Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne?

1. Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne? problem z ideologią w edukacji filozoficznej; konteksty światopoglądowe w edukacji filozoficznej; zewnętrzne: dlaczego kształcenie filozoficzne w Polsce warunkowane jest ideologią i polityką? wewnętrzne: jakie ideologie (filozoficzne?) tkwią u źródeł konwencji kształcenia filozoficznego?

2. motto Błąd tysiąca wieków mocniejszy jest od młodej prawdy[1] Dominik Szulc, 1851 (prekursor polskiego pozytywizmu, nauczyciel języka polskiego i logiki, obrońca polskości Kopernika, Wilno, Białystok) [1] D. Szulc, O źródle wiedzy tegoczesnej, Nakładem Rudolfa Friedleina Księgarza, Warszawa 1851, s. 77.

3. Filozofia jest też wyrazem poglądu na świat. Wundt pisał: „Przy tym, w każdym stuleciu objawiają się rozmaite dążności, znajdujące swój wyraz w niepodobnych do siebie i walczących z sobą poglądach na świat. Dlatego też walka poglądów na świat jest objawem nieustannie towarzyszącym rozwojowi historycznemu filozofii i posiadającym dla niej bez porównania większe znaczenie, niż spory, dotyczące rozwiązania zagadnień w jakichkolwiek bądź pojedynczych zakresach wiedzy.”[1]. [1] W. Wundt, Wstęp do filozofii, Warszawa 1902, s. 12.

4. Źródło niepokoju • nauczanie filozofii nie jest uzasadniane/motywowane czynnikami podstawowymi (wartości podstawowe, autoteliczne) • zbyt dużą rolę w zakresie i kształcie edukacji filozoficznej pełnią uwarunkowania pozafilozoficzne • dlaczego edukacja filozoficzna ma być uzasadniana powodami ideologicznymi? • strategie argumentacyjne filozofów nie są konkurencyjne wobec przekonań i postaw światopoglądowych • jak przekonać do filozofii: 1. szkołę; 2. władze edukacyjne; 3. środowisko społeczne? • czy filozofia obroni się sama? Kim mają być nauczyciele przedmiotów filozoficznych: promotorami filozofii czy ideologami, przekazicielami czy twórcami światopoglądu młodzieży szkolnej?

5. Ideologia • Ideologia to powstała z danej kultury wspólnota idei (poglądów, światopoglądów), której celem jest realizacja potrzeb, przekonań, zamierzeń, interesu danej grupy • Ideologia (sens normatywny I): pewien styl wyjaśniania związany z pozapoznawczym pożytkiem (interes grupy, spełnianie funkcji społeczno-symbolicznych) • Ideologia (sens normatywny II): pewien typ krytycyzmu (demaskacja pozapoznawczej funkcji przeświadczeń i wartości) • Rodzaje ideologii: polityczna (np. ideologia totalitarna, nacjonalistyczna), prawna, religijna, przyrodnicza, filozoficzna; • Zjawisko „odwrócenie ideologicznego”: „porządek myślowy świadomości traktowany jest jako wyraz rzeczywistych prawidłowości życia społecznego” • Ideologia pełni funkcje pozapoznawcze i zwykle nie jest przedmiotem zainteresowania filozofów • Czy różne rodzaje filozofii, różne typy filozofowania, sposoby uprawiania filozofii osadzone są na odrębnych, właściwych im ideologiach?

6. Ideologia: dzieje pojęcia • 1796: Destut de Tracy: ideologia to kierunek myśli filozoficznej, związany z programem science of ideas (nauka o ideach) Johna Locke’a • 1845-48: Marks i Engels: Ideologia niemiecka (znaczenie ekonomiczne: ideologia służy przeinaczaniu rzeczywistości, to narzędzie klasy panującej) • 1929: Karl Mannheim: Ideologia i utopia: sama ideologia pełni funkcję czynnika bezwładnościowego kultury (przeciwstawianie się zmianom) • szkoła frankfurcka, Habermas: ideologia to struktura porozumienia nieustannie zniekształcana przez struktury władzy • obecnie: przedmiot rozważań filozofii społecznej

7. Filozofia: Celem jest poznanie teoretyczne, wiedza dla samej wiedzy, analiza i uogólnianie, wyrażanie myśli czy przeżyć Prawda jest niezależna od motywacji społecznych, zasadności przekonań grupy Ostatecznościowy charakter uzasadnień filozoficznych Ideologia: Wspólnota idei (poglądów, światopoglądów), której celem jest realizacja określonych zamierzeń, interesu; ideologia zawiera pewien program działania, którego celem jest przeprowadzenie zmian społecznych Prawda zależna od motywacji społecznych, zasadności przekonań grupy Relatywizacja ideologii: społeczna, kulturowa, historyczna, opozycja między filozofią a ideologią

8. oferuje absolutną pewność; ma na wszystko odpowiedź; stała, zamknięta, skończona; unika testowania, jest wewnętrznie sprzeczna; jest ślepa na ustalenia z nią sprzeczne; wysoce partykularna (wybór, nie ogół); posiada w sobie sprzeczności, niespójności; zakorzeniona w specyficznej pozycji, orientacji społecznej; wyjaśnienia są warunkowe, negocjowane; rozwiązania są niekompletne, niepewne; rozwija się, jest otwarta, poszerza się, obejmuje nowe pola; chętnie poddaje sprawdzaniu pozytywne i negatywne ustalenia; zmienia podstawowe założenia, ustalenia; niezależna, bezstronna, ugruntowane stanowisko moralne; neutralna wobec wszelkich stronnictw; silnie dąży do logicznej spójności, zgodności; ponad, poprzez wszelkie pozycje, orientacje ; Różnice między ideologią a teorią naukowąhttp://pedagogika-psychologia.blog.pl/tag/ideologia/ideologia teoria naukowa

9. teoria światopoglądów - Dilthey • światopogląd to nadawanie światu sensu • niedomkniętość wiedzy o rzeczywistości jest źródłem światopoglądu • filozofia, pełniąc właśnie funkcje światopoglądowe, jest niezbędnym uzupełnieniem ludzkiej aktywności • rozwój filozofii warunkowany jest dążeniem do lepszego wyrażania i uzasadniania głównych przeświadczeń światopoglądowych

10. konwencje kształcenia filozoficznego- kryterium tradycji filozoficznej - scjentystyczna - egzystencjalno-aksjologiczna - metafizyczna • postmodernistyczna • klasyka praktyki: typy mieszane

11. konwencja scjentystyczna • program „filozofii naukowej”: antyirracjonalizm, minimalizm metafizyczny, kontekst refleksji przyrodoznawczej, formalizm dydaktyczny, nacisk na nauczanie logiki, koncepcja „małej filozofii”; wzorzec filozofii analitycznej; echo neopozytywizmu • szkoła lwowsko-warszawska • podręczniki szkolne K. Ajdukiewicza, B. Czeżowskiego, B. Gaweckiego, H. Lelesz; szkoły wyższe: J. Metallmann • klasyka: powojenne Zagadnienia i kierunku filozofii Ajdukiewicza

12. konwencja egzystencjalno-aksjologiczna - orientacja na konteksty literackie, egzystencjalne, irracjonalne: filozofia kulturowa (jako opozycja wobec filozofii scjentystycznej), koncepcja „wielkiej” filozofii - wytwarzanie „potrzeby filozofowania”, promocja postawy filozoficznej, wzmacnianie polskiej duchowości; echo tradycji „romantycznej” i Młodej Polski (koncepcja swoistej filozofii romantycznej – obecna interpretacja Brzozowskiego przez A. Bielik-Robson); wzmocnienie kultury filozoficznej w Polsce - brak zwartego charakteru szkoły; Edmund Parnes, Stanisław Brzozowski, Salomon Igel, Regina Rajchman-Ettingerowa, Henryk Elzenberg - podręczniki Brzozowskiego: Wstęp do filozofii, 1906; Logika, 1905; Co to jest filozofia i co o niej wiedzieć należy, 1902; inni: jedynie dookreślenia koncepcyjne i propozycje metodyczne (przyczyny niedostatku piśmiennictwa: bardziej popularyzacja, niż filozofia profesjonalna; problem rangi descjentyzacji: Leśniewski-Witwicki)

13. konwencja metafizyczna • osadzenie w „klasycznej filozofii realistycznej” – koncepcja filozofii szkolnej; tradycja postscholastyczna (neotomizm) • związek z powszechnością edukacji religijnej, filozoficzne uzasadnienia dla elementarnych pojęć teologicznych • reinterpretacja dorobku duchowego/religijnego filozofii • przeświadczenie o nadnaturalnym źródle wiedzy (gwarantowanym tajemnicą Objawienia Bożego) i istnieniu prawdy obiektywnej • źródłem filozofii są wierzenia religijne

14. podręczniki • 1890, Stefan Pawlicki [ks.], Historia filozofii greckiej od Talesa do śmierci Arystotelesa, Pawlicki z poglądów był zwolennikiem metafizyki teistycznej, a przeciwnikiem materializmu i pozytywizmu • 1909, J. Bączek, Zarys historii filozofii, Warszawa (od Talesa po Nietzschego i neoscholastyków, pozycja z wyraźnymi akcentami polemicznymi, przeznaczona dla „średnich zakładów naukowych” i seminariów duchownych) • 1926, W.F. Potempa, [ks., dr prof. Sem. Duch. We Włocławku] Historia filozofii, t. 1, cz. 1, Filozofia starożytna, Poznań, Adresowany do słuchaczy teologii, z filozofią Wschodu - indyjską i chińską, a Zachodu od filozofów jońskich po Platona • 1998 - jeszcze u Coplestona (Historia filozofii, 7 -9 tomów) archaizmy: student chrześcijański i myśl pogańska • 2001, Czesław Stanisław Bartnik, Historia filozofii, KUL Lublin. Od „śladów myśli kultur paleolitycznych i filozofię w starożytnych kulturach wschodnich po personalizm”, „każdy kierunek filozoficzny może – mimo wszystko – coś wnieść do skarbca myśli chrześcijańskiej”; jeszcze „filozofia bada ostateczne przyczyny wszechrzeczy, bytu jako takiego i rzeczywiście istniejącego”

15. konwencja postmodernistyczna • pluralizm, multikulturalizm, decentracja, niestabilność teoretyczna (osłabienie wymogu spójności), złudzenie i wręcz zabawa konwencją, dekonstrukcja • zmiana kondycji człowieka (człowiek to nie podmiot, lecz „miejsce realizacji dyskursów”), odsłanianie mechanizmów opresji społecznej • Derrida, Rorty, Foucault, Feyerabend, Lyotard, Baudrillard, Bauman • brak wyraźnej formacji dydaktycznej, jednak elementy tej konwencji istotne dla dydaktyki

16. Opresja Foucaulta „Uczeń w trakcie edukacji szkolnej poddawany jest treningowi, który ma przyzwyczaić go do obowiązującego w świecie status quo. Zdaniem Foucaulta szkoła nie jest miejscem, gdzie człowiek poznaje cokolwiek (poza dyskursem); uczy się tam jedynie opisywania świata za pomocą obowiązujących kategorii. Uczniowie przyswajają system zaklęć, za pomocą których człowiek zaklina rzeczywistość. Szkoła uczy nazywania, które nie ma żadnych (poza magicznymi) związków z rzeczywistością. … z przytłaczającą większością desygnatów pojęć, którymi uczeń operuje, nigdy się nie spotkał i nie spotka…. Społeczność sama z siebie i sama siebie tumani dyskursem, który wygenerowała.”; G. Trela, Chmury i zegary, s. 183.

17. Przekonania pozapoznawcze – konwencja scjentystyczna • Tradycja oświecenia, pozytywizmu, filozofii analitycznej • Nauka wzorem doświadczenia kulturowego: Habermas: modernizm jest jeszcze projektem nieukończonym • Przekonanie, iż podstawę doświadczenia człowieka określają standardy racjonalności • Szkoła l-w: znaczenie światopoglądowe: nacisk na logikę jako próba wzmocnienia „ideologii argumentacyjnej” (w opozycji do „ideologii przekonań”) • Łukasiewicz: filozofia nie jest tylko nauką, daje najogólniejszy pogląd na świat • Kotarbiński: historia filozofii to w gruncie rzeczy historia poglądów na świat, „filozoficzny pogląd na świat – to tyle co system hipotez, charakteryzujących i tłumaczących stosunek materii i ducha w ogromie rzeczywistości.”

18. Przekonania pozapoznawcze – konwencja egzystencjalno-aksjologiczna • Postawa subiektywistyczna: podjęcie dyskusji losu indywidualnej jednostki ludzkiej • Postawa koncentracji na najbardziej podstawowych potrzebach człowieka: wolność, przemijalność, poczucie niespełnienia, zagrożenie urzeczowieniem, utratą autentyczności • Klasyka motywów egzystencjalizmu: humanizm, infinityzm, tragizm, pesymizm

19. Przekonania pozapoznawcze – konwencja metafizyczna • Przekonanie o nienaruszalności osadzenia metafizycznego • Podstawowy nurt: akceptacja doświadczenia religijnego • Dogmatyka jako sposób ustanowienia konwencji • Opresyjny język: termin „poganin” (zawsze wartościujący) jest wykorzystywany jako narzędzie w walce religijnej i światopoglądowej

20. Przekonania pozapoznawcze – konwencja postmodernistyczna • potrzeba rewizji całego dorobku kulturowego filozofii Zachodu • krytyka dominacji nauki i jej jednostronności • krytyka doświadczenia religijnego kultury człowieka • „metoda uprawiania metateorii (teorii na temat teorii), służącej analizie nie tyle przedmiotu badań danej dyscypliny, ile kulturowych i psychologicznych okoliczności warunkujących takie, a nie inne poglądy badaczy” (Edward O. Wilson; http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2510)

21. Ideologia a edukacja filozoficzna w Polsce • Czy wykluczanie filozofii z edukacji powodowane jest czynnikami ideologicznymi? • Dlaczego władze edukacyjne odmawiają prawa do kształcenia filozoficznego? • Obecność kształcenia filozoficznego zależy od uwarunkowań politycznych (nadmiar polityki w edukacji) • W sensie kulturowym wciąż tkwimy w epoce dominacji przekonań nad argumentacją (kultura przesądu, mitu, intuicyjnie osadzonej woli większości)

22. Zagrożenia w uprawianiu historii filozofii • „galwanizowanie” intelektualnych mumii ma cele pozapoznawcze i światopoglądowe, a historia filozofii służy za instrument legitymizacji i umacniania opcji ideowych (Marek Rembierz) • metodologiczne standardy nauki jako niezależne od wpływów światopoglądowych • zależność elementów ideologicznych od założeń metafilozoficznych

23. zaangażowanie czy neutralność? • w sytuacji niepokoju kulturowego (zmiany ustrojowe) ważna jest ideologia (idee rewolucjonistów) • stan normalności: czy możemy wrócić do odideologizowania edukacji filozoficznej? • czy nauczanie filozofii może być wolne od wpływów politycznych? • Główne zagrożenie: ograniczenia światopoglądowe blokujące edukację filozoficzną • Potrzeba stworzenia kontr-ideologii: ideologii pluralizmu światopoglądowego, adekwatnego do stanu kultury współczesnej

24. wnioski • edukacja filozoficzna (a raczej jej brak) w Polsce jest oparta na przekonaniach, a nie na argumentacji • ma miejsce zbyt mocno osadzenie edukacji filozoficznej na ideologii (filozofowie są niewolnikami ideologów), na przekonaniach światopoglądowych. Nie ma jakiegoś planu wprowadzenia obowiązkowej filozofii w perspektywie np. 10 lat • powrót do stanu normalności: zmniejszenie lęku kulturowego (niepokoju związanego z transformacjami społecznymi - osłabienie znaczenia złej tradycji) 1989 – 2014; odideologizowanie (lub wprowadzenie zróżnicowania idei) kształcenia filozoficznego • edukacja światopoglądowa w polskiej szkole nie odpowiada stanowi współczesnej kultury • cel: wprowadzenie powszechnej edukacji filozoficznej i etycznej w szkołach