Araştırmalarda Ölçme ve Ölçekler Mustafa ALTUNEL

1. Araştırmalarda Ölçme ve ÖlçeklerMustafa ALTUNEL

2. Giriş • Bilimsel araştırmalarda bilimselliğin temel şartı araştırılan kavramlar, konular veya değişkenlerin ölçülebilir nitelikte olmasıdır. • Yaş, cinsiyet, gelir durumu gibi değişkenlerin rakamsal ifadesi mümkünken, tutumlar, değerler ve algılar gibi sosyal bilimlere inceleme konusu olan değişkenlere değer atfetmek kolay değildir.Bu değişkenlere atfedilen değerler cevaplayıcının sübjektif değerlendirmesine bağlı olduğundan, yapılacak değerlendirmeler mutlak objektiflikten uzak olacaktır. • Bazı değişkenler dolaylı yollardan ölçülmek zorundadır.

3. Ölçme ve Ölçek Düzeyleri • Ölçme, herhangi bir niteliği gözlemek ve gözlem sonucunda önceden tespit edilen belirli kurallara göre nesnelerin ve kişilerin özelliklerine sayılar ve semboller atamaktır. • Varlık veya olayların belli bir özelliğe sahip oluş derecelerini belirleme işidir. Bir kumaş boyunun cetvel ile ölçülmesi gibi.

4. Ölçme ve Ölçek Düzeyleri • Ölçekler ise, deneklerin belli veriler baz alınarak sınıflandırıldıkları araç veya mekanizmalardır. • Nesnelere sayılar vermede ve bu sayıların kullanılmasında uyulması gerekli kuralları ve kısıtlamaları belirtmek için kullanılır.

5. Ölçme ve Ölçek Düzeyleri Araştırma yöntemleri bağlamında dört temel ölçüm seviyesi vardır: • Sözde (nominal) ölçüm • Sıralı (ordinal) ölçüm • Aralı (interval) ölçüm • Oranlı (rasyo) ölçüm

6. Sözde (nominal) Ölçüm • Belli bir gruba ait olup olmamayı gösterir. • Nesnelerin sadece gruplandırıldığı bir ölçme seviyesidir. Sayılar ve harfler bir kimlik olmaktan öteye gitmemektedir. Nesnelere verilen sayıların sayısal anlamları yoktur ve miktar belirtmezler. Göz rengi (mavi, yeşil..), cinsiyet (kadın, erkek), illere göre kod numarası verilmesi gibi.

7. Sıralı (ordinal) ölçüm • Sıra bildiren ölçüler verir. Bir özelliğe en az sahip olandan en çok sahip olana ya da en çok sahip olandan en az sahip olana doğru bir sıralama yapmak mümkündür. Yani bir nesnenin belirli bir özelliği az mı yoksa çok mu taşıdığını söylemek mümkündür. • Sıralananların birbirleri arasındaki farkları konusunda bir şey söylemek imkansızdır. Üç yarışçının sıralamasının bilinmesi fakat ne kadar süre farkı olduğunun bilinmemesi gibi.

8. Aralı (interval) ölçüm • Sayısal olarak eşit aralıkların eşit mesafeleri temsil ettiği bir ölçek olup nesnelerin sıralanmasında kullanılmaktadır. 1 ile 2 arasındaki mesafe ile 4 ile 5 arsındaki mesafe eşittir. • Sıfır noktası sabit olmadığı için başlangıç noktası görecelidir. Burada sıfır noktası sayısallaştırmayı kolaylaştıran bir başlangıç noktasıdır, doğal ya da mutlak sıfır noktası değil. Oda sıcaklığı 0 derecedir dendiğinde buradaki sıfır gerçek değildir, çünkü oda sıcaklığının olmadığı söylenemez.

9. Oranlı (rasyo) ölçüm • Daha önceki ölçeklerin tüm özelliklerini taşımakla beraber mutlak sıfır noktasına da sahiptir. • En üst ölçüm seviyesidir ve her türlü istatistiksel ve matematiksel işleme imkan tanımaktadır. Cevaplayıcı 0’dan herhangi uygun bir sayıya kadar cevap verebilir. Yıllık kazancınız ne kadar, kaç çocuğunuz var gibi.

10. Ölçek Türleri

11. Sürekli Ölçekler • Bu ölçeklerde cevaplayıcı iki uç arasında uzanmakta olan bir çizgi üzerindeki uygun bir yere işaret koyar. • Değerlendirme aşamasında araştırmacı cevap çizgisini gereken sayıda aralığa böler ve cavaplayıcının cevabını rakamsal olarak ortaya koyar. • Oluşturulması kolay fakat skorların belirlenmesi zor ve güvenilir değildir.

12. Tekli Ölçekler • Tek madde veya sorudan ibarettir. a) Kategorili ölçekler b) Sıralama ölçekleri c) Sabit-Toplam ölçekler d) Grafiksel / Şekilsel ölçekler e) İkili-karşılaştırmalı ölçekler

13. Tekli Ölçekler Kategorili Ölçekler • Cevap seçenekleri kategoriler halinde verilmektedir. • Kategoriler arasında çakışma olmamalıdır yani her denek sadece bir seçeneğe ait olmalıdır.

14. Tekli Ölçekler Sıralama Ölçekleri • Deneklere inceleme konusuyla ilgili özellikler listesi verilir ve onlardan listedeki özellikleri tercih, önem sırası vaya başka bir ölçüte göre sıralaması istenir.

15. Tekli Ölçekler Sabit-Toplam Ölçekleri • Deneklerden, kendilerine verilen 100 tam puanın önem derecesi veya hoşlanma seviyesine göre listede verilen özelliklere dağıtılması istenir. • Verilen puanların toplamı tam olarak 100 olmak durumundadır.

16. Tekli Ölçekler Grafiksel / Şekilsel Ölçekler • Özellikle okuma yazma bilmeyen ve küçük çocuklar üzerinde yapılan bu anketlerde cevaplar kelime halinde değil şekiller ve skeçlerle verilmektedir.

17. Tekli Ölçekler İkili-karşılaştırmalı Ölçekleri • Deneklerden ikililer arasında seçim yapması istenmektedir.

18. Çoklu Ölçekler • Birden çok maddeden meydana gelen ve maddelerin aynı ölçeğe göre değerlendirildiği ölçeklere denir. • Tek boyutlu olarak ölçülmesi mümkün olmayan çok boyutlu kavramların ölçülmesinde kullanılır. a) Likert ölçeği b) Semantik farklılıklar ölçeği

19. Çoklu Ölçekler Likert Ölçeği • Sosyal bilimler alanında yaygın olarak kullanılmaktadır. • Deneklere çeşitli yargılar ve ifadeler yöneltilir ve bu yargılara katılıp katılmama derecelerini belirtmeleri istenir. • Likert ölçeğinde cevaplar Katılıyorum-Katılmıyorum şeklindedir. • Daha çok kişilerin tutum ve eğilimlerini ölçme amaçlı kullanılır. En önemli dezavantajı doldurma için gerekli sürenin uzunluğudur.

20. Çoklu Ölçekler Likert ölçeği • Kategori sayısı olarak 5,7,9 ve 11’li olabilir. En sık kullanılanı 5’li olanıdır. • Değerlendirmede iki alternatif bulunmaktadır. 1) Ölçekte yer alan her ifade ayrı ayrı değerlendirilir. İfadeler arası korelasyon ve ilişki incelenebilir. 2) Skorların toplamı üzerinden değerlendirme yapılabilir.

21. Çoklu Ölçekler Semantik Farklılıklar Ölçeği • Mamul, marka ve firma imaj çalışmalarında yaygın olarak kullanılır. • İncelenen nesne/marka/ürüne ait çeşitli özelliklere ilişkin nitelendirmeler zıt kutuplara gelecek şekilde yedi noktalı bir doğru üzerine yerleştirilmiştir. Denek kendine uygun bir yere işaret koyar. • Bu ölçek ile aralık seviyesinde ölçüm yapmak amaçlanmıştır. • 1-7 şeklinde veya -3-+3 şeklinde ölçeklendirilebilir

22. Verilerin İnandırıcılığı Bilimsel araştırmaların temel amacı araştırmacının cevabını aradığı soru veya probleme doğru cevap verebilmektir. Bunun için araştırmalarda iki noktaya özel önem verilmektedir. • Geçerlilik • Güvenilirlik

23. Geçerlilik • Bir test veya ölçeğin ölçülmek istenen şeyi ölçme derecesidir. • “Ölçekte yer alan sorularla gerçekten ölçmeyi amaçladığımız şeyi ölçebilir miyiz?” sorusu sorulmalıdır. • Bu soruyu cevaplamak için değişik geçerlilik testleri geliştirilmişir. a) İçerik geçerliliği, anketin yeterli sayıda ve ölçülmek istenen olguyu temsil edebilecek sorulardan oluştuğundan emin olmak için yapılır. b) Yapısal geçerlilik ölçeğin hangi kavram ve özellikleri ölçtüğünün belirlenmesini incelemektedir. Araştırmacı ölçeğin neden doğru olduğunu ortaya koymaya çalışır.

24. Geçerlilik Yakınsak geçerlilik ve ayırdedici geçerlilik kavramlarının uygulanması gerekmektedir. Yakınsal geçerlilik sözkonusu ölçeğin aynı yapıyı ölçen diğer ölçütlerle ne derece örtüştüğünü gösterir. Diğerleriyle yüksek korelasyonun olması beklenmektedir Ayırtedici geçerlilik ise farklı yapıları ölçen ölçekler ile zayıf ilşkinin (düşük korelasyon) olması anlamına gelmektedir.

25. Güvenilirlik • Bir testin veya ölçeğin ölçmek istediği şeyi tutarlı ve istikrarlı bir biçimde ölçme derecesidir. • Güvenilir bir test veya ölçek, benzeri şartlarda tekrar uygulandığında benzeri sonuçlar verir. • Bir ölçeğin güvenilirliği ölçekte yer alan tesadüfi hatalarla ilgilidir. Ölçeğin yapısında yer alan sistematik hata güvenilirlik üzerinde etkili olmayacaktır.

26. Güvenilirlik • Ölçeğin güvenilirliğini ölçmede çeşitli yaklaşımlar kullanılmaktadır. a) Test-yeniden test yaklaşımında benzer anket iki farklı zamanda aynı denekler ve mümkün olan aynı şartlar altında tekrarlanır. b) Alternatif formlar yaklaşımında anketin eşdeğer iki formatı iki-dört hafta arayla deneklere uygulanır. c) İçsel tutarlık analizinde çok sayıda maddeden oluşam Likert bir ölçek kullanılarak, ölçekte yer alan maddeler arasındaki korelasyon değerine bakılır. İkiye ayırma güvenilirliği ve alfa katsayısı en yaygın kullanılan yöntemlerdir.

27. Ölçmede Hata Kaynakları • Denek hatası • Denek önyargısı • Gözlemci hatası • Gözlemci önyargısı

28. Teşekkür Ederim...