O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI Oliy va o’rta maxsus talim vazirligi Andijon Mashinasozlik Instituti

1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI Oliy va o’rta maxsus talim vazirligi Andijon Mashinasozlik Instituti Y U T T kafedrasi T V I T yo’nalishi 4-kurs 2-guruh talabasi ASHUROV AXRORNINGning “Xarakat xavfsizligini tashkil etish asoslari” fanidan Mustaqil ish

2. Mavzu: Xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda statistik va ziddiyatli vaziyat usuli. • Reja. • Kirish. Fanni o`rganishdan maqsad. • Xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda statistik usul. • Xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda ziddiyatli vaziyat usuli. • Xulosa. • Foydalanilgan adabiyotlar.

3. Kirish. Fanni o`rganishdan maqsad. • Respublikamiz xozirgi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishda avtomobilsozlik sanoati va transport tizimining rivojlanishi xamda transport infratuzilmasining eng muxim yo`nalishlaridan biri magistral avtomobil yo`llari tarmog`ini rivojlantirish bo`lib, bu yo`llardan yaqin va uzoq davlatlar bilan tranzit aloqalarini amalgam oshirishdir. • O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng iqtisodiy o`zgarishlar xayotga izchil joriy etila boshlandi. Chunonchi, avtomobil ishlab chiqarish sanoati yo`lga qo`yildi, yo`l qurilish soxasi jadallashtirildi, shunungdek, chet el davlatlari bilan savdo aloqalari yuqori darajaga ko`tarildi. Bu esa, tabiy ravishda Respublika avtomobil yo`llarida xarakat miqdori yildan-yilga ortishiga olib keldi. Xozirgi va istiqboldagi asosiy masalalardan biri avtomobil yo`llarida xarakat xavfsizligini taminlashdan iborat bo`lib, unda yo`l-transport xodisalari, ularda xalok bo`luvchilar va tan jaroxati oluvchilar sonini, ko`riladigan umumiy ijtimoiy-iqtisodiy zaqrarlarni kamaytirishga qaratilishi zarur.

4. Yo`l xarakati bo`yicha mutaxassislar avtomobil yo`llarida sodir etilayotgan yo`l-transport xodisalarini atroflicha o`rganishlari uchun ularning turlari, miqdorlari xaqida malumotga ega bo`lishlari,YTX larni yig`ish tizimi, ularni xisobga olish tartiblarini va ularni taxlil etish usullarini mukammal bilishlari zarur. • Biz quyida xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda statistik va ziddiyatli vaziyat usuli bilan tanishib chiqamiz. • Xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda statistik usul. • Avtomobil yo`lining xavfli bo`lagini aniqlashda tezkor usullardan biri YTX ning statistika malumotlaridan keng foydalaniladi. Buning uchun quyida keltiriladigan mezonlardan foydalanish tavsiya etiladi.

5. Biror bir yo`l bo`lagida ( 300 metrgacha) xisobot davrida ( 5 yilgacha) 3 ta va undan ko`p YTX qayd qilinsa, unda bunday yo`l bo`lagi statistika malumotiga ko`ra xavfli xisoblanadi. • YTX ning minimal soniga va yo`l bo`lagining uzunligiga asoslanib, YTX ning ko`p yillik malumotlarini taxlil qilish natijasida yo`l xarakati xavfsizligi ilmiy tadqiqot institutida xavfli yo`l bo`laklarini topish bo`yicha ko`rsatkichlar aniqlanadi. • Biron-bir yo`l bo`lagida ( 100 m-1000 m masofagacha) 4 yil ichida 10 va undan ko`p YTX qayd qilingan bo`lsa, unda bunday yo`l bo`lagi xavfli deb xisoblanadi. • Statistika usulini amalda qo`llash uchun YTX xisobga olganda sodir bo`lgan yo`l bo`lagining aniq masofasi ko`rsatilishi zarur. Afsuski, aksariyat YTX taxlil qilinganda ularning qanday kilometrda sodir etilgani ko`rsatiladi.

7. Masalan, Toshkent-Qo`qon avtomobil yo`lining 22 km da deb ko`rsatiladi yoki biron bir jamoa xo`jaligi xududida bo`lganligi qayd qilinadi. Lekin yo`lning aniq qaysi piketida bo`lganligi ko`rsatilmaydi. Shu sababli YTX sodir etilgan joy to`g`risida aniq malumotga ega bo`linmaydi, natijada yo`lning xavfli bo`laklarini statistik usul bilan aniqlab bo`lmaydi. Bundan tashqari, statistic usulni qo`llashda quyidagi kamchiliklar mavjud: • loyixalanayotgan yo`lning xavfli bo`lagini baxolab bo`lmaydi; • xarakat xavfsizligi taxlili YTX ning o`rtacha soni xisobidan o`tkaziladi; • YTX vaqt bo`yicha notekis bo`linadi, ayrim xollarda xavfli yo`l bo`laklarida xodisalar qayd qilinmaydi va aksincha, kam xavfli joylarda xodisalar ko`p sodir etiladi. Shuning uchun xarakat xavfsizligini to`g`ri taxlil qilishda kamida 3 yillik YTX malumotidan foydalanish zarur;

9. Yo`lning xavfli bo`lagini malum darajada aniqlik bilan topilgandan so`ng, bu usul yordamida belgilangan ishlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash imkoniyati bo`lmaydi. • Xarakatlanish uchun xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda ziddiyatli vaziyat usuli. • Xarakat qatnashchilari orasida ma`lum yo`l sharoitida YTX vujudga kelayotgan xavfli vaziyatda ular o`z xarakatlarini davom ettirishlari ziddiyatli vaziyat deb tushuniladi. • Ziddiyatli vaziyat usuli ko`proq bir satxdagi chorraxalarni, yo`lning rejadagi va bo`ylama qirqimdagiegri bo`laklarini , shuningdek, to`satdan tormoz berish joylarinining xavflilik darajasini aniqlashda qo`llaniladi. Buning uchun xaqiqiy yo`l bo`lagidagi xarakat tartibining o`zgarishini kuzatish yoki EXM yordamida xarakatlanishning imitatsion modeli tuziladi. Kuzatishni xarakat miqdori eng katta qiymatga ega bo`lgan soatda quyidagi usullardan foydalangan xolda olib boriladi:

10. transport oqimiga qo`shilib xarakatlanuvchi avtomobillabaratiriyada ko`p marotaba ( 6-10 marta) tekshirilayotgan avtomobil yo`lining bo`lagidan o`tish. Bunda kuzatuvchilar xaydovchining keskin tormoz berish, xarakat yo`nalishini o`zgartirish va boshqa YTX oldiniolish uchun bajargan xarakatlarining joylarini xisobga olib boradilar; • xarakatlanuvchi labaratoriya avtomobilda o`rnatilgan datchiklar yordamida yo`l bo`yicha tezlikning va yo`nalishlarning o`zgarishini <<samopitses>>larda yozib borish. • Ziddiyatli vaziyat usulidan foydalanib, yo`lbo`lagining xavflilik darajasini aniqlash uchun avtomobil-labaratiriya yordamida xamma yo`l bo`laklaridagitezlikning va yo`nalishning o`zgarish grafigini chizish kerak. Bu usulda yo`lning xavflilik darajasini aniqlash avtomobilning u yoki bu xolatidagi bo`ylama va ko`ndalang manfiy tezlanish qiymati bilan o`lchanadi.

11. Ziddiyatli vaziyat o`zining xavflilik darajasi bo`yicha 3 turga bo`linadi: yengil, o`rtacha va kritik. • Yengil- xaydovchi uzoq masofadan ziddiyatli nuqtaga yaqinlashishida xavfli vaziyatni tushunib, boshqa xarakat qatnashchilarining xarakat yo`nalishini o`z vaqtida baxolash imkoniyati mavjud. • O`rtacha- kutilmaganda xavfning paydo bo`lishi yoki boshida xarakatlanish sharoitini noto`g`ri baxolash oqibatida yuzaga kelish bilan tavsiflanadi. • Kritik-xaydovchi yo`lning qisqa bo`lagida o`ta tezlik bilan xarakat qilib, YTX ning oldini olishi mumkin.

12. Xulosa. • Men “ Xarakat xavfsizligini tashkil etish asoslari” fanida yo`llardagi sodir bo`ladigan YTX larga bir qancha omillar ta`sir qilishini, shu jumladan yo`l sharoiti xam juda katta ta`sir ko`rsatishini tushundim. • Yo`llarda sodir bo`ladigan YTX larni eng ko`p nuqtalarini topish va kerakli choralarni ko`rish, xavfli yo`l bo`laklarini aniqlashda statistik va ziddiyatli vaziyat usuli bilan tanishib chiqdim. Bunda bizga eng qulay va eng to`g`ri yo`lni belgilovchi usul ziddiyatli vaziyat usuli ekanligiga amin bo`ldim. Chunki bunda YTX lar sodir bo`ladigan asosiy nuqtalar belgilab olinib kerakli choralar ko`riladi.

13. 5.Foydalanilgan adabiyotlar. • 1. Harakat xavfsizligini tashkil etush asoslari. Azizov Q. X Toshkent-2009. • 2. Avtotransport vositalari. Texnika holatiga xavfsizlik talablari. OzDo’st 1057-2004.-T.: O’zstandart, 2004.