Iako sme `elni za topli te zraci od sonceto, da bide me vnimatelni !! Izrabotil:

1. 4 fevruari - Svetski den na borba protiv malignite zaboluvawa VNIMATELNO SO SONCETO Iako sme `elni za toplite zraci od sonceto, da bideme vnimatelni!! Izrabotil: dr. Vr~kovska Marija Spec. po socijalna medicina

2. Sonceto e izvor na svetlina,toplina i `ivotna radost. Prestojot na sonce e zdrav no vo umereni granici. Son~evoto zra~ewe doprinesuva za telesna i psihi~ka stabilnost,razvojna koskite,rabotata na srceto. To~no e deka ko`ata so pomo{ na UVB zraci proizveduva esencijalen vitamin D3,neophoden za izgradba na koskite,no za toa dovolno e dnevno izlo`uvawe na sonce 15 minuti .

3. Pri pointenzivna izlo`enost na sonce (UVB zraci)doa|a do izgorenici, prerano stareewe na ko`ata,pad na imunitetot i rizikodrazvojnako`ni tumori. Son~aweto uni{tuva do 50% od kletkite na imuniot sistem koi se nao|aat vo ko`ata, a na organizamot mu e potrebno okolu mesec dena da se obnovat tie kletki. Toa e drugatastrananamedalot. Ko`ata e organ koj go pamti sekoe izlo`uvawe na sonce taka da crveniloto i izgorenicite dobieni vo detstvoto za edna tretina ja zgolemuvaat opasnosta od razvojnatumori na ko`ata posle triesetata godina.

4. [to se tumori? Abnormalen rast na delovi od telesno tkivo(izraslini). Mo`e da se nekancerogeni (benigni) i kancerogeni(maligni) . Normalno kletkite se delat strogo kontrolirano i doa|a do zamena na starite kletki koi se o{teteni ili ne se pove}e potrebni so novi.Onie koi umiraat pravat prostor za zdrava zamena.Ako kleto~nata delba e nekontolirana i umiraweto na kletkite e naru{eno doa|a do formirawe na tumori. Koi se pri~ini koi vodat do nastanuawe na tumori? *Prekumerna izlo`enost na son~evi zraci *Zra~ewe- solariumi (pred 35 g.na `ivotpovrzan so 75 %pogolemrizikzarazvojnamalignimelanom) *Problemi so imunolo{kiot sistem *Tutunot i alkoholot *Hemikalii i otrovi *Genetski problemi *Debelina *Virusi(cervikalen karcinom-human papilloma virus, hepatocelularen karcinom-hepatitis B virus)

5. Vo svetot sekoja godina se dijagnosticira nekoj tip na maligno zaboluvawe kaj preku 13 milioni lu|e, a preku 7 milioni lu|e umiraat od maligni zaboluvawa. Malignite zaboluvawa se edni od vode~kite pri~ini za smrt vo svetot. Od 2000-2015godina brojot na umirawa poradi maligni zaboluvawa bez intervencija se pretpostavuva deka }e bide 84 milioni, i toa najpove}e vo zemjite vo razvoj koi ne se podgotveni da se nosat so ovoj problem. Vo Klini~ka bolnica Bitola vo 2009 godina, od maligni zaboluvawa se lekuvale 1676 lica.Od niv so maligni zaboluvawa na ko`ata bile 60 lica ili 7%. Kao pri~na za smrt vo 2009 god, na podra~jeto na op{tina Bitola, se nao|aat na vtoro mesto, posle zaboluvawata na cirkulatorniot sistem, so 211 umirawa.

6. Brojot na zaboleni od maligni zaboluvawa na ko`ata e vo postojan porast.Brojot na maligni zaboluvawa na ko`ata: melanomski i nemelanomski tumori,sekade vo svetot konstantno raste poslednite 30 godini. Nemelanomski maligni tumori na ko`ata pretstavuvaat naj~esti tipovi karcinom kaj lu|eto. Nivniot broj e mnogu pogolem od brojot nazaboleni od melanom(najsmrtonosen maligni tumor na ko`ata). Zasre}a ovie karcinomi na ko`ata denes mo`eme lesno da gi le~ime, taka da pre`ivuvaat 99% lica kaj koi se dijagnosticiraat.

7. Glavna pri~in za porast na brojot na maligni tumori na ko`ata vo poslednite decenii e isten~uvawe na ozonskata obvivka. Vkupnoto son~evo zra~ewe se sostoi od infracrveno zra~ewe,vidliva svetlina i ultravioletovo zra~ewe(UV) so tri tipa zraci-UVA,UVB iUVC.Smrtonosnite UVC zraci za sre}a ne dopiraat do povr{inata na zemjata,blagodarej}i na ozonskiot.Sedumdesetite godini na minatiot vek se voo~eni prvite o{tetuvawa na stratosverskata ozonska Zemjina obvivka koja ima sposobnost da apsorbira UV zraci.UV zra~ewe pravi 10% od celokupnoto son~evo zra~ewe koe stignuva do povr{inata na Zemjata,no e mnogu sna`no, i toa e odgovorno za {tetite koi nastanuvaat pri izlo`uvawe na sonce,na ko`ata, o~ite pa i na imunitetot.

8. Osnova za nastanuvawe na sekoja maligna bolest e o{tetuvawe na DNK na kletkata, odnosno mutacii,pri {to kaj okolu 10%od site maligni zaboluvawa mutacijata e vrodena (genetski faktor), a vo 90 % slu~aie posledica na dejstvoto na nadvore{nata sredina ili samiot organizam. Vo slu~aj na maligni zaboluvawa na ko`ata, glavna pri~ina za o{tetuvawe na DNK e UV zra~ewe.

9. Vo zavisnostodvrstatanakletkikoi se pogodeni so o{tetuvaweto - bazalni, plo~estiilikletkiodgovornizasintezai transport na melanin(melanociti)-tumoritenako`atamo`eda se podelatna: *nemelanomski, vokoispa|aatbazocelulareniplanocelularenkarcinom *melanom.

10. Karcinomnabazalnitekletki (bazocelularenkarcinom) e malignozaboluvawenakletkitekoi se nao|aatnadolniot del nanajgolemiotslojnako`ata, epidermis. Opfa}a pove}e od tri ~etvrtiniod site malignizaboluvawanako`ata. Rastesporoi ne se {iri. Ako ne se odstrani }e janagriziko`ataidastvori ~ir, poznatkakoulkusrodens. Mal brojna tie ulkusipovtorno se pojavuvaatnaistomestonako`atapole~eweto. Naj~estopo 40-ta godina se javuvaatnadelovinako`akoi se redovnoizlo`enina UV zra~ewe(sonce). Prvo se javuvabezbolnaflekaili ~vor~e. Rastepostepeno, se pretvoravo ~ir, nikoga{ potpolno ne zarasnuva. Skoronikoga{ ne se {irivodrugidelovinateloto no mo`edadaprodol`idarasteidagizafatiokolnitetkiva. Le~ewehiru{ko,sohistolo{koispituvawe

11. Karcinomnaplo~estikletki(planocelularenkarcinom),malignozaboluvawenanajgorniotslojnako`ata. Za~estenoraste so vleguvawevo {estatadecenija, gipravi 20% od site tumorinako`ata. Se javuvakakobezbolno ~vor~ekoerastipraviulceracija so bedemastaivica, ~esto e profesionalnozaboluvawe(yidari,mornari) inaj~esto se javuvanadeloviodko`ata o{teniodsonceto. Rastepobrzoodbazocelularniot, i go razoruvaokolnitetkiva, a vo 3-30% davaipodale~nimetastazi. Se le~ihiru{kivoranafaza.

12. Melanom e vidnamalignitumornako`atakojnastanuvaodpigmentnitekletkinako`ata (melanociti) koi mu davaatbojanako`ata. Obi~no se javuvakajvozrasnilu|e a ponekoga{ mo`eda se najdeikajdecaiadolescenti. Melanocitite se nao|aatvoepidermisot (gorenslojnako`a) istvaraat melanin-pigment. Toj e pote`okobliknarak. Mnogubrzo se {iri (metastazira) vodrugidelovinatelotoprekulimfniotsistemikrvta. Vo 50% slu~ai se razvivaatnaklini~kinepromenetako`a, a vo 35-50 so malignapromenanamlade`i.

13. Mlade`i (nevus) se smetaatdobro~udniinormalnipigmentiranipromeninako`at.Sesostojatodkletki -melanocitikoistvaraat pigment melanin ipo~estogizafakalica so svetol ten, koipote{kopocrnuvaatiimaatpo~estoizgoreniciodsonceto. Mlade`itenetrebada se ~epkaat, da se stiskaat, da se kubatvlaknataodnivilida se tretiraat so kiselina. Normalnomlade`ite se mali, obi~nosme|ooboenipromeninako`atakoi se gledaatkajpove}e lu|e. Mal del se prisutninako`ataodra|awe, a pove}eto se steknuvaatvotekna `ivotot. Se smetadekaintenzivnoson~awe e pri~inazanivnojavuvawe, no isto taka iuslovitena `ivotrabota, ishranataistresot, doprinesuvaatvonivnojavuvawe.

14. Sekoja promena vo ili okolu mlade`ot (promena na boja, rastot, crvrnilo, krvarewe, ~e{awe, peckawe,) treba seriozno da se svati zatoa {to toa mo`e da bide prv znak za poseta na dermatolog. Za polesno sledewe na nivnite promeni treba da se znaat ABCDE pravilata koi se korisni za otkrivawe na somnitelni mlade`i na teloto.

15. A asymmetry, B bordersnazabeni, nepravilni Ccolors, pove}e od edna boja Ddiameterpogolem od 6 mm Eelevationizdignati rabovi Se raboti za rizi~ni slu~ai.

16. Koga mlade`otpreminuvavomelanom? -Poradi UV zra~ewe(potenokozonskisloj) -Son~awevo solarium -Povredinamlade`i -Hormonskipromenivoorganizamot, pripolovosozrevawe, bremenost, klimakteriumivoslu~aj naendokrinibolesti.

17. Najzna~ajnirizikfaktorizapojavanamelanom se: -Prekumernaizlo`enostnason~evizraci (voranavozrast, detstvo) -Lica so svetol ten -Zanimawe (prestojnaotvoreno) -Postoewenamelanomvosemejstvo (genetskivlijanija) -Postoewenapredstadiumikoj ~estopreo|aatvomelanom (nasledniiatipi~nimlade`i) -Hormonalnipromeni -Povrediilihroni~ninadraznuvawa (iritacii) -Imunosupresivnaterapija Vo Evropamelanom se javuvaprose~no 14/100.000 `iteli

18. Kakoda se za{titimeodultravioletovite UV zraci? *Da se namali izlo`uvaweto na sonce me|u 10-15 ~asot. *Da se nanesuva sredstvo za za{tita od sonce(pola sat pred izleguvawe na sonce) so najmalku 15 faktor SPF(Sun Protection Factor) ili pove}e, na site povr{ini izlo`eni na sonce. *Se nanesuva sekoi dva ~asa i po plivawe. *Za{titi ja ko`ata so soodvetna obleka, kapa, o~ila *Da se izbegnuva izlagawe na UV zraci od lambi na solarium *Za{titete gi decata, podaleku od pregolemo izlo`uvawe na sonce,so obilno nanesuvawe na za{titni sredstva. Deca pomali od 6 meseci da ne se izlo`uvaat na sonce.

19. Prestoj na sonce bez zashtita Mnogu visok Visok Sreden Nizok Minimalen Poslenitegodinivovremenskataprognoza e vklu~enipodatokotza UV indeks, kojpoka`uvastepennaopasnostod UV zra~ewe.Seizrazuvanumreri~kiod 0-11 ipove}e

20. Son~awe-preporaki: **Do 10 ~asotnautroiposle 16 ~asotposlepladne. Na pladne, kogasonceto e vozenitot, intenzitetotna UV zra~ewe e 10 patipogolemood tri ~asaprediliposletoa. **Na ~oveknasevernatahemisveradovolni mu se 10-15-20min nasonce.Akoimatepotemnako`amo`ei do 40 minuti. **Kremovizason~awemorada se so visokfaktorzaza{titaod UVB i UVA zra~ewe (nad 15). Koristetekremoviodaptekiiodpoznatproizvoditel. **Mo`etedapocrveniteidodekaoditenapla`aili se vra}ate . Zatoaza{titete se so svetlapamu~naobleka, pamukotzarazlikaodsintetikata, pomalkupropu{tazraci. Zadol`itelni se io~ilaodstaklo, so UV za{tita. ** I, nakraj {e{ir.

21. Kakodaspre~imenastanoknamalignizaboluvawa? Pokraj toa {to treba da se vnimava od prekumerna izlo`enost na sonce, sekoja osoba mo`e da prezeme niza na ~ekori koi zna~at zdrav stil na `iveewe. Prestanete so pu{ewe i prekumerno piewe alkohol, vklu~ete vo ishranata riba, ovo{je, zelen~uk, ograni~ete vnes na `ivotinski masti, izlezete na umereno sonce, dvi`ete se, ve`bajte i ne zaboravete da napravite kontrolni lekarski pregledi.