prof. dr hab. Wiesław Musiał Uniwersytet Rolniczy w Krakowie IRWiR PAN w Warszawie

1. Razem dla Karpat Wstępna koncepcja organizacji i funkcjonowania grupy pasterskiej prowadzącej wspólny wypas owiec na dodzierżawianych, rozdrobnionych gruntach rolnych prof. dr hab. Wiesław Musiał Uniwersytet Rolniczy w Krakowie IRWiR PAN w Warszawie Zakopane 14 lutego 2012 r.

2. Wprowadzenie Przełom polityczny i gospodarczy lat 90-tych nie przyniósł oczekiwanej poprawy dla gospodarstw rolnych zwłaszcza: • gospodarstw małych, • położonych w obszarach trudnych przyrodniczo, • położonych wokół miast, • gospodarujących na słabych glebach. Ale także dla gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą, zwłaszcza zwierząt trawożernych.

3. Dotychczasowy system motywowania, w tym zachęt, dopłat a także innych form wsparcia (w ramach WPR), okazał się mało skuteczny. Szczególnie widoczne jest to w odniesieniu do: • Gospodarowanie ziemią, • Porzucanie produkcji roślinnej, • Zaniechania produkcji zwierzęcej, • Zakrzaczenie terenów rolnych, • Upadku ekonomicznego gospodarstw • …

4. W odniesieniu do gospodarki ziemią problemów jest bardzo dużo i są tu zaległości od dziesięciu lat i nadal postępująca degradacja struktury rolnej Problemy dotyczą m.in.: • małej powierzchni gospodarstw i małej skali produkcji, • rozdrabniania ziemi poprzez dalszy jej podział, • całkowitej strategii scalania ziemi, • nieukształtowany rynek ziemi, • słaba instytucjonalizacja dzierżawy • …

5. Ziemia rolnicza przestała pełnić swoje funkcje produkcyjne, ekonomiczne, ekologiczne, socjalne zwłaszcza w górach

6. współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych • kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego • racjonalna ekologicznie agrotechnika • zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich • podtrzymanie bioróżnorodności • wytworzenie energii z biomasy • poprawa obiegu materii energii • zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego • zapewnienie różnorodności żywności • zapewnienie wysokiej jakości zdrowotnej żywności • wytwarzanie żywności funkcjonalnej • produkcja rolna na potrzeby medycyny • zarządzanie zasobami wodnymi • poprawa jakości wód • zapobieganie powodziom • wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej Funkcje zielone Funkcje błękitne Funkcje białe Rolnictwo Funkcje żółte • utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich • podtrzymanie tożsamości wsi • ochrona tradycji i kultury ludowej • rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem • podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej Pozakomercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej

7. Powrót do owczarstwa i wypasu owiec jest ponownie szansą dla wsi górskich Jest to powrót do kultury karpackiej, tradycji, rozsądnych zachowań gospodarczych przedsiębiorczości… Jest to odwrót (przynajmniej częściowy) od nasilonych procesów dezagraryzacji w Karpatach.

8. Dezagraryzacja o wymiarze ekonomicznym Dezagraryzacja o wymiarze produkcyjnym • Zmniejszanie wolumenu produkcji produktów rolnych w regionie • Umasowienie i instytucjonalizacja odłogowania i ugorowania ziemi • Ekstensyfikacja nakładcza i organizacja rolnictwa • Zmniejszenie pozycji ekonomicznej rolnictwa w kraju i w regionie • Zmniejszenie znaczenia rolnictwa w ekonomii wsi • Zmniejszanie absolutnego i względnego zatrudnienia w rolnictwie • Silne uzależnienie ekonomiczne gospodarstw od transferów budżetowych • Postępujące zmiany kulturowe związane z odchodzeniem od rolnictwa • Emigracja zarobkowa ludności rolniczej • Wzrost powierzchni (i udziału) terenów zakrzaczonych i bezplanowo zalesionych • Zmniejszanie się bioróżnorodności i liczby gatunków roślin uprawnych • Niekontrolowane zmiany w krajobrazie kulturowym • …. Dezagraryzacja o wymiarze ekologicznym i krajobrazowym Dezagraryzacja o wymiarze społeczno-kulturowym Główne negatywne następstwa procesów dezagraryzacyjnych odnoszących się do gospodarowania ziemią rolniczą

9. Istota projekcji rozwoju chowu owiec i szałaśnictwa Wypas owiec organizowany będzie w terenach górzystych: • o daleko posuniętej ekstensyfikacji rolnictwa • o zaawansowanej dezagraryzacji produkcyjnej wsi, • o nasilonym odłogowaniu ziemi, • deficytowych w zakresie pogłowia zwierząt trawożernych

10. Obecny stan gospodarowania ziemią w niektórych gminach można nazwać zapaścią agrarną (katastrofą strukturalną) • ekonomię wsi, • gospodarstwa czynne produkcyjnie, • przyspiesza upadek gospodarstw, • ... Uderza ona w:

11. Odłogi w niektórych gminach karpackich a także na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej wynoszą 40% a nawet 60% (tj. 2 – 6 tys. ha) Porzucenie 1000 ha ziemi rolniczej powoduje straty dotacyjne od 800 tys. do 2,4 mln zł. rocznie, tj. równowartość dochodów z 25 – 75 miejsc pracy. Straty to także utracone korzyści z tytułu zaniechania prowadzenia produkcji rolnej

12. Dopłaty obszarowe, które można pozyskać z 100 ha ziemi rolniczej użytkowanej jako pastwisko dla owiec (i łąki) położonej na terenie ONW-górskie w granicach obszarów Natura 2000 (wg stawek obowiązujących w 2011r)  dla 400 owiec tj. przy obsadzie 4 sztuki na 1ha

13. Istotą nowego systemu zagospodarowania tradycyjnych terenów wypasanych oraz terenów rolniczych porzuconych i odłogowanych, polega na wykreowaniu kilku mniej lub bardziej nowatorskich struktur gospodarki szałaśniczej. Są to „stowarzyszenia właścicieli ziemi oferowanej do wypasu”

14. Drugim podmiotem będą zespoły (grupy) pasterskie tj. grupy producenckie (uznane prawnie) lub (?) spółki pasterskie uprawnione do korzystania z całego spektrum wsparcia oferowanego dla rolników w ramach PROW. • Trzecim podmiotem współpracującym zarówno z rolnikami (gazdami) wydzierżawiającymi ziemie jak też i dodzierżawiającymi ziemie będą instytucje okołorolniczeOddział Wojewódzki Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (i biura powiatowe ARiMR) a także ARR, starostwo powiatowe i urząd pracy.)

15. Rolnicy-wydzierżawiający ziemie tworzą: Stowarzyszenie właścicieli oferujących ziemie do wypasu Rolnicy-właściciele owiec tworzą: Grupę pasterską (producencką) dodzierżawiając ziemie do zbiorczego wypasu owiec Instytucje wsparcia ARiMR Starostwo powiatowe Urzędy gmin Lokalne Stowarzyszenie i organizacje turystyczne Organizatorzy i partnerzy lokalnej gospodarki szałaśniczej

16. Podjęte nowatorskie przedsięwzięcie polegać będzie na w pełni zinstytucjonalizowanej i legalnej organizacji dzierżawy ziemi, jej wyodrębnieniu formalnym, organizacji wypasu, przetwarzania mleka i komercjalizacji produkcji.

17. Wymagać to będzie: • przygotowanie stosownych umów wydzierżawienia ziemi (urzędy gmin ?) • rejestracji zespołów lub spółek szałaśniczych (Urząd Marszałkowski) • przygotowanie dokumentacji do otrzymania wsparcia ze środków UE (służba rolna, ARiMR, ARR)

18. włączenie terenów pasterskich w plan przestrzenny rozwoju turystyki, poprzez utworzenie „szlaku oscypkowego” (organizacje turystyczne, urzędy gminy) • włączenie kulturowych aspektów wypasu owiec do lokalnych imprez kulturalnych i artystycznych gminy (powiatu). • aktywizację zawodową (rolniczą) miejscowych rolników (gazdów) • pozyskanie należnych rolnikom środków pomocowych z UE (w szerokim spektrum przewidzianych na ten cel działań)

19. Nastąpi wówczas: • wzmocnienie ekonomi wsi i gospodarstw domowych poprzez sprzedaż produktów związanych z chowem i hodowlą owiec oraz przerobem mleka owczego • poprawa wizerunku turystycznego regionu poprzez różnorodne działania marketingowe związane z stadnym (zbiorczym) wypasem owiec, zagospodarowaniem hal, • kreowanie atmosfery sprzyjającej rozwojowi przedsiębiorczości i aktywności zawodowej opartej o rolnictwo

20. zapobieganie stratom w tym ekonomicznym związanych z biernym, nieprodukcyjnym podtrzymaniem hal oraz użytków zielonych położonych w niższych partiach gór • kreacja turystyki, rekreacji oraz lepszego wizerunku gór • zachowanie i odnowa dziedzictwa kulturowego sprzyjające rozwojowi ekonomicznemu regionu

21. Co zyska rolnik (gazda)? Gospodarstwo oddając ziemie do dzierżawy pozyska dotychczas nie otrzymywaną część płatności bezpośredniej obszarowej, jako należny czynsz dzierżawny na ziemie. Czynsz ten będzie negocjowany pomiędzy grupą pasterską (szałaśniczą) a stowarzyszeniem właścicieli ziemi.

22. Jego wysokość powinna być uzależniona od wcześniej wymienionych uwarunkowań przyrodniczych dotyczących położenia ziemi jej jakości i produkcyjności hali. Czynsz powinien jednak być wyższy aniżeli: poziom jednolitej dopłaty obszarowej przysługującej rolnikowi w całym roku.

23. Co zyskają gazdowie oddające owce do wypasu? Rolnicy (gazdowie) posiadający własne gospodarstwa rolne i hodujący owce uzyskają na własny rachunek pożytki i przychody z następujących tytułów: • sprzedaży jagniąt lekkich (wielkanocnych) • sprzedaży części jagniąt ciężkich (latem i jesienią) • sprzedaż wybrakowanych matek • sprzedaż jarek hodowlanych • sprzedaż wełny (dochody śladowe)

24. dopłaty bezpośrednie (obszarową, uzupełniającą i zwierzęcą) za grunty stanowiące gospodarstwo rolne • specjalne dopłaty do owiec • dopłaty rolnośrodowiskowe (gdy będą uczestniczyć w tych systemach) • pozostałe dopłaty z PROW (wariantowo) • pożytki z produkcji obornika (produkt obrotu wewnętrznego)

25. Co zyskają bacowie zespołu (szałaśniczego) pasterskiego? Wyodrębniony podmiot, który utworzą gazdowie wypasający owce otrzymywał będzie przychody i pożytki z wypasu owiec (i nielicznych krów) na halach i z następujących tytułów: • sprzedaży oscypek • sprzedaży bundzu • innej sprzedaży produktów przerobu mleka (żentyca, redykołki) • część jednolitych dopłat obszarowych (25-50%)

26. uzupełniające płatności obszarowe (w całości) • płatności zwierzęce w całości (wymagana zmiana w zapisach PROW) • dopłaty rolnośrodowiskowe (w całości) • dopłaty za uczestnictwo w systemach jakości żywności • ewentualne inne nowe formy płatności pasterskich

27. Wyjściowe warunki konieczne dla powstawania i rozwoju grup pasterskich (A, B, C, D, E) Na terenach cennych przyrodniczo i krajobrazowo, w tym na obszarach górskich, w parkach krajobrazowych, na obszarach chronionego krajobrazu a już zapewne na obszarach Natura 2000 powinno być zabronione samowolne porzucanie przez rolników dotychczasowego sposobu użytkowania ziemi,

28. Alternatywą było by oddanie ziemi w dzierżawę, wówczas rolnik nie ponosił by kosztów jej utrzymania lecz otrzymywał należny czynsz dzierżawny, a ziemia była by uwolniona do obrotu.

29. Dopłaty obszarowe powinni (zgodnie z dotychczas obowiązującym, ale jednak zbyt miękkim prawem) otrzymywać jej użytkownicy a nie właściciele ziemi. Ścisłe egzekwowanie tego prawa uniemożliwiło by tzw. firmowania użytkowania ziemi, którą faktycznie użytkuje sąsiad (dzierżawca).

30. Umowy dzierżawy powinny mieć wyłącznie formę pisemną, być może opartą o umowę wzorcową, którą rejestruje właściciel ziemi w OW ARiMR. Czas wydzierżawiania ziemi nie powinien być mniejszy niż 5 lat Właściciele ziemi rolniczej danego obrębu geodezyjnego, gdy ziemia ta sąsiaduje ze sobą powinni uzyskać wsparcie w zakresie jej scalania i uporządkowania geodezyjnego, zleconego przez właścicieli i stowarzyszenie właścicieli ziemi przeznaczonej do dzierżawy.

31. Aby utworzyć większe kompleksy ziemi przygotowanej do wydzierżawienia niezbędne jest upowszechnienie (wzorem innych krajów zachodnich) sąsiedzkiej zamiany ziemi. Polega ona na czasowym i zamiennym użytkowaniu przez sąsiadów adekwatnej (lub nawet większej) działki rolnej za działkę, którą dołącza się do tworzonego kompleksu ziemi przeznaczonej do wypasu.

32. Oczekiwane wsparcie instytucjonalne Na wsparcie to składać się będzie zarówno poparcie inicjatywy przez rolnicze organizacje społeczno-zawodowe, jak również przez samorządy lokalne a także instytucje państwa. Instytucjami, które powinny wspierać inicjatywę rozwoju zbiorczego wypasu owiec będą: • Związek Hodowców Owiec i Kóz • Izba Rolnicza • Związek Rolników Kółek i Organizacji Rolniczych

33. Ze strony samorządowej można oczekiwać wsparcia na wszystkich trzech poziomach samorządów, a więc poprzez: • Urząd Marszałkowski • Starostwa Powiatowe • Samorządy gmin • a także poprzez Lokalne Grupy Działania działające na terenach powiatów i gmin.

34. Ze strony państwa wsparcia można oczekiwać z następujących instytucji: • Oddziałów Wojewódzkich Agencji Restrukturyzacji i Mechanizacji Rolnictwa • Oddziałów Wojewódzkich Agencji Rynku Rolnego • Wojewódzkie Ośrodek i Doradztwa Rolniczego • inne (do określenia) instytucje Państwa operujące w sferze rolnictwa i produkcji rolnej (lekarz weterynarii, SCHR, inspekcja sanitarna…) • …

35. Konieczne dostosowania legislacyjne w ramach nowego PROW 2014-2020 • W zapisach dotyczących rejestracji i wsparcia finansowego grup producenckich należy wprowadzić liczne zmiany i specjalne zapisy dotyczące tworzenia grup producenckich, których celem jest: „zbiorczy wspólnotowy wypas owiec i bydła, pozyskiwane mleko, jego przerób i sprzedaż produktu przerobu” (zapis do dopracowania).

36. W zakresie przyznawania płatności bezpośrednich- obszarowych konieczne jest skreślenie zapisu mówiącego, że „…powierzchnie wykluczone są z płatności… obszarowych… ze względu na fakt, że grunty te nie były utrzymane w dobrej kulturze rolnej, na dzień 30 czerwca 2003”

37. Płatności tzw. uzupełniająca tj. tzw. płatność zwierzęca, powinna być przyznawana na podstawie aktualnego stanu użytków rolnych uprawnionych do wsparcia i pogłowia inwentarza żywego utrzymywanego w danym roku a nie na podstawie tzw. historycznych danych o stanie pogłowia w gospodarstwie. Umożliwi to włączenie do płatności gospodarstw, które podejmują lub rozszerzają produkcję zwierzęcą.

38. Płatności zwierzęce powinny być liczone do powierzchni TUZ utrzymanych przez rolników tworzących zespół pasterski (na których prowadzona będzie głównie produkcja pasz dla owiec na sezon zimowy) oraz do powierzchni ziemi dodzierżawianej przez zespół rozliczony algorytmicznie przez stan pogłowia inwentarza trawożernego. • Płatności ONW górskie powinny być zrewaloryzowane, (nie uległy zmianie od 2004r) tak aby stanowiły zachętę do prowadzenia produkcji rolnej w górach.

39. Dopłaty obszarowe powinny być przyznawane na obszarach parków krajobrazowych, a także obszarach Natura 2000 wyłącznie dla gruntów na których prowadzona jest produkcja rolnicza. Należy wyeliminować płatności dla gruntów jedynie podtrzymywanych w kulturze rolnej poprzez jednorazowe ich koszenie. • Grupa pasterska powinna mieć możliwości korzystania z działania PROW pt. „Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności”. Działanie to powinno także ulec znaczącemu uproszczeniu.

40. Płatności rolnośrodowiskowe powinny być przyznawane także na grupę pasterską wspólnie użytkującą większy areał gruntów. Celowe jest wykreowanie nowego działania np. pt. „Wsparcie zbiorowego wypasu owiec (i bydła) na obszarach Natura 2000 oraz „ Wsparcie zbiorowego wypasu owiec (i bydła) na innych obszarach objętych ochroną prawną” (np. w Parkach Narodowych, obszarach chronionego krajobrazu itd.) ( do doprecyzowania!)

41. Proponuje się zmiany w zasadach łączenia kilku płatności rolno środowiskowych (do doprecyzowania) • Proponuje się, aby podobnie jak to ma miejsce w sytuacji budowy infrastruktury wiejskiej wesprzeć budowę szałasów pasterskich (i innych instalacji pasterskich) a beneficjentem stosowanych działań mogło by być (i w przedsięwzięciu uczestniczyć finansowo) starostwo powiatowe (kwestia do przedyskutowania).

42. Zagrożenia w zakresie realizacji projektu Do najważniejszych z nich zaliczyć można: • niewystarczającą determinację samoorganizacji baców zainteresowanych wypasem, którzy wobec zaistniałych trudności organizacyjnych porzucą ten zamiar, • niewystarczająca współpraca w strukturze organizacji tworzących zespoły pasterskie i nastawienie na działania indywidualne poszczególnych baców,

43. brak wystarczającej motywacji rolników (gazdów) do wydzierżawiania ziemi, • lokalne trudności z wydzielaniem większych kompleksów ziemi przeznaczonych do dzierżawy, • problemy prawne związane z założeniem i rejestracją „stowarzyszenia właścicieli ziemi przeznaczonej do dzierżawy” i „stowarzyszenia (zespołu) pasterskiego”, • problemy instytucjonalne, w tym prawne związane z budową szałasów,

44. problemy z koordynacją działań różnych instytucji wsparcia wypasu, • problemy z wprowadzeniem wymaganych zapisów do nowych dokumentów dystrybucji wsparcia rolników w ramach WPR na lata 2014-2020 (nowe wymogi w zakresie płatności obszarowych i PROW), • …..? Są one jednak do pokonania Uwierzmy, że jest to możliwe Powodzenia

45. Dziękuję za uwagę