıdır

45. Teşekkürler