Zagadnienie granic poznania – idealizm i realizm Andrzej Łukasik

1. Zagadnienie granic poznania – idealizm i realizm Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

2. Zagadnienie granic poznania www.umcs.filozofia.lublin.pl

3. Uwagi terminologiczne Przedmiot immanentny – przedmiot będący przeżyciem psychicznym (wewnętrzny przedmiot świadomości) Przedmiot transcendentny1 – przedmiot niebędący przeżyciem psychicznym – zewnętrzny wobec świadomości Przedmiot transcendentny2 – przedmiot istniejący naprawdę, a nie tylko pomyślany lub będący konstrukcją umysłu Zagadnienie immanentnych granic poznania: czy podmiot poznający jest w stanie poznać cokolwiek, co nie jest jego przeżyciem psychicznym. Zagadnienie transcendentnych granic poznania: czy podmiot poznający jest w stanie poznać przedmioty istniejące naprawdę, czy też jedynie konstrukcje myślowe.. www.umcs.filozofia.lublin.pl

4. Źródła: Kartezjusz (Rene Descartes, 1596-1650) filozofia podmiotu Subiektywistyczny punkt wyjścia: podstawa filozofii - immanentna sfera filozofującego podmiotu (świadomość) racjonalizm Discours de la methode Geometrie Dioptrique, Meteores Meditationes de prima philosophiae, 1641 Principia philosophiae, 1644 Lemondeouletraite de la lumiere, 1664 www.umcs.filozofia.lublin.pl

5. „Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie) Założenie Kartezjusza: odpowiednia metoda umożliwi zdobycie wiedzy prawdziwej 11/12 grudnia 1619 – koncepcja jedności nauk „wobec tego, że dla każdej rzeczy istnieje jedna tylko prawda, to, skoro ktoś ją wykryje, wie o niej tyle, ile tylko wiedzieć można” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2) „Albowiem ostatecznie metoda, która uczy, jak przestrzegać prawdziwego porządku i dokładnie wykazywać wszelkie okoliczności tego, czego szukamy, zawiera wszystko, co daje pewność prawidłom matematyki” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2) www.umcs.filozofia.lublin.pl

6. Metoda analityczna „nigdy nie przyjmować za prawdziwej żadnej rzeczy, zanim by jako taka nie została rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty” („jasno i wyraźnie”) „dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby potrzeba do najlepszego ich rozwiązania” „prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych” „czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne, aby być pewnym, że nic nie zostało pominięte” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2) www.umcs.filozofia.lublin.pl

7. Racjonalizm Według Kartezjusza nie zmysły, lecz rozum pozwala zdobyć wiedzę prawdziwą racjonalizm vs empiryzm Problem: poszukuję wiedzy pewnej… ale od czego zacząć? Kartezjusz poszukuje niewzruszonej podstawy wiedzy Archimedes: „dajcie mi punkt oparcia, a poruszę całą Ziemię” www.umcs.filozofia.lublin.pl

8. Sceptycyzm metodologiczny „odrzucić jako bezwzględnie fałszywe wszystko, co do czego mógłbym sobie wyobrazić najmniejszą nawet wątpliwość, aby zobaczyć, czy potem nie zostałoby w zespole mych wierzeń nic takiego, co by było całkowicie niewątpliwe” „Tak więc, jako że nasze zmysły niekiedy nas zwodzą, zamierzałem przyjąć, że nie istnieje ani jedna rzecz, która by była taka, jaką wydaje się nam za ich sprawą” [możliwość błędy w geometrii] – „odrzuciłem jako błędne wszystkie racje, które brałem poprzednio za dowody” „wszystkie myśli, które mamy na jawie, mogą nas nachodzić również we śnie” – „wszystko, co kiedykolwiek znalazło się w moim umyśle, nie było bardziej prawdziwe aniżeli moje senne widziadła” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3) Czy pozostaje coś, w co niepodobna wątpić? www.umcs.filozofia.lublin.pl

9. Cogito ergo sum „zwróciłem uwagę na to, że w chwili, gdy chciałem tak myśleć, że wszystko jest fałszywe, stawało się konieczne, bym ja, którym to myślał, był czymś. A spostrzegłszy, że ta prawda: myślę, więc jestem była tak niezachwiana i pewna, że wszelkie najbardziej dziwaczne przypuszczenia sceptyków nie zdołały jej zachwiać, uznałem bez obawy błędu, że mogę ją przyjąć jako pierwszą zasadę filozofii, której poszukiwałem” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3) Problem: czym jestem? www.umcs.filozofia.lublin.pl

10. Rescogitans „Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […] stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca […] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie). www.umcs.filozofia.lublin.pl

11. Problemy: Skąd wiem, że nie jestem mózgiem w naczyniu podłączonym do komputera? Skąd wiem, że nie jestem w Matrixie? Skąd wiem, że istnieje świat transcendentny? Kartezjusz zakwestionował świadectwa zmysłów, nie może zatem na podstawie doświadczenia zmysłowego twierdzić, że poznaje świat zewnętrzny i że świat zewnętrzny istnieje! Problem transcendencji www.umcs.filozofia.lublin.pl

12. Zatem Bóg istnieje! Rozwiązanie Kartezjusza Moja niedoskonała jaźń nie mogła jej wytworzyć, bo skutek nie może być doskonalszy od przyczyny… Bóg nie jest zwodzicielem, zatem świat istnieje! Okrywam w umyśle ideę Boga (istoty doskonałej) www.umcs.filozofia.lublin.pl

13. Inne rozwiązanie… Skąd wiem, że świat transcendentny istnieje? Nie wiem! Solusipse sum (solipsyzm) www.umcs.filozofia.lublin.pl

14. Epistemologiczny idealizm immanentny George Berkeley (1685-1753) Biskup Cloyne w Irlandii A New Theory of Vision, 1709 Principles of HumanKnowledge, 1710 ThreeDialoguesbetweenHylas and Philonous, 1713 Alciphron, 1732 Siris, 1744 Skrajny nominalizm – nie ma w umyśle idei (pojęć) abstrakcyjnych Skrajny empiryzm (sensualizm) – doświadczenie zmysłowe jedynym źródłem wiedzy Skrajny subiektywizm – wszelkie własności są subiektywne (istnieją w umysłach) Immaterializm – nie istnieją substancje materialne (ciała – zespoły jakości) Spirytualizm – istnieją substancje duchowe (umysły) www.umcs.filozofia.lublin.pl

15. Co postrzegam? Pogląd potoczny – przedmioty istniejące niezależnie ode mnie (transcendentne) Epistemologiczny idealizm immanentny – wrażenia istniejące w moim umyśle (immanentne przedmioty świadomości) Widzę barwę… barwa jest wrażeniem… wrażenie istnieje w moim umyśle… Widzę pewien kształt… kształt jest wrażeniem… wrażenie istnieje w moim umyśle… Słyszę… Itd… www.umcs.filozofia.lublin.pl

16. Konsekwencje metafizyczne – metafizyczny idealizm subiektywny: esseestpercipi Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko zważy, co się rozumie przez termin istnieć. Kiedy powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy to, że go widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią, wówczas powinienem powiedzieć, że stół istniał — rozumiejąc przez to, że gdybym był wewnątrz, mógłbym go postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili. Kiedy powiadam, że istniał zapach, znaczy to, że został odczuty węchem; że istniał dźwięk, znaczy, że został usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został dostrzeżony lub dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem przez te i tym podobne wyrażenia. Wydaje mi się bowiem całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się o absolutnym istnieniu przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z tym, że są postrzegane. Ich esse stanowi percipi — i jest niemożliwym to, aby istniały poza umysłem czy myślącymi przedmiotami, które je postrzegają. www.umcs.filozofia.lublin.pl

17. Immaterializm i spirytualizm Zdaniem Berkeley’a dusze (niematerialne umysły) istnieją w sensie dosłownym (istnieją substancje duchowe) Ciała istnieją = jakiś podmiot ich doznaje, ktoś przeżywa odpowiednie wrażenia, ktoś jest świadom wrażeń Ciała = wrażenia lub układy wrażeń Wrażenie istnieje = ktoś to wrażenie przeżywa Jeżeli termin materia oznacza coś istniejącego obiektywnie (niezależnie od świadomości podmiotu poznającego), to nie ma materii „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji”. George Berkeley www.umcs.filozofia.lublin.pl

18. Rzeczywistość i pozory „te świadomości, które się z sobą zgadzają, stanowią wystarczającą większość, aby zamknąć przeciwników w szpitalach dla obłąkanych". [A. S. Eddington: Nowe oblicze natury, s. 246] pozory rzeczywistość www.umcs.filozofia.lublin.pl

19. David Hume (1711-1776) Treatise on HumanNature, 1739-1740 (3 t.) An EnquiryConcerningHumanUnderstanding, 1748 An EnquiryConcerningthePriniples of Morals, 1751 Radykalny empiryzm Prekursor pozytywizmu wrażenia (impressions) – idee (ideas): idee pochodzą z wrażeń Przedmiot wiedzy: związki między ideami (np. matematyka) – a priori fakty (przyrodoznawstwo) – a posteriori „Gdy bierzemy do ręki książki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pytać: czy zawiera badania nad wielkością i liczbą prowadzone drogą czystego rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad faktami i istnieniem? Nie. To należy wrzucić ją w ogień, gdyż może zawierać jedynie fikcje i złudzenia” (Hume) www.umcs.filozofia.lublin.pl

20. Krytyka pojęcia substancji Wrażenia dostarczane przez różne zmysły odnosimy do jednej substancji – wykraczamy poza fakty, co nie jest uzasadnione ani a priori ani a posteriori Przekonanie o istnieniu substancji (materialnej lub duchowej) oparte jest na instynkcie i wyobraźni, a nie na rozumowaniu Nie ma podstaw do przyjęcia, że istnieją zewnętrzne substancje, które są przyczynami wrażeń Są tylko wrażenia: świat = zespół wrażeń Doświadczenie zewnętrzne – postrzegamy jedynie własne idee (wrażenia) Doświadczenie wewnętrzne – dane nam są jedynie własne przeżycia psychiczne, a nie substancja duchowa (jaźń, dusza) Dusza jako coś różnego od strumienia przeżyć psychicznych nie jest dana w doświadczeniu Ja = wiązka wrażeń www.umcs.filozofia.lublin.pl

21. Uwaga: intencjonalność aktów psychicznych epistemologiczny idealizm immanentny przedmiot poznania = treść świadomości (przeżycie psychiczne) epistemologiczny realizm podmiot w akcie poznawczym zwraca się ku czemuś, co nie jest treścią przeżycia np. gdy postrzegam kartkę papieru, mam na myśli także to, że ma drugą stronę (której nie widzę), pewien ciężar itd. stosunek intencjonalny – podmiot przeciwstawia sobie przedmiot poznania (zachodzi obiektywizacja), podmiot nie jest bierny w procesie poznania, następuje konstrukcja przedmiotu poznania www.umcs.filozofia.lublin.pl

22. Idealizm transcendentalny • Immanuel Kant (1724-1804) • przedmiot poznania – konstrukcja podmiotu poznającego wyposażonego w: • aprioryczne formy zmysłowości (przestrzeń i czas) • transcendentalne kategorie intelektu (substancja, przyczynowość…) • Kritik der reinenVernuft, 1781, wyd. 2 1787 • Kritik der praktischenVernuft, 1788 • Kritik dr Urteilskraft, 1791 www.umcs.filozofia.lublin.pl

23. Kantowski podział sądów sąd – treść zdania w sensie logicznym (S jest P) zdania mogą być sformułowane w różnych językach, ale wyrażać ten sam sąd np. Snowiswhite, Śnieg jest biały Jak na podstawie przedstawień możemy coś wiedzieć o rzeczach? – badania transcendentalne www.umcs.filozofia.lublin.pl

24. Zagadnienie sądów syntetycznych a priori sądy analityczne a priori (wszystkie sądy analityczne są a priori) – aby stwierdzić prawdziwość sądu wystarcza znajomość języka (np. trójkąt ma trzy kąty, kawaler to mężczyzna nieżonaty) sądy syntetyczne a posteriori – ich prawdziwość (lub fałszywość) rozpoznajemy na podstawie doświadczenia (np. śnieg jest biały, Ziemia jest kulista, atom He ma dwa elektrony) sądy syntetyczne a priori – ich prawdziwość rozpoznajemy niezależnie od doświadczenia, ale powiększają one naszą wiedzę PROBLEM: jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? – jak jest możliwe, że niezależnie od doświadczenia (czyli a priori) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie, który ukazuje się nam w doświadczeniu? www.umcs.filozofia.lublin.pl

25. Przykład: aby stwierdzić prawdziwość nierówności trójkąta nie jest potrzebne doświadczenie – wystarczy czysta wyobraźnia. Twierdzenie to jest sądem syntetycznym a priori Uwaga: w czasach Kanta (i aż do połowy XIX w.) sądzono, że geometria Euklidesa jest jedynym możliwym systemem geometrii a b c www.umcs.filozofia.lublin.pl

26. Kant a Hume Hume (i empiryzm) – tylko sądy analityczne są a priori, sądy syntetyczne są aposteriori Kant – w pojęciu wiedzy jest zawarte to, że jest pewna i powszechna „Doświadczenie poucza bowiem, że coś jest takie a nie inne, ale nigdy, że inne być nie może. Jeśli więc znajdzie się twierdzenie, które w myśli występuje jako konieczne, to jest ono sądem a priori. Następnie, doświadczenie nie daje sądom nigdy właściwej i ścisłej powszechności, lecz tylko przypuszczalną i względną… Jeśli więc jakiś sąd pomyślany jest jako ściśle powszechny, tzn. jeśli nie dopuszcza wyjątku, to nie jest wyprowadzony z doświadczenia, lecz jest ważny a priori”. (Kant) Sądy syntetyczne a priori występują w matematyce i w matematycznym przyrodoznawstwie (fizyka Newtona) punkt wyjścia – nauka; badania transcendentalne – analiza nauki: jak jest możliwa czysta matematyka? Jak jest możliwe matematyczne przyrodoznawstwo? www.umcs.filozofia.lublin.pl

27. Zagadnienie źródeł poznania – wersja genetyczna (psychologiczna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

28. Natywizm vs empiryzm – przykłady stanowisk Platon – zmysły nie są źródłem wiedzy, ale „wyzwalają” myśli potencjalnie zawarte w naszym umyśle (anamnesis– poznanie jako przypominanie sobie przez duszę wiedzy wrodzonej) Kartezjusz – w umyśle znajdują się idee wrodzone (np. idea Boga) Hume – znaczenie każdego wyrazu musi być wyprowadzone z doświadczenia; jeżeli jakieś pojęcie nie spełnia tego warunku, to jest bezwartościowe (np. substancja) Operacjonizm – sensowny jest tylko wyraz, którego znaczenie uzbraja nas w metodę pozwalającą o przedmiotach danych w doświadczeniu stwierdzić czy można czy też nie nazwać je tym wyrazem; np. Einstein i analiza pojęcia równoczesności i szczególna teoria względności www.umcs.filozofia.lublin.pl

29. Zagadnienie źródeł poznania – wersja metodologiczna (epistemologiczna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

30. Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowości Czas jest „formą naszej wewnętrznej naoczności. Jeśli odbierze się jej ten szczególny warunek naszej zmysłowości, to znika również pojęcie czasu; czas przywiązany jest bowiem nie do samych przedmiotów, lecz tylko do podmiotu, który je ogląda. […] Chcieliśmy więc powiedzieć, że wszelkie nasze oglądanie nie jest niczym innym jak przedstawianiem sobie pewnego zjawiska; że ani rzeczy, które oglądamy, nie są same w sobie tym, za co je bierzemy w naoczności, ani też stosunki między nimi nie są same w sobie takie, jak nam się przejawiają; i że gdybyśmy w ogóle usunęli nasz podmiot lub choćby tylko podmiotową ważność zmysłów, to znikłyby wszelkie te własności, wszelkie stosunki między przedmiotami w przestrzeni i czasie, a nawet sama przestrzeń i czas, gdyż jako zjawiska nie mogą istnieć same w sobie, lecz tylko w nas. […] Przestrzeń i czas są jego czystymi formami, a jego materią są wrażenia w ogóle” (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1, „O czasie”). www.umcs.filozofia.lublin.pl

31. Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowości Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych naocznych O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska człowieka. Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym, skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u podłoża rzeczy samych w sobie. www.umcs.filozofia.lublin.pl

32. Nauka Kanta o „dwóch pniach poznania” – synteza racjonalizmu z empiryzmem www.umcs.filozofia.lublin.pl

33. Fenomenalizm i agnostycyzm Kanta Konieczność twierdzeń geometrii wynika stąd, że przestrzeń jest formą zmysłów Konieczność twierdzeń arytmetyki wynika stąd, że czas jest formą zmysłów Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są istniejącymi niezależnie od doświadczenia rzeczami samymi w sobie (Dinge an sich), lecz są tylko konstrukcjami naszego umysłu. Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w akcie poznania bierny, lecz aktywny: narzucamy światu doświadczenia określone struktury, które są subiektywne w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako: 1. Aprioryczne formy zmysłowości - przestrzeń i czas 2. Transcendentalne kategorie intelektu – substancja, przyczynowość (i in.) www.umcs.filozofia.lublin.pl

34. Konstrukcje pojęciowe a rzeczywistość www.umcs.filozofia.lublin.pl

35. Realizm i antyrealizm w filozofii nauki www.umcs.filozofia.lublin.pl

36. Przykład: Bohr vs Einstein (realizm i antyrealizm w interpretacjach mechaniki kwantowej) • Bohr: celem nauki nie jest dociekanie „realnej istoty zjawisk” (therealesence), ale „ustanowienie ilościowych zależności między wynikami pomiarów” (Bohr, Fizyka atomowa a wiedza ludzka). • Einstein: „wiara w istnienie świata niezależnego od świadomości podmiotu poznającego i jakiejkolwiek teorii jest podstawowym założeniem wszelkich badań naukowych” (Einstein, Ewolucja fizyki). • „Wszelkie poważne rozważanie teorii fizycznej musi brać pod uwagę rozróżnienie pomiędzy obiektywną rzeczywistością, niezależną od wszelkiej teorii, a pojęciami fizycznymi, którymi operuje ta teoria. Pojęcia te są pomyślane tak, aby odpowiadały obiektywnej rzeczywistości fizycznej i za pomocą tych pojęć przedstawiamy sobie tę rzeczywistość” (Einstein). www.umcs.filozofia.lublin.pl

37. Pytania kontrolne Na czym polega zagadnienie granic poznania? Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu immanentnego. Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu transcendentalnego. Sformułuj tezę epistemologicznego realizmu Co to jest sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza? Sformułuj prawidła metody analitycznej. Jaką funkcję pełni „cogito ergo sum” w systemie Kartezjusza? Co to jest dualizm metafizyczny rescogitans i resextensa? Wyjaśnij twierdzenie esseestpercipiBerkeley’a. Co to jest immaterializm? Co to jest spirytualizm? Przedstaw Hume’a krytykę pojęcia substancji. Przedstaw Kantowski podział sądów i podaj przykłady. Co to jest nauka o dwóch pniach poznania w ujęciu Kanta? Czym są czas i przestrzeń w rozumieniu Kanta? Wyjaśnij pojęcia: rzecz sama w sobie, noumen, fenomen. www.umcs.filozofia.lublin.pl

38. Pytania kontrolne cd. Przedstaw zagadnienie źródeł poznania w wersji genetycznej i metodologicznej. Sformułuj tezę empiryzmu genetycznego. Sformułuj tezę natywizmu. Sformułuj tezę empiryzmu metodologicznego (wersja skrajna i umiarkowana). Sformułuj tezę aprioryzmu metodologicznego umiarkowanego. Na czym polega spór realizm – antyrealizm w filozofii nauki? Sformułuj tezę realizmu naukowego. Sformułuj tezę antyrealizmu. www.umcs.filozofia.lublin.pl

39. Literatura Do tematu wykładu szczególnie polecam: R. Descartes, Rozprawa o metodzie G. Berkeley, Trzy dialogi między Filonousem a Hylasem D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1 Film Matrix S. Lem, Kongres futurologiczny www.umcs.filozofia.lublin.pl