HAK KAVRAMI VE GENEL ESASLAR

1. HAK KAVRAMI VE GENEL ESASLAR Doç. Dr. Mustafa ÇEKER

2. HAK KAVRAMI • HAK: Hukuk düzeninin kişilere tanıdığı ve koruma altına aldığı yetkilerdir. • HAKLARIN KONUSU: • Kişiler • Eşya • HAKKIN SAHİBİ • Gerçek Kişiler • Tüzel Kişiler

3. DÜZENLENDİKLERİ HUKUK ALANINA GÖRE HAKKIN TÜRLERİ • KAMU HAKLARI • Kişilerin devlete karşı sahip oldukları haklardır. • Sadece vatandaşlar yararlanır. • Yaş, cinsiyet, tahsil durumuna göre yararlanma söz konusudur. • ÖZEL HAKLAR • Kişiler arasındaki ilişkilerden doğan haklardır. • Herkes yararlanır. • Eşitlik ilkesi (Yaş, cinsiyet, tahsil) geçerlidir.

4. KAMU HAKLARI • KİŞİSEL HAKLAR (ANY m. 17-40) • Yaşama hakkı • Kişi dokunulmazlığı • Kişi hürriyeti ve özgürlüğü • Mülkiyet hakkı • SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR (ANY. M. 41-65) • Eğitim ve öğretim hakkı • Çalışma hakkı • Sağlık hakkı • SİYASİ HAKLAR (ANY. M. 66-74) • Vatandaşlık hakkı • Seçme ve seçilme hakkı

5. ÖZEL HAKLAR • İleri sürülebileceği çevre açısından • Mutlak Haklar • Nisbi Haklar • Konularına Göre • Malvarlığı Hakları • Şahısvarlığı hakları • Devredilmeleri Bakımından • Kişiye Bağlı olan haklar • Kişiye bağlı olmayan haklar • Hukuki Etkileri bakımından • Yenilik doğuran haklar • Yenilik doğurmayan haklar

6. Mutlak Haklar • Hak sahibine belirli bir mal veya kişi üzerinde geniş bir tasarruf yetkisi veren ve herkese karşı ileri sürülebilen haklardır. • Türleri: • Mallar Üzerindeki Mutlak Haklar • Kişiler Üzerindeki Haklar

7. Mallar Üzerindeki Mutlak Haklar • Maddi Mallar üzerindeki mutlak haklar (Ayni Haklar) • Mülkiyet hakkı (Kullanma, yararlanma, tasarruf) • Sınırlı Ayni haklar • İrtifak hakları (Geçit, intifa, sükna) • Gayrimenkul mükellefiyeti • Rehin hakları • Gayri Maddi mallar üzerindeki mutlak haklar (Fikri ve Sınai Haklar)

8. FİKRİ VE SINAİ HAKLAR • FİKRİ HAKLAR • Eser hakları • İlim ve sanat eserleri • İşleme eserler • Güzel sanatlar • Müzik eserleri • Sinema eserleri • Komşu haklar • İcracı hakları • Fonograf kaydedici hakları • Yayım hakkı • SINAİ HAKLAR • Patent hakkı • Marka hakkı • Endüstriyel tasarım hakkı • Coğrafi işaretler • Entegre devreler • Yeni bitki çeşitleri

9. Kişiler Üzerindeki Mutlak Haklar • Kişilik Hakları • Vücut bütünlüğü • Ad • Resim • Şeref ve haysiyet • Aile Hakları • Velayet • Vesayet • Ev reisliği

10. Nisbi Haklar • Nisbi Haklar, taraflar arasındaki karşılıklı borç ilişkilerinden dolayı ortaya çıkan ve sadece taraflar arasında ileri sürülebilen, belirli bir süre sonunda geçerliliğini kaybeden haklardır. • Türleri • Alelade nisbi haklar (alacak hakkı) • Etkisi kuvvetlendirilmiş nisbi haklar • Önalım hakkı • Gerialım hakkı • Alım hakkı • Taşınmaz satış vaadi • Kira • Rehinde boş dereceye ilerleme • Bağışlayana dönme

11. KONULARINA GÖRE HAKLAR • MALVARLIĞI HAKLARI (Mali haklar): Kişinin para ile ölçülebilen, yani malvarlığı içinde yer alan haklardır • Alacak hakları • Ayni haklar • ŞAHISVARLIĞI HAKLARI: Kişilerin para ile ölçülemeyen haklardır. Kural olarak devredilemez, haczedilemez ve miras yoluyla geçmez • Kişilik hakları • Aile hukukundan doğan haklar (aile hakları)

12. DEVREDİLMELERİ BAKIMINDAN HAKLAR • KİŞİYE BAĞLI OLAN HAKLAR (MÜNHASIRAN ŞAHSA BAĞLI HAKLAR) Kişiye sıkı surette bağlı olan haklardır. Mutlak hak sahibi tarafından kullanılması, temsilci tarafından kullanılması mümkün olmayan, başkalarına devredilemeyen ve miras yoluyla geçmeyen haklardır. • Kişilik hakları • İsim hakkı • Şöhret ve nam • Beden ve ruh bütünlüğü • Manevi tazminat davası açma hakkı • Aile hukukundan doğan haklar • Nişanlanma ve evlenme • Nişanı bozma ve boşanma hakkı • KİŞİYE (ŞAHSA) BAĞLI OLMAYAN HAKLAR Kişinin şahsı dışında malvarlığını ilgilendiren haklardır. Bu haklar, başkalarına devredilebilme özelliğine sahiptir. • Mülkiyet hakkı • Alacak hakkı • Fikri haklar

13. HUKUKİ ETKİSİNE GÖRE HAKLAR • YENİLİK DOĞURAN HAKLAR: Bu haklar, kullanılmakla birlikte taraflar arasında yeni bir hukuki ilişki kurmak veya mevcut ilişkide bir değişiklik doğuran ya da bu ilişkiyi sona erdiren bir etkiye sahiptir. • Özellikleri: • Kullanılması şarta bağlanamaz • Zamanaşımına uğramazlar • Bir kez kullanılmakla birlikte sona ererler • Kullanıldıkta sonra geri dönülmez

14. YENİLİK DOĞURAN HAKLAR • Kurucu yenilik doğuran haklar • Önalım (Şufa) hakkı • Gerialım (Vefa) hakkı • Alım (İştira) hakkı • Değiştirici yenilik doğuran haklar • Seçimlik borçlarda alacaklının seçim hakkı • Borçlunun temerrüdü halinde alacaklının yetkileri • Gecikmiş ifa + tazminat • Sözleşmeyi fesih + tazminat • Satın alınan malın ayıplı (defolu) çıkmasında alıcının yetkileri • Tazminat • Değiştirme • Bedelin indirilmesi • Malın iadesi • Bozucu yenilik doğurucu haklar • Temsilcinin azli • Hizmet sözleşmesinin feshi • Boşanma davası açma

15. ÖNALIM HAKKI Bir taşınmaz malın üçüncü bir kişiye satılması halinde hak sahibine, tek yanlı irade beyanı ile, o eşyanın alıcısı olabilme yetkisi veren bir nisbi haktır.

16. ÖNALIM HAKKI TÜRLERİ • SÖZLEŞMEDEN DOĞAN ÖN ALIM HAKKI: • Bir taşınmaz malın maliki ile yapılan sözleşme uyarınca, şufa hakkı tanınması halinde, söz konusu taşınmaz bir üçüncü kişiye satılırsa, önalım hakkı sahibi, bu hakkını kullanarak taşınmazı aynı şartlarla satın alma yetkisini elde eder. • Sözleşmeden doğan şufa hakkı, satım işleminin yapılmasına ve tapuda devrin gerçekleştirilmesi anına kadar sadece malike karşı ileri sürülebilir. Ancak tapuya şerh verilmesi halinde bu hakkın etkisi kuvvetlendirilmiş olur ve taşınmazı devralan herkese karşı ileri sürülebilme özelliğine sahiptir. • KANUNDAN DOĞAN ŞUF’A HAKKI Bir taşınmaz mal üzerinde birden fazla kişinin müşterek mülkiyet hakkını haiz olması durumunda, paydaşlardan her biri kendi payı üzerinde tasarruf etme yetkisine sahiptir. Bu durumda her bir paydaşın diğerlerine karşı önalım hakkı mevcuttur.

17. ÖNALIM HAKKININ KULLANILMA ŞARTLARI • Sadece üçüncü bir kişiye satış halinde kullanılabilir. • Paydaşlardan birine satış • Bağışlama, trampa ve cebri icra yoluyla satış • Geçerli bir satım sözleşmesi yapılmış olmalıdır. • Gayrimenkul satış vaadi • Sözleşmenin kanunun emredici hükümlerine aykırı olması • Satışın yapıldığının öğrenildiği tarihten itibaren 3 AY ve herhalde sicile kayıt tarihinden itibaren 3 YIL içerisinde kullanılmalıdır. • Önalım hakkı sahibi, satım sözleşmesinde öngörülen bedeli ödeyerek malın (payın) sahibi olur. • Satış bedelinin tapuda düşük gösterilmesi • Önalım hakkının kullanılmasını engellemek amacıyla satım bedelinin yüksek gösterilmesi

18. GERİ ALIM ve ALIM HAKKI Vefa (Geri Alım) Hakkı: Taşınmazı bir başkasına satmış ve temlik etmiş olan kişiye, tek yanlı bir irade beyanıyla o taşınmazı geri alabilme yetki ve hakkını sağlar. Bu hakkın üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesi için tapu kütüğüne kaydedilmesi gerekir. İştira (Alım) Hakkı: Hak sahibine tek yanlı bir irade beyanıyla bir taşınmazın alıcısı olabilme yetkisi verir.