Tütün Kontrolünde Ekonomi Bilimi

1. Tütün Kontrolünde Ekonomi Bilimi Doç.Dr. Derya Gültekin-Karakaş İstanbul Teknik Üniversitesi

2. Tütünün üreticiden tüketiciye yolculuğu • Çiftçi Şirket Dağıtım/Satış Ağı Satış bayileri Dükkan-Bakkallar Kafeler Restoranlar Gece Kulüpleri Tüketici

3. Tartışma konuları • Tütün piyasasına kamu müdahalesinin iktisadi gerekçeleri • ‘Tütün kontrol politikaları ile kim kazanıyor kim kaybediyor?’ • Talep ve arz yönlü politikalara bakış

4. Tartışma konuları Tütün piyasasına kamu müdahalesinin iktisadi gerekçeleri

5. Tütün ürünleri piyasasına kamu müdahelesinin meşruiyet zemini nasıl açıklanmakta? • Tütün sorunu sadece tütün mamüllerinin doğasından kaynaklanıyor gibi sunulmakta

6. Piyasa başarısızlığı • 3 nedenle ortaya çıkar ve hükümet müdahalesini gerektirir: • Sigaranın yol açtığı sağlık riskleri konusunda bilgi eksikliği • Sigaranın bağımlılık yapıcı etkisi • Sigara içmenin dışsallıkları (sosyal maliyetleri) • Kamusalsağlık harcamaları, pasif içicilik…. Tütünde piyasa başarısızlığı →sosyal maliyetlere yol açar →hükümet müdahalesine zemin hazırlar

7. Farklı bağımlılık modelleri • Sigara içenler sigaranın bağımlılık yaptığını bilip, bunun gelecekteki sonuçlarını dikkate alarak mı karar alıyor? • Eksik rasyonel bağımlılık modeli • Uzağı görmeyen bağımlılık modeli • Rasyonel bağımlılık modeli

8. Teorik modellerin dayandığı varsayımlar • Nasıl bir politika müdahalesi çerçevesi önerildiğini belirliyor • Rasyonel bağımlılık modeli • Bireyler bağımlılık yapacağını bile bile bu seçimi yapar çünkü sağlayacakları fayda bağımlılığın yol açtığı maliyetleri aşmaktadır • Bireylerin kendi kendilerine yükledikleri maliyet devlet müdahalesine zemin olamaz • Devlet müdahalesi, tütün tüketimi sadece başkalarına maliyet yüklediğinde meşru olur

9. Sigaranın sosyal maliyeti nedir? • Sigaranın başkalarına maliyetini hesaplama girişimleri… tartışmalı hesaplamalar yapılmış • Başkalarına verdikleri zarar: sigorta sistemi ve kamu programlarına • Manning et al. (1986): net maliyet paket başına 16 cent (vergiye kıyasla da oldukça az) • Tiryakiler başkalarına verdikleri zararı erken ölerek telafi ediyor! • Erken ölerek sağlık sistemi ve emeklilik sistemine az yük oluyorlar

10. Karşı iddia: söz konusu hesaplamalar sigaranın sosyal maliyetini çok düşük buluyor • Pasif içiciliğin olumsuz etkileri • Düşük kilolu bebek doğumları • Verimlilik kayıpları • Sigara içmeyenlere verilen rahatsızlık…

11. Kamu düzenlemeleri meşru • Rasyonel bağımlılık modelinin uygulanabilirliği şüpheli (Közseg ve Gruber 2001) • Tüketiciler bırakmak isteseler de bırakmakta zorlanırlar • Bireyler kendi kendilerini kontrol için bazı araçlar geliştirirler • Kamu düzenlemeleri de bireylere kendilerini kontrol edebilmelerinde yardımcı olur. • Tütün vergileri, sigaranın hem tiryakinin kendi sağlığına verdiği zararı (internalities) hem de başkalarına verdiği zararı -dışsallıkları (externalities) önlemeye hizmet eder

12. ‘Tütün kontrol politikaları ile kim kazanıyor kim kaybediyor?’

13. Endüstri tütün kontrolüne hangi gerekçelerle karşı çıkıyor? Ekonomiye zarar verir: • İstihdam kaybı • Gelir kaybı • Vergi geliri kaybı • Uluslararası ticaret daralır

14. Gelir ve istihdam etkisi • İddia: Tütün kontrolü politikaları ekonomide gelir ve istihdam kaybı yaratır Karşı iddialar: • Tüketim ve üretim, tütün olmasa diğer alanlara kayar; istihdam ve gelir yine yaratılır • Çoğu ülkede tütün üretim ve istihdamı, toplam içinde çok küçük paya sahip • Tütün talebinde daralma birden olmamakta, geçiş süreci içinde gerçekleşmekte • Tütün talebinde artış gözönüne alınınca, geçiş dönemi, endüstriye iktisadi yük getirmekten ziyade ancak endüstrinin daha az hızlı genişlemesi anlamına gelir !

15. Vergi geliri etkisi • İddia: Sigara tüketiminin azalması vergi geliri kaybına neden olur • Karşı iddialar: • Vergi arttıkça tüketim düşse bile, talep katı olduğu için vergi geliri artar • Vergi artışı olmadan sigara tüketimi düşmüş olsa bile vergi geliri azalmaz • Talep diğer ürünlere kayar, o ürünlerden de devlet vergi alır

16. Vergi geliri etkisi • Aslında ne yapılabilir? • Tütün tüketim vergilerinden sağlanan gelirin önemli olduğu birçok ülkede, bu vergi gelirindeki azalmayı telafi edecek şekilde vergi politikasının yeniden düzenlenmesi yeterli olacaktır

17. Sigara tüketimi kamu bütçesi için yararlı mı?! İddia : Sigara kamu harcamaları açısından da kamu bütçesini olumlu etkiler • Sigara içenler ölene kadar vergi verir, ayrıca erken ölerek emeklilik sisteminden uzun süre yararlanmaz • Sigara içenler erken ölünce yaşlılıkta sağlık hizmetleri talebi azaldığından, sağlık harcamaları az olur

18. Tütünün kamu bütçesine etkisi Sigara içenlerin sağlık harcamaları, içmeyen ve dolayısıyla daha uzun süre sağlık sisteminden yararlananlardan düşük mü? Karşı iddia: • Sigara içmeye devam etmenin tüm yaşam boyunca yol açtığı sağlık harcamaları yükü çok yüksek • Erken ölümlerin yol açtığı beşeri sermaye kaybı (azalan işgücü ve verimlilik kaybı)

19. Tütünden sağlanan vergi geliri, kamuya tedavi maliyetini aşacak olsa , ‘sigara tiryakilerinin erken ölmesi toplum için daha iyi’ sonucunu mu çıkarmamız gerekir? Tütün ürünleri insanlığın ıstırap çekmesine neden olmaktadır

20. Tütün kontrolüne daha fazla bütçe ayrılmasının kimlere ne faydası ne olur? • İşverenlere sürekli sağlanacak faydalar: • İşe devamsızlıkta azalma • Erken ölüm ve sakatlıklar yüzünden oluşan yetişmiş iş gücü kaybından kurtulma • İşdünyasına ilk aşamada faydası: • Talebin diğer endüstrilere yönelmesi ile satışlar artar • Sigara içme molası daha az verilir, verimlilik kaybı azalır • Pasif içicillik dolayısıyla ortaya çıkan komplikasyonlar azalır • Yangın sayısı azalır, emlak sigorta primleri düşer • Sigarasız çalışma ortamı sunulmadığı için dava edilme riski azalır • Orta vadede: • Daha uzun yaşayan insaların sayesinde mal ve hizmet piyasalarının genişlemesi

21. Sigarayı bırakanlara ve ailelerine faydası • İlk aşamada: • Aile bütçesinde tasarruf • Çocukların hastalık ve okula devamsızlıklarında azalma • Zindelik, koku ve tat almanın iyileşmesi ile hayattan daha fazla zevk alma • Erken doğum ve ani bebek ölümlerinden çekilen acıların azalması • Astım ataklarında azalma • Yangında kaybedilen aile yakınları sonucu yaşanan tramvalarda azalma • Sürekli olarak: • Artan aile tasarrufları ile daha erken ev sahibi olabilme, emeklilik fonlarına daha yüksek katkı yapabilme • Aile bütçesinden tıbbi hizmetlere daha az para harcanması • Sağlık ve maddi eşitsizliği sürekli kılan bir olgu olarak çocuklarda sigaraya başlamanın azalması • Daha az ailenin eve ekmek sağlayan bir aile ferdini en verimli çağında yitirmesi • Daha az ailenin ücretsiz emek rolü ile aileyi destekleyen bir ferdi yitirmesi

22. Talep ve arz yönlü politikalara bakış

23. Talep yönlü politikalar • Tütün ürünleri kullananların ya da potansiyel kullanıcıların hedeflenen ürünü temin etme isteğini etkilemeye yönelik olarak tasarlanan önlemler • Arz yönlü politikalar • Kullanıcıların veya potansiyel kullanıcıların ürünü temin etmelerini önlemeyi amaçlayan önlemler • İmalatçının davranışını değiştirme yönünde

24. Tütünün üreticiden tüketiciye yolculuğu • Çiftçi Şirket Dağıtım/Satış Ağı Satış bayileri Dükkan-Bakkallar Kafeler Restoranlar Gece Kulüpleri Tüketici

25. Tütün Kontrolünde Talep Yönlü Politikalar • Sigara içicilerini ve potansiyel bağımlıları caydırmaya yönelik politikalar terch edilmekte • DB; DSÖ, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC) • Talep yönlü politikalar: • Yüksek tütün vergileri • Kamuya açık yerlerde ve işyerlerinde içme yasağı • Reklam kısıtlamaları • Uyarıcı ibare zorunlulukları • Sigaranın zararları konusunda kamunun bilgilendirilmesi ve karşı reklamlar • Sigara bırakma programları

26. Arz-yönlü politikalar • 18 yaş altı gençlere sigara satışı yasağı • Yasadışı tütün ticareti ile mücadele • Tütün çiftçileri ve işçileri için alternatif tarımsal üretime geçiş desteği • Belli yerlerde sigara satış yasağı • Otomatik makinelerde ve internet üzerinden satış yasağı • İthalat tarifeleri • Kota vb. tarife-dışı ithalat engelleri • Sadece ilk üçü FCTC’de yer almakta

27. Hakim iktisadın arz yönlü politikalara bakışı • Talep yönlü politikalar tütün ürünlerine talebi azaltmada etkili • Oysa, arz yönlü politikalar tütün salgınını azaltmada etkili değil • Bu iddialar, yasadışı ilaçlarla mücadele veya alkol satış yasakları deneyimlerine dayandırılmakta • Yüksek maliyetli, sınırlı etki sağlıyor, istenmeyen sonuçlara yol açabiliyor

28. Hakim iktisadın arz yönlü politikalara bakışı • Gençlerin sigaraya erişimini sınırlandırma tütün kullanımını azaltmamakta (Woolery et al 2000) • Bu politikaların uygulanması temini güç olan altyapı ve kaynak gerektirir • Alternatif ürün programları da tütün arzını azaltmada etkili değil • Tütün yetiştiriciliğinin cazibesi tütünü terk eden çiftçiler yerine yeni çiftçileri piyasaya çekecektir (Jacobs et al. 2000) • Uluslararası ticaret kısıtlamaları: Ticaret serbestleştirmesi tütün kullanımını artırmış olmakla birlikte, uluslararası ticaret anlaşmalarınıı ihlal eden ticaret kısıtlamaları misillemelere yol açarak ekonominin geneline zarar verebilir (Taylor et al 2000) • Tek etkili bulunan arz yönlü politika: kaçakçılıkla mücadele

29. Yeni arz-yönlü politika önerileri • Tütün pazarlamasının bir kamu kuruluşunca yapılması • Tütünün yasaklanması • Ticari tütün alım-satım yasağı • Gençlerin kullanımının cezalandırılması

30. Sadece sigara pazarlamasını kontrole yönelik önlemler yeterli olmaz • Sağlık alanında düzenleyici kurumlar ne kadar gelişkin tütün kontrol araçları geliştirirlerse geliştirsinler • Sigara şirketleri bu politikaları etkisizleştirecek yeni stratejilerle karşılık vereceklerdir • Peki çözüm ne? • Sigara arzı, daha yüksek kâr için daha çok satma ilkesine göre hareket etmeyen kuruluşlarca yapılmalı. • SİGARA ŞİRKETLERİ TÜTÜN PİYASASINDAN TAMAMEN SİLİNMELİ!

31. Talep ve arz yönlü politikalar birlikte kullanılmalı. Ancak nasıl bir yapı içerisinde? • Kar amacı güden sigara şirketlerine dayalı mevcut üretimi yapısı ile kamu sağlığı hedeflerine ulaşılamaz • Tütün sorunu sadece tütün mamüllerinin doğasından kaynaklanmamakta • Tütün arzının sigara şirketlerine bırakılmasına izin veren siyasi tercih asıl sorunlu olan • Öyleyse, sigaranın yol açtığı zararlara karşı, tütün arzını yapan farklı işletmeler tahayyül edebilir miyiz?

32. Sigara şirketlerine alternatif ne olabilir? • Tütün üretimi ve arzının, sigara kullanımını azaltmayı nihai hedef olarak benimseyen, kâr ilkesine göre çalışmayan işletme biçimleri altında gerçekleştirilmesi: • Kamu işletmeleri, kâr amacı gütmeyen özel işletmeler • Tütün ürünleri üretim ve arzı sürerken, kullanımını azaltmayı olanaklı kılar • Siyasi tercih meselesi

33. Tütün kontrolünü gerileten değil güçlendiren bir sistem için • Kar amacı gütmeyen bir imalatçı (kamu veya bağımsız bir kurum olabilir) ile sigara kullanımını azaltacak önlemler kolayca hayata geçirilebilir • Sigara içmeyi cazip hale getiren tasarım, imalat ve dağıtıma dair her türlü uygulamayı sona erdirme • Düz paket • Her türlü promosyonun sona erdirilmesi • Yeni bağımlıların pazara girmesinin önlenmesi için önlemler • Satış noktalarında sigara bırakma programlarına yönlendirme…

34. Tütün kontrolü siyasidir • Tütün tüketimi üzerinde gerçek bir kontrol tütün ürünleri imalat koşullarını hedeflemelidir • Böyle bir duruş, tütün endüstrisini karşınıza almak demek • Tütünle mücadele politikaları talep kontrolünün ötesine geçmelidir!!!