Vaders en mannen in opvoeding en (basis)onderwijs

1. Vaders en mannen in opvoeding en (basis)onderwijs Team-lezing PassendOnderwijsBersébaRegio Ede Veenendaal, Adventkerk, 1 april 2014 Louis Tavecchio, em. hoogleraarPedagogiek UvA/em. lector HvA

2. Eenpaarvoorbeelden over rol en betekenis van vaders Uitempirischonderzoek

3. Het meest bekende nationale onderzoek Opvoeden in Nederland* • 1267 gezinnen met kinderen van 0-19 jaar; beide ouders ondervraagd • Ontwikkeling kind (in positieve of meer negatieve zin) bleek beter te voorspellen vanuit vadergegevens • Samenhang tussen ontwikkeling van kinderen en gedrag/opvattingen van de vader is groter dan samenhang met gedrag/opvattingen van moeder • In vrijwel alle onderzochte leeftijdsperioden, van 0-2 jaar t/m 16-18 jaar, bleek impact van vaders - niet spectaculair, maar wel systematisch – groter dan die van moeders (Dekovic & Groenendaal, 1998:219) • Vaders zijn dus niet minder belangrijk als opvoeders dan moeders en hun betekenis voor het opvoedingsproces is in vele tientallen jaren van empirisch onderzoek naar opvoeding schromelijk onderschat • Weglaten van vaders in onderzoek naar opvoeding is een kostbare (systematische) fout en kan daarnaast worden omschreven als een ernstige methodologische tekortkoming *Rispens, Hermanns & Meeus, 1996 *Rispens, Hermanns & Meeus, 1996

4. Betrokken vader beïnvloedt intelligentie kind positief * • Surveygegevens verzameld bij meer dan 10.000 kinderen over periode van een halve eeuw (start in 1958) • Vader die veel tijd investeert in zijn kinderen heeft positieve invloed op intelligentie en sociale status van zoons en dochters op latere leeftijd • kinderen van de meest betrokken vaders bleken op 11-jarige leeftijd een hoger IQ te hebben dan leeftijdsgenoten die niet veel tijd doorbrachten met hun vader • Bij de gemeten verschillen gaat het gemiddeld om een paar hele punten • Effect grotervoorzoonsdanvoordochters *D. Nettle (2008). Evolution and HumanBehavior, 29 (6), 416-423 (zie ook New Scientist, 8 december 2008: ‘ Time withdad is wellspent’ )

5. (zeer) Vroegevader-kind interacties van grootbelangvoorcognitieveontwikkeling • Achterstand in cognitieveontwikkelingveel minder met betrokkenvaders • Vanwegestimulerendeactiviteiten, maarook door warme en ondersteunendeverzorging van kind tijdens 1e levensjaar • Effect grotervoorjongetjesdanvoormeisjes *J. Bronte-Tinkewet al. (2008):Involvement Among Resident Fathers and Links to Infant Cognitive Outcomes, Journal of Family Issues, 29 (9), 1211-1244

6. Mother and fatherlanguage input to youngchildren: Contributions to later languagedevelopment* • Vaders praten weliswaar minder met hun kind dan moeders en stellen minder vragen tijdens een vrije spelperiode • Maar ze blijken wel méér invloed – wanneer ze een gevarieerde woordenschat gebruiken – op de taalontwikkeling van hun kind te hebben dan moeders • De bijdrage van de vaderbleekuniek en had eenduidelijktoegevoegdewaardevergeleken met de bijdragen van het opleidingsniveau van de ouders en kwaliteit van kinderopvang • Ditresultaat is van belangvoor het begrijpen van de latereschoolprestaties en de geletterdheid van het kind *N.Pancsofar & L. Vernon-Feagans (2006), Journal of Applied Developmental Psychology, 27 , 571–587

7. Recenteonderzoeksresultaten • Meta-analyse van McWayne (2013): vaderbetrokkenheid is belangrijk en hangtsamen met schoolrijpheid (3-8-jarigen). Zowel de kwaliteit van betrokkenheid (ondersteuning, warmte, responsiviteit) als de kwantiteit (hoeveelheidspel(en) en voorlezen) doener toe. Kinderen van betrokkenvadersscoordenhoger op zelfregulering en vertoonden minder externaliserend (probleem) gedrag • Huysmans (2013) deed onderzoeknaarinvloed van leesbevorderendeactiviteiten van ouders op de ‘leeswereld’ van kinderen (7-15 jaar) en vondeenuniek effect van vaderbetrokkenheid: vooral het leesvoorbeeld van de vader (”mijnvaderleestzelfboeken”) had invloed op de leesfrequentie van het kind (hoewelmoedersvakervoorlezen, vakerzelflezen en vaker tips over boekengevendanvaders …).

8. Communicatie met vader - meer gebruik van onbekende woorden - vaders vragen vaker om opheldering en uitleg - vaders refereren meer naar dingen die eerder zijn gebeurd en vragen vaker om verklaringen - communicatie met de vader is complexer

9. Vaders en spel (1) • Experimenteren om ervaringen op te doen die relevant zijn voor het socialisatieproces van kinderen buiten het gezin • Regulatie van emoties, vooral boosheid en woede • Ontwikkeling van competitie zonder agressie en ontwikkeling van autonomie en exploratie

10. Vaders en spel (2) • Vader-kind spel: affectie en controle • Kwalitatief goed vader-kind spel: - het kind moet er veel plezier aan beleven - er moet een gemiddelde mate van controle zijn • Wanneer er sprake is van een goed afgestemde vaderlijke discipline, voorspelt dit gehoorzaamheid in kinderen, vooral bij jongens.

11. Vaders fungeren als belangrijke brug naar de sociale wereld buiten het gezin

14. Vervolg • Vaders over het algemeen op veel gebieden minder betrokken dan moeders, behalve wat betreft fysiek spel • Moeders bij aanraking vaak verzorgend doel, vaders spel als doel • Vaders besteden groter deel van de tijd met kinderen aan spel dan moeders (38% vs 26%)

15. Vervolg … • Minder controle, meer stimulatie, veel plezier • Omgang is actiever en uitdagender • Vooral fysiek, spannend, onvoorspelbaar spel

16. Belangrijk! De behoefte van kinderen om gestimuleerd, gepusht en aangemoedigd te worden om risico’s te nemen is net zo groot als de behoefte aan stabiliteit en veiligheid !

18. Wat is waarheid ?

19. Enhoe zit dat met mannen in het onderwijs?

20. ONTBREKEN (VERDWIJNEN) VAN MANNELIJKE OPVOEDERS (ook als ROLMODEL) IN BELANGRIJKE OPVOEDINGSCONTEXTEN BUITEN GEZIN Met namewatbetreftNABIJE INTERACTIEmethetkind: • KINDEROPVANG (99% VROUW) • BUITENSCHOOLSE (NASCHOOLSE) OPVANG (96% VROUW) • BASISONDERWIJS (87% VROUW) • PROBLEMEN MET SEKSEROL-IDENTIFICATIE (?)

21. Albert BanduraSocialeLeertheorie • Sekserol-identificatie en het verwerven van sekserol-identiteit komen in belangrijke mate tot stand • Door observatie en imitatie van het gedrag van anderen, met name het gedrag van volwassenen (in allerlei variaties en rollen) van je eigen sekse • Dat is nodigomtewetenwat het betekentom in de cultuurwaarin je opgroeiteenvolwassen ‘man’ of ‘vrouw’ tezijn

22. Voordelen die ‘nabije interactie’ met mannelijke professionals voor kinderen/jongeren zou kunnen hebben • Het perspectief van waaruit naar kind/jongere wordt gekeken, wordt verruimd: beide seksen zouden elkaar kunnen aanvullen • Het rolpatroon dat aangeboden wordt is niet meer uitsluitend of overwegend vrouwelijk, want vrouwelijke professionals gedragen zich als vrouwen en bieden dus vooral aan hoe een vrouw zich ‘moet’ gedragen

23. Het is voor jongens daarom goed om (ook) mannen om zich heen te hebben • Een mannelijk rolmodel kan uit meerdere typen of varianten bestaan: • Mannen die een stereotiep manbeeld doorbreken door te laten zien dat ze ook kunnen (ver)zorgen • Mannen die met traditioneel ‘mannelijke’ eigenschappen een tegenwicht vormen in een bijna exclusief vrouwelijke omgeving

24. De realiteit is dat veel mannen in dit soort posities als enige in een voor de rest uit vrouwen bestaand team werken en dat er geen enkelvoudig manbeeld bestaat dat iedere man volledig kan vormgeven • Mannen zullen dus verschillen in de manier waarop zij vormgeven aan hun identiteit als man

25. Het is te verwachten dat een gemengd team (vrouwen en mannen) minder snel seksespecifieke interactie- en beoordelingspatronen zal vertonen • ZievoorbeeldenLieselotteAhnert (2006) en Winer & Phillips (2012), sheets …

26. DOMINANTIE VAN VROUWELIJKE OPVOEDERS:FEMINISERING VAN KINDEROPVANG EN BASISONDERWIJS

27. Verschillen tussen jongens en meisjes

28. JelleJolles, ‘Ellis en het verbreinen’ Over Hersenen, Gedrag & Educatie Neuropsych Publishers Amsterdam-Maastricht (Amsterdam, 17 september 2010) N.B.: Ondertussenherzieneeditie, 2012

29. Verschillendeactieprogramma’s Meisjes: sociaalactieprogramma: uiten en duiden van emoties; belangrijkefunctie van taal; relaties, samenwerken, overleg, discussiëren Jongens: actiefhandelings (DOE) programma: ruimtelijkeverkenning, experimenteren, ruimtelijke en motorische oriëntatie

30. Dus …, verschillendgedrag Jongens: als het ware ‘geprogrammeerd’ omterennen, tespringen, in bomenteklimmen en met stenentegooien. Is natuurlijk best vervelendvoor de pedagogischmedewerker (of later voor de leerkracht (juf) in basisonderwijs), maar … daarheeft het breingeenboodschapaan!

31. Om bijstiltestaan! • Je gevoel van COMPETENTIE, alsopvoeder • Wordtveelmakkelijker en soepelerbevestigd in de omgang met meisjes! • Watmoet je doen, alsprofessioneleopvoeder, omdaarnietteveel in meetegaan??

33. BASISONDERWIJS* • Kinderen (jongens) die goed zijn in rekenen en wiskunde, maar niet in taal, hebben een steeds groter probleem • Meer ruimte geven aan ‘experimenteren’, experimenteel leren • Onderwijs minder ‘talig ‘maken • Reken – en wiskundeopdrachten zijn taalpuzzels geworden • Alles moet beredeneerd en uitgelegd • Kinderen met taalachterstand struikelen daardoor ook in de exacte vakken • Doen en uitzoeken is juist voor deze groep kinderen zo belangrijk *Interview met Robbert Dijkgraaf (Universiteitshoogleraar UvA en voorzitter KNAW) NRC, 1 mei 2005

34. Twee RecenteOnderzoeksrapporten

36. Goedonderwijsvoorjongens • Structuur en duidelijkheid bieden • Positief benaderen • Variatie in de les • Actief aan het werk zetten en houden • Reflectie uitlokken • Humor inzetten • ‘Jongensachtig’ zijn als docent “Jongenswerkenbijmannelijkedocentenvaker hard, meisjesbijvrouwelijke” *APS, Utrecht, mei 2012

38. Adviezen • structuur, regels en duidelijkheid • veilig pedagogisch klimaat • persoonlijke aandacht voor leerlingen • goede begeleiding en zorgstructuur • ouders worden betrokken • aandacht voor meta-cognitieve vaardigheden • aandacht voor verhoging van schoolse motivatie

39. Wat is een ‘jongensachtige’ docent? • Is ‘to-the-point’ • Is eerlijk • Is Kort van stof en • Houdt van competitie

40. Kortom ... • Houd rekening met sekseverschillen en respecteer ze • En ga er vervolgens op een pedagogisch verantwoorde wijze mee om! • Sekseverschillen horen thuis in het curriculum van elke opleiding gericht op de ontwikkeling van kinderen: PABO, SPW, ILO, etc.

41. Belangrijk! De behoefte van kinderen om gestimuleerd, gepusht en aangemoedigd te worden om risico’s te nemen is net zo groot als de behoefte aan stabiliteit en veiligheid

42. Interessant (nieuw) onderzoeknaarvader-kind gehechtheid ! Belangrijkebron:Grossmann, K., Grossmann, K.E., Fremmer-Bombik, E., Kindler, H., Scheuerer-Englisch, H., • & Zimmermann, P. (2002). The uniqueness of the child–father attachment relationship: Fathers’ sensitive and challenging play as a pivotal variable in a 16-year longitudinal study. Social Development, 11, 307–331. • Opgepakt door: Bretherton, I. (2010): Fathers in attachment theory and research; a review. Early Child Development and Care, 180 (1&2), 9-23 (waarin Grossmann c.s. uitgebreidbesprokenworden) • Paquette, D., & Bigras, M. (2010). The Risky Situation: a procedure for assessing the father-child activation relationship. Early Child Development and Care, 180, (1&2), 33–50.

43. Challenging Interactive Play (SCIP), Grossmann c.s., 2002 • Vadersspeleneenopmerkelijke en prominenterol in het ondersteunen van de explorerendekant van de gehechtheidsrelatie en zebiedenpsychologischeveiligheidtijdenssamendingenontdekken en spelen • Vaders die gehechtheidhoogwaarderenwaren in de eerste twee jaarmeerbetrokkenbijhunkinderen, haddenhogere SCIP scores en haddeneengroterekans op veiliggehechtekinderen • De SCIP-scores van met name de vadersvoorspelden de ‘veiligheid’ (in de zin van gehechtheidsrepresentatie) van hunkinderen op 16-jarige leeftijd!

44. Echtscheiding en gezagskwesties • In het idealegevalhebbenjongekinderen in de periode van onvermijdelijke stress bijechtscheidingbaatbijregelmatig contact en eenblijvenderelatie met beideouders en anderefamilieleden • Voorkinderenkan het ookprettigzijnals de ‘ex-en’ in huneigenhuis/omgevingbijbelangrijkerituelenhetzelfderitmevolgen, denkaanslaap/waaktijden, etenstijden en activiteiten • Verder is het prettigvooreen kind alsbeideouders het kind hetzelfdetransitional object (bijv. eenknuffelbeest) latengebruiken en vergelijkbareregelshanterenvoor de omgang met flesjes en/of speen • Hetzelfdegeldtvooropvoedingsstrategieënbij het kalmeren van een kind of het stellen van grenzen. Op dezeaspecten is consistentietussen de ‘ex-en’ van grootbelang (maarnietaltijdmakkelijkterealiseren)

45. Hoe bereik je vaders?

46. Wathoudtvadersweg? • Discussies in groepsverband, in een ‘schoolse’ sfeer, kunnen de vooruitgang van vaders afremmen en hen zelfs ontmoedigen aan zo’n training of cursus deel te nemen • Contactlegging vanuit de hulpverlening die zich uitsluitend of op de eerste plaats richt tot de moeder • Gebrek aan flexibele participatiemomenten (bijv. niet ’s avonds of in het weekend) • Niet betrekken van vaders bij de intake en de daar in te vullen vragenlijsten en/of interviews • Het anderszins marginaliseren van de betrokkenheid van de vader, vanaf het eerste (klinische) contact (noem voorbeeld) • Beperken tot onderwerpen die zich voornamelijk richten op de rol van moeders in gezin en opvoeding (contact met de school; verzorging; regelen van kinderopvang) • Latenzien, horen, onderstrepen etc. dat je met ‘ouders’ moedersénvadersbedoelt (en nietalleen of op de eersteplaatsmoeders)

47. Vervolg • Pedagogischmedewerkers en leerkrachten BO zijn in overgrotemeerderheidvrouwen die zichidentificeren en meer op hungemakvoelen met moedersdan met vaders • Cultureelbepaaldeopvattingen in gezinnen en bijpersoneelbestendigen het ideedatmoeders de primaireopvoederszijn, vooralvoorjongekinderen • (Sommige) professioneleopvoeders en ouderszullen de uniekerol en bijdrage van vadersaan de gezondeontwikkeling van hun kind nietgoednaarwaarde (kunnen) schatten • Sommige professionals denkenmisschiendatvadersnietwillenparticiperen • Sommige professionals wetengewoonnietgoed hoe zevaderserbijkunnenbetrekken

48. Opruimen van barrières • Vadersexplicietuitnodigen (email/schriftelijk/telefonisch) en betrekzebijkennismakings- of introductiegesprek • Nodigzevervolgensexplicietuitomookdaarnabetrokkenteblijven. Professionals krijgenzoinzicht in hoe vadersertegenaankijken en eroverdenken • Maarruimtevoorvaders, ookbuiten de reguliere ‘kantoortijden’ ! (weekend, ‘s avonds) • Maak de inhoud (van eenprogramma, de activiteiten) relevant voorvaders, bijv. organiseerspecialevader-kind activiteiten • Probeerookmannelijke professionals aantetrekken en, wanneer die er al zijn, juist hen tevragen contact teleggen en omtegaan met vaders

49. vervolg • Afbeeldingen (foto,stekeningene.d.) van (actiefbetrokken) vaders in nieuwsbrieven, folders, posters, websites en andervoorlichtingsmateriaalkunnenhelpenomweifelendevaders over de drempeltetrekken • De professional moet de vaderpositiefbenaderen en hem duidelijkmakendatzijnbetrokkenheid en participatie van grootbelangzijnvoor de ontwikkeling van het kind en datzij/hijernaaruitzietom met hem samentewerkenom die ontwikkelingteoptimaliseren

50. Uit: Building Blocks for Father Involvement. Building Block 1 “In one program evaluation, it was found that Head Start staff addressed only the mother in the intake process, even when the father was sitting right there. When asked why the father wasn’t addressed also, the staff was not aware that he was being excluded. Be sure to treat dad like a player in the game” “Fathers are the single greatest untapped resource in the lives of American children. Natural, renewable, and by and large nontoxic, they couldn’t be healthier for the country’s children. We can’t afford to let another one get away”