ARAZİ DÜZENLEMESi VE UYGULAMASI

1. ARAZİ DÜZENLEMESi VE UYGULAMASI SULAMA -YOL AĞI PLANLAMASI

2. Arazi düzenleme projelerinin genel seviyede dört temel aşaması vardır: 1- Ön Etüdlerin Yapılması • Arazi malikleri ile ön görüşme (isteğe bağlı toplulaştırmada) • Kadastro işlemleri • Proje alanı sınırlarının tesbiti • AT-1 ve AT-2 listelerinin tanzimi • Arazi maliklerinden muvafakat alınması (isteğe bağlı toplulaştırmada) • Ön etüd raporunun hazırlanması, • Bakanlar kurulu kararı alınması

3. 2- Planlama • Düzenleme (arazi toplulaştırma) alanının ilanı ve tapuya şerh verilmesi • Proje sahasının halihazır durumunun tesbiti. • Mülkiyet etüdlerinin yapılması, • Toprak etüdlerinin yapılması ve arazinin derecelendirilmesi, • Blokların teşkil edilmesi (sulama şebekesi, tahliye şebekesi ve yol şebekesi planlaması) • Sabit tesislerin tesbit edilmesi • Ortak tesislere katılma payının bulunması • Planlama roporunun tanzimi

4. 3. Projeleme: • Mülakat formlarının (AT-4) doldurulması • Yeni parselasyon planlamasının yapılması • Yeni mülkiyet haritasının askıya çıkarılması • Proje dosyasının tanzimi

5. 4- Uygulama • Blokların aplikasyonu, • Blokların, arazi tesviyesi ve yol kanal dolgularının yapılması, • Yeni parsellerin aplikasyonu ve geçici teslimlerinin yapılması, • Arazi ıslahı, yollarının stabilizesinin yapılması sulama, tahliye ve drenaj şebekesi ile sanat yapılarının inşası, • Röleve, tersim, yeni tapuların hazırlanması ve tescil işlemleri.

6. Blokların Teşkil Edilmesi: Proje alanında, yapılması planlanan alt ve üst yapı tesislerinin tatbik projeleri varsa ilgili kuruluşlardan temin edilerek toplulaştırma projesi ile uyum sağlanmalıdır. Bununla beraber proje alanında sulama, drenaj, yol, tesviye ve mülkiyet etüdleri bitirildikten sonra STK haritaları üzerinde sulama, tahliye ve yol planlaması yapılarak bloklar teşkil edilir. Blokların teşkilinde sulama uzunluğu, sulama yönü, tesviye durumu, parsellerin en/boy oranları bilinmeli ve bunlar dikkate alınmalıdır. Daha önce hazırlanmış sulama-tahliye projeleri mevcut ise, bunlar toplulaştırmaya göre revize edilmelidir .

7. 1- Sulama şebekesi planlaması: Su şebekesi, sulama ve kurutma (drenaj) kanallarının meydana getirdiği bir sistemdir. Sulama suyunu su alma yapısından (baraj dip savağı, regülatör, havuz ve serbest su alma prizi gibi) alıp proje alanına götüren ve bu suyu bitki kullanımına sunan en küçük kapasiteli prizlere kadar dağıtan sisteme sulama şebekesi adı verilir. Sulama şebekeleri, açık kanallı sulama şebekeleri, kanaletli sulama şebekeleri, borulu sulama şebekeleri ve yağmurlama sulama şebekeleri olmak üzere 4 grupta toplanabilir. Açık kanallı sulama şebekesinde (klasik sistem Şekil 6.1) yer alan sulama kanalları suyu araziye verebilmek için sığ, sızma kayıplarını önlemek için genellikle beton kaplamalı olarak inşa edilirler. Bu kanallar fonksiyonlarına göre Ana Sulama Kanalı, Yedek Sulama Kanalı ve Tersiyer Sulama kanalı olmak üzere üç grupta toplanabilir (Yılmaz 1993).

9. Ana Sulama Kanalı: Sulama suyunu su alma yapısından alarak yedek sulama kanallarına taşıyan kanallara ana sulama kanalı denir. Sulama alanının üst sınırını çizen bu kanallar sulama alanı büyüklüğüne göre 20- 150 km uzunluğa sahip olabilir.Ana kanalın eğiminin seçiminde sulama suyu miktarı, güzergahın topoğrafik yapısı ve sulama alanı büyüklüğü önemli rol oynar.Ana kanal eğimi 0.0002- 0.0006 arasında alınır.

10. Yedek Sulama Kanalı: Ana kanaldan aldığı suyu tersiyer kanallara ileten kanallara yedek sulama kanalı adı verilir. İki toplayıcı drenaj kanalı arasında düzeç eğrilerine dik olarak geçirilen bu kanallar olabildiğince sırt ve hakim yerlerden geçmek şartı ile yol ve parsel sınırlarını izler. Bu nedenle eğimleri arazi eğimine bağlıdır. Yedek sulama kanalları üzerindeki en önemli sanat yapıları tersiyer prizleridir. Ana kanal çıkışından hemen sonra karşılıklı bırakılan tersiyer prizleri 350 - 400 m en çok 500 m ile bırakılır. Uygun topoğrafik koşullarda birbirine uzaklıkları 4- 5 km alabilen yedek sulama kanallarının uzunlukları için bir sınır yoktur. Bu kanalın işlevi tersiyer prizlerine su vermek olduğu için iki tersiyer prizi arasında kazıda gidebilir. Yedek kanal son tersiyer prizine su verdikten sonra yedek tahliyesi adı altında kazıda olduğu halde en kısa yoldan ana drenaj kanalına bağlanır.

11. Tersiyer Sulama Kanalı: Yedeklerden aldıkları suyu üzerlerinde bulunan ve tek yönlü sulama yapan 250 m ara ile inşa edilen çiftlik prizlerine iletirler. Güzergahları parsel sınırlarını ve yolun altını izler. Eğimleri ana sulama kanalında olduğu gibi 0.0002-0.0006 arasında değişir. Bu eğimler tersiyer kanallarda akımın nehir rejiminde olmasını, kendilerine bağlanan kanalların bu kanala dik bağlanmasını sağlar. Ancak, hızın çok küçük olmaması için genellikle eğimleri 0.0004 seçilir. Tersiyer kanallar yedek drenaj kanalına 100- 150 m kala kesilerek kendilerini parelel olarak izleyen tersiyer drenaj kanallarına bağlanırlar. Yağışlı bölgelerde yalnızca drenaj şebekesinin kurulması yeterli olabilir. Ancak, sulama şebekesinin bulunduğu her yerde, fazla (artık) sulama suyunun araziye zarar vermeden uzaklaştırılması için mutlaka drenaj şebekesinin de bulunması gereklidir (Kara 1980).

17. Tahliye şebekesi planlaması: Tahliye şebekesine yüzeysel drenaj şebekesi de denir. Sulama alanındaki yağış sularını, sulama suyu artıklarını, sulama kanallarından gelen fazla suları toplayarak araziden atılmasını sağlayan kanallardır. Ekseriyetle tarla içi servis yollarının kenarındaki şaranpoller yüzey tahliye olarak kullanılır ve yüzey tahliyesi sağlayacak şekilde açılır.

18. Yol şebekesi planlaması: Toplulaştırma planında yeni trafik yollarının açılıp açılmayacağı konusunda Karayolları Bölge Müdürlükleri ile temas edilmelidir . Bloklar teşkil edilirken, parsellere ulaşımın kolaylıkla sağlanması için, her parselin yola cephesinin bulunması, başka bir ifade ile her parselin yolu olması esas alınmalıdır. Tarım arazisindeki kırsal yollar; yerleşim birimlerini, dağınık işletme gruplarını, tarımsal alanları birbirine bağlayan bağlantı yolları ile parsel gruplarına ulaşımı sağlayan ana ve tali tarla yollarından oluşur. Kırsal yollar, bağlantı yolları ve tarla yolları olarak ikiye ayrılır. Tarla yolları da büyüklük ve kapasitelerine göre kendi aralarında ikiye ayrılarak Toplulaştırma Projelerinde "Ana Yollar" ve Tali Yollar" olarak adlandırılır (Şekil 6.4). Ulaşım sistemini oluşturan yolların büyük bir bölümü sulama kanallarına paralel olarak planlandığından, sekonder kanallara, paralel planlanan yollar "Bağlantı Yolları", tersiyer kanallara paralel olanlar "Ana Yollar", kuvarterlere paralel olanlarda "Tali Yollar" olarak adlandırılabilir

20. Tarımsal yolların planlanması genel olarak yol ağına, trafik çeşidine ve beklenen trafik yoğunluğuna, arazi su ve iklim koşullarına, toprak kullanım şekline, mülkiyet ve işletmecilik yapısına bağlıdır. Tarımsal yolların bazı teknik özellikleri Tablo’da verilmiştir. Tablo. Tarım Yollarının Bazı Teknik Özellikleri (Kara 1980)

21. Yol planlamasında gerekli yol uzunluğunun hesaplanması: Bir toplulaştırma alanında tüm parsellere yolu bağlamak temel amaç olduğuna göre en az yol uzunluğu ile bütün parsellere yol, parsellerin ancak kısa kenarı yola dayalı olacak biçimde planlanması ile mümkündür. Tarımsal alanlarda birim alana (ha) düşen yol uzunluğu (m) “Yol ağı uzunluğu” (m/ha) olarak adlandırılır ve Hy ile gösterilebilir (Çevik 1987- Arıcı’dan 1994). Gerekli yol uzunluğu için iki yöntem kullanılır: 1- Teorik yol uzunluğu 2- Pratik yol uzunluğu

22. 1. Teorik yol uzunluğu: Teorik yol uzunluğu minimum (asgari) yol uzunluğudur. Bu yöntemle yol uzunluğunu bulmak için önce ekonomik parsel boyutlarının tespiti ve bundan sonra hektara isabet edecek yol miktarının parsel gruplarına göre ayrı ayrı bulunması icap eder. Parsel boyutları, özellikle azami uzunluk tespit edildikten sonra her parsel grubu için hektara isabet eden yol miktarı (HY) bulunur. Hektara isabet eden yol uzunluğu şu şekilde elde edilir (Arıcı 1994): F = E.B  E= F/B E = parsel genişliği Hy= 5000/B veya Hy= 10 000/ B , F = Alan , B: Parsel blok uzunluğudur. 5000 = katsayı

23. HY = 5000/B (m/ha) yol çift yönlü hizmet ediyorsa HY =10000/B (m/ha) Yol tek yönlü hizmet ediyorsa kullanılır. Asgari genişlik= 40-50 m, azami uzunlık= 500-800 m alınır. Bu şekilde her blok için (işletme grubu için) ihtiyaç olan yol miktarı bulunduktan sonra bunlar toplanarak toplam yol miktarı (TYY) bulunmuş olur. Bulunan bu miktar toplam proje sahasına bölündüğünde (Y2) ortalama hektara isabet eden yol bulunur.

24. Proje sahasının yol ihtiyacının bulunması için mevcut yolların uzunluğunun ve hektara isabet eden (Y1) miktarının da bilinmesi gerekir. Mevcut ve hesaplanan yol miktarları birbirlerine oranlandığında yol ihtiyaç oranları ortaya çıkar. RR = Y1/Y2 Y1 : Hektara düşen mevcut ortalama yol uzunluğu m/ha Y2 : Hesaplanan yol uzunluğu m/ha (Teorik yöntemle bulunan) RR : Yol ihtiyaç oranı Yol ihtiyacı bakımından RR Tablo 6.4’deki gibi değerlendirilir:

25. Tablo. Proje Sahasında Yol İhtiyacı Oranları (RR)

26. Örnek: Projede parselin asgari genişliği 40 m azami uzunluğu 600 m olduğu kabul edilerek 500 ha’lık bir proje sahası için aşağıdaki işletme büyüklüklerine göre gerekli yol uzunluğu kaç metre olur? 1- 0.5 ha’lık 68 işletmenin toplam sahası 55 ha 2- 1 ha’lık 40 işletmenin toplam sahası 40 ha 3- 2.5 ha’lık 35 işletmenin toplam sahası 70 ha 4- 5 ha’lık 25 işletmenin toplam sahası 115 ha 5- 10 ha’lık 21 işletmenin toplam sahası 220 ha

27. Çözüm Her bir işletme veya işletmeyi bir parsel kabul ettiğimizde her grup parsel için hektara isabet eden yol miktarı hesaplanırken her parselin boyut oranları 1/6 olsun = (E/Boy)= 1/6 E/B= 1/6  B= 6.E 1. Grup işletmelerde parsel boyutları : 0.5 ha= 5000 m2 = E.B = E.6.E E2 = 5000/6  E= 29 m Asgari genişlik 40-50 m, azami uzunluk 600 m. alındığından 29m düşük olur. Asgari genişlik 40m alırsak: B= 5000/40 = 125 m Hektara yol uzunluğu=HY= 5000/125= 40 m/ha  Yol= 40 x 55 = 2200m

28. 2. Grup işletmelerde: 1 ha 10000m2 = E.B= E.6.E E2 =10 000/6= 1666.67 E= 40.82  B=10 000/40.82= 245 m Hektara yol uzunluğu= 5000/ 245= 20.41m Yol = 20.41 x 40 ha= 816 m 3. Grup işletmelerde: 2.5 ha = 25000 m2 =6E2  E2 = 25 000/ 6  E = 64.55 B= 25 000/ 64.55= 387 m Hektara yol uzunluğu = 5000/ 387= 13 m Yol = 70 ha x 13= 910 m.

29. 4. Grup işletmelerde 5 ha = 50000 m2 = 6E2 E=91.28 B= 50 000/ 91.28= 548 m hektara yol uzunluğu =5000/ B= 5000/548= 9.12 Yol = 115ha x 9.12 =1049 m 5. Grup işletmelerde 10ha= 100000 m2 = 6E2  E=129.1 B= 100 000/129.1= 775 m fazladır. Projede 600m kabul edildi. Hektara yol uzunluğu =5000/600 =8.33 Yol = 220 ha x 8.33 = 1833 m.

30. Teorik yol uzunluğu =2200 + 816 + 910+ 1049 + 1833 =6808 m. Ortalama hektara yol uzunluğu = 6808/ 500= 13.6 m/ha

31. 2- Pratik yol uzunluğu: Proje alanının gerekli yol uzunluğunun pratik olarak hesaplamak için harita üzerinde; toprak, yerleşme merkezi, sulama ve drenaj sistemleri ile işletme ve parsel büyüklükleri de göz önüne alınarak nerelerden yol geçmesi gerektiği işaretlenir ve çizilir. Bu çizim sonucunda bulunana yol uzunluğu ölçülür. Bu yeni çizilen yol uzunluğuna proje alanında önceden mevcut ve iyi kaliteli yollar da eklenerek pratik yol uzunluğu (PY) tespit edilir. (Çevik ve Tekinel 1991) Bu miktar teorik olarak bulunan yol miktarından (TY) fazla olmalıdır. Şayet Py<Ty ise harita üzerinde tekrar çalışılır ve yeniden yol ağı kurulur. Py en az Ty kadar olmalıdır.

32. Pratik metotla bulunan yol uzunluğu proje sahası için yeterli olup olmadığını anlamak için, teorik metodla bulunan yol uzunluğu ile mukayese edilmesi gerekir. Böylece yeterlilik oranı (YO) bulunur (Arıcı, 1994). YO =Ty (Teorik yol, m) * 100 / Py ( Pratik yol, m) Yeterlilik oranı %85’den küçük ve %65’den büyük olmalıdır. Yani YO= 0.65 - 0.85 değerleri arasında olmalıdır.

33. Örnek: Arazi toplulaştırması yapılan bir proje alanında; teorik yol uzunluğu 16 000 m, pratik yol uzunluğu 18 000 m bulunmuştur. Projedeki yol ağının yeterli olup olmadığını araştırınız? Çözüm: YO=Teorik yol uzunluğu (TY)*100/ Pratik yol uzunluğu(PY) YO= 16 000*100/18 000 = % 88,88 Yeterlilik oranı % 65 -% 85 arasında olmalıdır. Proje alanındaki yollar yetersiz olup, Pratik yol uzunluğu (yeni yol) artırılacaktır. Proje alanındaki minimum yol uzunluğu; PY = TY*100/YO = 1 600 000/ 85 = 18 824 m olmalıdır.