ERGEN SAGLIGI

1. T.C. BALIKESIR SAGLIK M�D�RL�G� EGITIM SUBE M�D�RL�G� 2007

3. Ergenin Psikososyal Gelisimi Ergenlik; fiziksel ve duygusal s�re�lerin yol a�tigi, cinsel ve psikososyal olgunlasma ile baslayan ve bireyin bagimsizligini, sosyal �retkenligini kazandigi, �ok da belirli olmayan bir zamanda sona eren bir d�nemdir. Hizli fiziksel, psikolojik ve sosyal degismelerle tanimlanir.

4. Ergenlesme; kisinin eriskin kimligini kazandiginda, bagimsizlik kazandiginda, �alismaya baslayip is sorumlulugu aldiginda vb. sonlanir. Bu d�nemin 12 yas dolaylarinda baslayip 19-21 yaslarinda sona erdigi hakkinda g�r�s birligi olusmustur. Bu d�nem �lkemizde 22-24 yasa kadar uzayabilmektedir.

5. D�nemin �zellikleri Ergenlesme, normal ve anormalin belirlenmesinde g��l�k �ekilen, duygusal dalgalanmalarin ve inis �ikislarin oldugu bir d�nemdir. Aile destegini iyi alan ergenler bu d�nemi fazla karisiklik yasamadan tamamlamaktadir. Bunun disinda ciddi psikiatrik hastaliklari d�s�nd�recek kadar agir ruhsal belirtilere yol a�an bocalamalara da rastlanabilmektedir.

6. Ergenlik d�nemi 3 evrede incelenir Erken ergenlik d�neminde; (12-14 yaslar) Hizli gelisen biyolojik ve bedensel degisiklerle bas etmek zordur. Birden uzayan kollar ve bacaklar sakarliklara yol a�ar. Yeni bedene alisma �abalari nedeniyle en b�y�k ugras bedenleri iledir. �ogu ergen bedenlerine karsi hosnutsuzluk duyar. Bu hosnutsuzluk asiri diyetler uygulamaya g�t�rebilir.

7. Bedensel g�r�n�m� degisen, d�rt�leri artan, cinsel kimligini(kiz yada erkek olusunu) daha fazla hisseden gen�, sosyal olarak da yeni bazi konumlar edinmesi gerekecegini anlar. Bu durum gerginlik yaratir. Karsi cinse y�nelmekten �ok, ayni cinsiyetten 1 yada 2 kisiyle yakin arkadaslik kurma egilimleri daha fazladir.

8. Sirlari paylasma ve yardimlasmaya dayali bu arkadasliklar hem duygusal olgunlasmayi hizlandirir, hem de duygusal rahatsizliklari �nleyici rol oynar. Gencin arkadas iliskileri kuramiyor yada arkadaslariyla �ok �atisiyor olmasi psikolojik gelisimde bazi aksakliklarin oldugunu d�s�nd�rmelidir.

9. Bilissel (zihinsel) gelisim bu d�nemde baslar. Soyut kavramlari d�s�nebilme yetisi gelisir, zaman kavraminin farkina varilir. Simdiki zamanin �tesinde d�s�nme baslar gelecekle ilgili kaygilar duyulur. Zamanin ge�mekte oldugunu anlayip kendi �l�ml�l�g�n� fark eder. Ciddi felsefi ya da dini soyut kavramlari d�s�nmeye itebilir.

10. Duygusal dalgalanmalar sik g�r�l�r. Bir g�n �ok keyifli g�r�nen ergen ertesi g�n ��kk�n olabilir. Bu davranislari etraftaki eriskinleri bocalatir. Degisikliklerin sinirini bilememek kaygisiyla yasayan ergen, iliskilerinde s�rekli karsisindaki kisilerin sinirlarini deneyen ve zorlayan bir davranis i�indedir.

11. Aile, �gretmen gibi otorite konumundaki kisilerin ergene tutarli bi�imde sinir koyucu tavirlari, endiseyi(anksiyeteyi) azaltici islev g�r�r ve yol g�sterici olur. Otorite �atismalari s�z konusu oldugunda gencin ruhsal yapisinda inis-�ikislar gelisir. Asiri tepkisellik, ��kk�nl�k ve tutum degisikliklerine yol a�abilir. Anne ve babalar i�in bu d�nem anlayis d�nemidir.

12. Orta ergenlik d�nemi; (15-18 yaslar) Pubertal degisiklikler ve bilissel gelisme tamamlanmistir. Uyum becerileri daha kolay kullanilabilir. Genellemeler yapabilir, soyut d�s�nebilir ve deneyimleriyle birlestirebilecegi bir i�g�r� gelistirebilir. �evreden gelen uyaranlara tepkisel davranmak yerine �zerinde d�s�n�lm�s tutumlar g�sterebilir.

13. Cinsel kimlik gelisimi ile anne-babadan farkli bir birey olma ve bunu onlara kabul ettirme �abasi baslar. Bu d�nem aileden ayrilma, yalnizlik ve tek basina kalma korkulari doguracagindan, ergen bununla bas etme d�neminde �ok yogun baglanmalar, asklar ve ayriliklar yasar. Asiri uyumlulukla baskaldiricilik arasinda gider-gelir.

14. Arkadas gruplari �nem kazanir. Arkadas gruplarinin degerleri, aile degerlerinin �zerine �ikabilir. Ikili iliskilerde karsi cinse ilgi duyma baslar. Telefon, bu yas ergen i�in �ok kullanilan bir iletisim aracidir. Spor ve �esitli sosyal etkinlikler, artmis d�rt�lerle bas etmede ergenlere �ok yardimci olur.

15. Ne kadar s�recegi kisiden kisiye degismekle birlikte bazi bireyler i�in bu durum yasam boyu s�ren bir �ekisme halini alabilir. Kimlik duygusunun gelistirildigi sentez d�nemidir. �Ben kimim, ne olacagim?� sorularina g�ven duyarak, aynilik ve s�reklilik g�steren bir yanit verebilmesidir.

16. ERGEN CINSELLIGI VE CINSELLIK EGITIMI Ergenlik �ocukluktan eriskinlige ge�is d�nemidir. Bu d�nemde insan v�cudu �reme yetenegi kazanir.

17. Seste kalinlasma, cinsel organlarda b�y�me ve renk degisikligi, y�zde, v�cutta ve cinsel b�lgelerde killanma gibi bir�ok degisiklikler meydana gelir.

18. G�g�sler gelisir, cinsel organ etrafinda ve koltuk altlarinda killanma baslar. Ilk adet kanamasi da genellikle bu d�nemde yasanabilir. Bu degisiklikler 8-9 yaslarinda baslayabilecegi gibi 14-16 yaslarina kadar da uzayabilir. Bu durum ergene �elisen duygular yasatabilir.

19. Yasitlarindan erken gelisim ergene su� islemis, yanlis yapmis duygusu verebilecegi gibi, ge� gelisim eksiklik ve g�vensizlik duygulari yaratabilir. Bu durumdan kurtulmak i�in ilgilerini �alismaya, spora ve �esitli ugraslara y�nlendirirler. Utan�, korku, gizlenme duygulari gelistirebilirler.

20. Bazi ergenlerde cinsiyet yada cinsellikle ilintili her konu ayip, �irkin yada g�nah gibi g�r�nebilir. Oysa insanlarin iki ayri cinsiyette olmasi ve dolayisiyla cinsellik �ok dogal bir gelisimdir ve yasami anlamlandiran, haz veren ayrilmaz bir b�t�n�n par�asidir. Ergen bunlari yok saymamayi ve abartmamayi �grenmelidir.

21. KIZLARDA ERGENLESME G�g�sler b�y�r, bu b�y�me tek tarafli ve agrili olabilir. Cinsel b�lgede ve koltuk altinda killanma baslar. G�g�slerin b�y�mesiyle boy b�y�mesi de hizlanir. Hizli b�y�me bir yil s�rer. Vaginada olusan beyaz bir akinti ilk ergenlik belirtilerindendir. Bel incelir, kal�alar genisler, sa� ve deride yaglanma baslar. Deride sivilce ve siyah noktalar olusabilir.

22. Kiz �ocuklarda Hormonal Degisiklikler Beyindeki hipofiz bezi �reme hormonlarini (kizlarda yumurtaliklari, erkeklerde testisleri) uyarici hormonlar salgilar. Kizlarda cinsiyet hormonlari ��strojen ve progesteron� Yumurtlama ve adet g�rme, her iki hormonun birlikte etkisiyle ortaya �ikar.

23. ADET G�RME Adet g�rme uterustan belli aralarla kanama olmasidir. Dogurganligin ilk belirtisi kabul edilir. Adet g�nleri yaklastik�a karin ve sirt agrilari olabilir. Genellikle g�g�slerin b�y�meye baslamasindan 1,5-2 yil sonra baslar. Ilk 1-2 yil yumurtasiz adet d�nemidir ve adetler genellikle d�zensizdir.

24. Yumurtlama, bir sonraki adet kanamasi tarihinden 12-14 g�n �nce olur. Adet kanamasinin s�resi genellikle 4-5 g�n olmakla beraber 2-7 g�n arasinda degisebilir. Bu d�ng�n�n s�resi kisiden kisiye degisebilir. Bazi kizlar 21 g�nde bir, bazilari ise 35 g�nde bir adet g�rebilir. Adet d�zensizligi ilk 1 yil, hatta 2 yil s�rebilir.

25. Adet gecikmeleri (d�llenme disinda) seyahat, ev degistirme, hastalik, asiri spor yapma, bir konuda kaygilanma gibi nedenlerle g�r�lebilir. Adet �ncesi g�g�sler sis ve duyarli olabilir. Kramp tarzi alt karin agrilari ve sirt agrilari olabilir. Bu durum ila� almayi gerektirebilir.

26. Adetliyken pet kullanilmalidir. Petlerin 3-4 saatte bir degistirilmesi gerekir. Kanama az bile olsa ayni petin 8 saatten uzun s�re kullanilmamasi gerekir.

27. Petler sarilarak ��pe atilmali, asla tuvalete veya a�ik olarak atilmamalidir. Her g�n dus yapmakta sakinca yoktur. Kanama g�n�n� bilmek ve pet tasimakta fayda vardir.

28. Taharetlenme sirasinda diskidaki mikroplar parmaklarla vaginaya ve idrar yollarina bulasip iltihaplanmaya yol a�abilir. O nedenle tuvalet temizligi �nden arkaya dogru yapilmalidir.

29. ERKEKLERDE ERGENLIK Erkeklerde ergenligin ilk belirtisi testislerin b�y�mesidir. Genellikle 11,5-12 yaslarinda baslar. Yaklasik 1 yil sonra cinsel b�lgede killanma, peniste b�y�me farkedilir. Yine 13-13,5 yaslarinda ses kalinlasir, girtlakdaki kikirdak dokuda bir �ikinti olusur.

30. Bu yastaki ergen, bazi sabahlar yatagini meni ile islanmis bulur. Bu durum son derece normaldir. Bu salgi sperm i�erir ve cinsel �retkenligin baslangicidir. Yine ayni yaslarda dudaklarin �zerinde, sonrasinda y�zde ve v�cutta killanma baslar.

31. Ayaklar b�y�r, bacaklar ve kollar uzar. 13-15 yaslari arasi boy uzamasi iyice hizlanir. Deri ve sa�lar yaglanir, y�zde sivilceler ve siyah noktalar olusabilir.

32. Kaslar gelistigi i�in kendini g��l� hisseder. Bu gelisme, genellikle 18-20 yaslarina kadar belirginleserek devam eder. Ergenligin gecikmesine erkeklerde olduk�a sik rastlanir. 19 yasina kadar ergenlik belirtilerinin baslamasi gerekir.

33. Erkeklik hormonu testosterondur. Bu hormon sperm �retiminden ve v�cudun killanmasindan sorumludur. D�l yatagi t�plerindeki yumurta, cinsel iliski sirasinda vaginaya bosalan spermle d�llenirse gebelik olusur.

34. Yumurtlama zamaninda tek iliski ile gebelik olasiligi %17 kadardir. Spermler kadin v�cudunda birka� g�nden daha uzun s�re yasayabilirler.

35. ERGENIN BESLENMESI Ergenlik �aginda b�y�me hizlidir, enerji ve besin ihtiyaci artar. ZAYIFLIK; Bu �agda kizlarda v�cut bi�imi b�y�k �nem tasir. Uygulanan zayiflama rejimleri, yetersiz ve dengesiz beslenmeyle sonu�lanabilir. Yemek yemeyi reddetme, yedikten sonra kusma, laksatif ve di�retik kullanma bu d�nem sorunlarindandir.

36. SISMANLIK; �nlenmesi i�in ergenin asagidaki 4 temel besin grubundan t�ketmesi gerekir. 2-3 su bardagi s�t, yogurt veya 2 kibrit kutusu b�y�kl�g�nde peynir. Et, tavuk, balik, yumurta, kuru baklagiller (2 porsiyon,1adet,1-2 porsiyon) Taze meyve-sebze (5-6 porsiyon) Tahillar, ekmek (2 porsiyon veya 6-12 dilim)

37. Meyve ve Sebzeler

38. Ergen bedensel aktivite ve daha iyisi spor yapmali, �g�n aralarinda yenen sekerli ve yagli besinleri azaltmali. Bunlarin yerine sebze ve meyve t�ketmelidir. Bu sayede kemik mineral yogunlugu da artacaktir.

39. ANEMI; �lkemizde okul �ocuklarinin %20-35�i anemiktir. Bu aneminin nedenleri arasinda barsak parazitleri basta olmak �zere enfeksiyon hastaliklari ve yetersiz C vitamini alimi da rol oynar.

40. DIGER MINERAL VE VITAMIN EKSIKLIKLERI Iyot eksikligine bagli guatr; iyotun su ve besinlerle yeterince t�ketilmemesinden kaynaklanir. Sik tekrarlayan enfeksiyon hastaliklari, k�t� beslenmenin bir sonucudur. Yeterli ve dengeli beslenme hastaliklara karsi diren� saglar. Basta A ve C olmak �zere t�m vitaminler ve Ca�lu ve posali besinlerin az t�ketilmesi, yag ve tuz t�ketiminin artmasiyla es anlamlidir.

41. ERGENLIKTE SAGLIKLI BESLENME ILKELERI �g�n atlanmamasi �g�n aralarinda kola-pasta yerine ayran, s�t, yogurt ve taze meyve suyu t�ketilmesi Her g�n taze meyve ve sebze t�ketilmesi Her g�n temel besin gruplarindan yeterli ve dengeli olarak t�ketilmesi Yapilan sporun t�r�ne g�re fazladan enerji verecek besinler alinmasi

42. ERGENLIK VE KISISEL HIJYEN Gen�; ergenlik d�nemine sagligini korumak i�in almasi gereken �nlemleri �grenerek girmelidir. DERI TEMIZLIGI Deri �zerindeki kir, salgi bezlerinin g�zeneklerini tikayarak derinin normal islevini engeller. Sabun ve 37-38 derece sicakliktaki suyla yapilan banyo kir ve salgilarin temizlenmesini saglar.

43. Olabilirse her g�n, degilse haftada 1-3 kez banyo yapilmalidir. Sik sik yikanilmazsa, v�cutta olusan kir yag bezleri kanallarini tikayarak deride siyah noktalarin olusmasina yol a�ar ve atik maddelerin atilmasini engeller. Bunlarin bakterilerle enfeksiyonu sonucunda da akne ve impedigo gibi lezyonlar olusur.

44. Bazi enfeksiyon etkenleri ve parazitler, kirli sa�lara ve o b�lgedeki deriye daha kolay yerlesir. Sa�larin her g�n, olasi degilse g�nasiri, en az haftada 2 kez yikanmasi gerekir. Sa�li deri yagli ise daha sik yikanmalidir. Sa�larin boyanmasi yada sa�a kimyasal maddelerin uygulanmasi sa�in ve sa�li derinin sagligini bozar.

45. Sa�li derinin kan dolasiminin bozulmamasi i�in �ok sicak ve �ok soguk havalar disinda basin a�ik a�ik olmasi yararlidir.

46. EL TEMIZLIGI Kirli ve enfekte ellerle kontamine olan besin maddeleri enfeksiyonlara yol a�ar. Ellerin tuvaletten �iktiktan sonra, yemeklerden �nce ve sonra sabunla yikanmasi aliskanlik haline getirilmelidir.

47. Ellerin yikama s�resi, saatin tik-taklarina uyarak 10 kadar sayarken ellerin sabunla ovulmasidir. Tirnaklar d�zenli araliklarla, kisa ve yuvarlak sekilde kesilmelidir. Ellerdeki �atlak ve siyriklar, tirnak kenarlarindaki yaralar bir�ok enfeksiyonun giris kapisidir.

48. Ayak sagligi i�in hem temizlik kurallarinin uygulanmasi, hem de uygun ayakkabi se�imi �nem tasir. Ayaklarin her g�n yikanmasi ve yikandiktan sonra da �zellikle parmak aralarinin kurulanmasi gerekir. Aksi halde nemli ortam mantar enfeksiyonlarinin gelisimine zemin hazirlar.

49. Ayak tirnaklari d�zenli araliklarla kesilmelidir. D�z kesim tirnak batmasini �nler. Se�ilen ayakkabi parmaklari sikmamali, topugu sikica tutmali ve ayak kemerini desteklemelidir. Ayakkabi uygun degilse ayakta nasir, ayak tabaninda kalinlasmalar, bas parmakta egrilik ve tirnak hipertrofisi olusabilir.

50. Beslenme aliskanligi, dis temizligi, tonsillit ve sin�zit gibi enfeksiyonlar kisinin agiz ve dis sagligini etkiler. Dislerin yemekten sonra g�nde 2 kez sabah-aksam, florlu dis macunlari ile 3 dk. s�re ile fir�alanmasi gerekir. Sekerli ve karbonhidratli besinlerin t�ketilmesinden sonra agzin su ile �alkalanmasi yada biraz su i�ilmesi dis ��r�melerini azaltabilir. Dislerde ��r�k olmasa bile 6 ayda bir muayene yapilmalidir.

51. Mensturasyon nedeniyle gen� kizlar bu konuda daha da �zenli olmalidir. K�t� bir genital bakim, vagina ve vulva enfeksiyonlarina ve �riner enfeksiyonlara neden olabilir. Genital b�lgenin her zaman kuru olmasi gerekir. Bu nedenle su ile yapilan temizlikten sonra tuvalet kagitlari kullanilmalidir.

52. Kizlar genital ve anal temizligi �nden arkaya dogru yapmalidir. Kadinlarin genital temizliginde pH degeri n�tr temizleyicilerin kullanilmasi, sabun kullanilmamasi �nerilir.

53. Mensturasyon sirasinda da genital b�lgenin kuru kalmasi, islak petlerin sik sik degistirilmesi gerekir. Sentetik i� �amasirlarin ve dar pantolonlarin giyilmesi enfeksiyon riskini artirir.