Vermoeidheid en somberheid na CVA Een onderschat probleem!

1. Vermoeidheid en somberheidna CVAEen onderschat probleem! Anne Visser-Meily Revalidatiearts – UMCU Vera Schepers, Ingrid vd Port, Caroline van Heugten

2. Vermoeidheid na CVA • Veel gehoorde klacht bij neurologische aandoeningen, waaronder CVA (de Groot, 2003) • 40% geeft aan dat vermoeidheid de ergste of een van de ergste klachten is (Ingles, 1999) • 79% sneller en vaker moe in de acute fase (Duits, 2006)

3. Vermoeidheid na CVA • Vermoeid: 74.4%, verhoogde behoefte aan slaap: 53% (Hochstenbach, 1998) • Zorgt voor beperkingen in dagelijks leven • Factor voor opname in verpleeghuis en morbiditeit

4. Dimensies van vermoeidheid • Subjectief en objectief • Dimensies:- fysiek- somatisch- mentaal- psychisch- cognitief

5. Vermoeidheid? • Ervaren gevoel van aanhoudende moeheid en verlies van energie • Afname van mogelijkheden, gevoel van belasting, zelfs zonder inspanning • Verminderde spierkracht en behoefte aan lichamelijke rust (fysiek) • Verlaagde concentratie of aandacht (cognitief) • Verminderde motivatie of interesse (psychisch)

6. Kun je vermoeidheid meten?

7. Meetinstrumenten • Fysieke vermoeidheid: conditie, spierkracht e.d. • Observeren: in slaap vallen, minder alert, veel gapen • Vragenlijsten: Fatigue Impact Scale, Fatigue Severity Scale, Checklist Individual Strength, Rand-36 • “Sinds het CVA ben ik sneller en vaker moe”

8. Fatigue Severity Scale 1. Als ik moe ben ben ik minder gemotiveerd 2. Mijn vermoeidheid wordt opgeroepen door lichaamsbeweging 3. Ik ben snel vermoeid 6. Langdurig lichamelijk inspannen kan ik niet door de vermoeidheid 8. Van de klachten die mij het meest hinderen is vermoeidheid een van de drie ergste 9. Bij mijn werk, gezinsleven of sociale contacten word ik belemmerd door mijn vermoeidheid

9. Vóórkomen van vermoeidheid na CVA(vd Werf, 1999; Schepers, 2006)

10. Zijn CVA getroffenen vermoeider dan andere chronisch zieken of gezonde volwassenen?

11. Vermoeidheid bij diverse aandoeningen • CVA 4.7 (1.3) • MS 4.8 (1.3) • Post polio 5.3 (1.5) • Gezonde volwassenen 2.3 (0.7) • CVA <-> gezonden: 51% <-> 16% (vd Werf, 2001) 58% <-> 36% (Ingles, 1999)

12. Is vermoeidheid gerelateerd aan andere problemen na een CVA?

13. Relatie met vermoeidheid (vd Port, 2006) • ADL (Barthel index): geen relatie met FSS • Huishoudelijke activiteiten en hobbies (FAI): wel relatie met FSS, maar niet meer na correctie voor depressie en motorische problemen • Kwaliteit van leven (SIP-68): wel relatie met FSS, ook na correctie voor depressie

14. Relatie met vermoeidheid(Visser-Keizer, 2004) • Geen verschil tussen links en rechts CVA • Geen relatie met leeftijd • Vrouwen rapporteren meer klachten na 3 maanden dan mannen • Beloop van vermoeidheid niet verschillend voor mannen/vrouwen, links/rechts, jong/oud • Fysieke comorbiditeit geen invloed op beloop van vermoeidheid • Rechtszijdig CVA en mentale traagheidgaat samen met vermoeidheid

15. Komen vermoeidheid en depressie samen voor?

16. vermoeid nee ja depressie nee 25% 50% 75% ja 5% 20% 25% totaal 30% 70% 100% Depressie en vermoeidheid

17. Vermoeidheid en depressie • Vermoeidheid <-> depressie? • Vermoeidheid zelfs criterium voor vaststellen van depressie • Vermoeidheid treedt ook op zonder depressie (o.a. Ingles, 1999; Staub, 2002; Choi Kwon, 2005) • Relatie tussen vermoeidheid en IADL wordt vertekend door depressie (vd Port, 2006) • Aanwezigheid depressie voorspelt optreden van vermoeidheid (vd Port, 2006)

18. Kun je het optreden van vermoeidheid op langere termijn voorspellen?

19. Determinanten voor vermoeidheid(vd Port, 2006) Opname RC 1 jaar na CVA Type CVA Hemiparese Cognitie Depressie Slaapproblemen Leeftijd Geslacht Coping Co-morbiditeit Alleenstaand Hemisfeer Vermoeidheid

20. Determinanten voor vermoeidheid Opname RC 1 jaar na CVA Leeftijd Geslacht Coping Co-morbiditeit Alleenstaand Hemisfeer Type CVA Hemiparese Cognitie Depressie Slaapproblemen Vermoeidheid

21. Meer kans op vermoeidheid 1 jaar na CVA? • Vrouwen • Hogere leeftijd • Aanwezigheid van depressie • Externe locus of control: problemen en oplossingen buiten jezelf leggen

22. Meer kans op vermoeidheid op langere termijn? (Visser-Keizer, 2004) • Hoger angst niveau • Meer stemmingsproblemen • Grotere fysieke problemen • Grotere subjectieve cognitieve veranderingen • Grotere emotionele veranderingen

23. Emotionele klachten 10 maanden na CVA (Hochstenbach, 1999) Eerder huilen 58 Initiatiefverlies 50 Irritatie 50 Veranderde seksualiteit 49 Persoonlijkheid 48 Afhankelijk gedrag 45 Depressief 45 In zichzelf gekeerd 41 Emotioneel vlak 32 Labiel 31

24. Depressie na CVA CES-D (revalidatiepopulatie) (vd Port, 2006)

25. Post stroke depression • Linker hemisfeer > re hemisfeer • Mn letsel meer naar frontaal • Gegeneraliseerd vaatschade • Depressie CVA = depressie MI • Familiair voorkomen • Depressie in VG • 2004: post-stroke depression :bio-psycho-social approach. Ivo Aben

26. Kun je vermoeidheid behandelen?

27. Mogelijke behandelingen(de Groot, 2003; Stulemeijer, 2005; Colle, 2006) • Voorlichting aan patiënt en familie • Medicatie:- stimulantia- antidepressiva • Stress-management • Slaaptherapie • Cognitieve gedragstherapie • Graded exercise • Loopband training en andere vormen van fitness • ‘geen evidence voor’

28. Kun je depressie behandelen?

29. Mogelijke behandelingen (Choi-Kwon, 2006; Williams, 2007; Turner Stokes 2002) • Voorlichting • Antidepressiva • Cognitieve gedragstherapie • Activiteiten niveau verhogen • Fysieke training • ‘beperkte evidence’

30. Kortom: • Wees alert op vermoeidheid • Wees alert op depressie • Het komt vaak voor ook in de acute en revalidatiefase • Let op de aanwezigheid van andere factoren en samenhang • Geef goede voorlichting aan patiënt en naasten • Overweeg gerichte behandeling

31. Bedankt voor uw aandacht!!