Uzm.Dr. Özlem Sürücü Çocuk Ergen Psikiyatristi

1. ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE Uzm.Dr. Özlem Sürücü Çocuk Ergen Psikiyatristi

2. GÜNDEM • DEHB tanım ve belirtiler • DEHB ile ilgili gerçekler • DEHB tanılı öğrencilere yönelik uygulamalar

3. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU • Aşırı hareketlilik, • Dikkat sorunları, • Düşündüğünü hemen yapma (dürtüsellik) • belirtileriyle kendini gösteren psikiyatrik bir bozukluktur.

4. Müzisyen bir annenin tanımlaması: “Beyni sanki en yetenekli sanatçılarla dolu ama şefi olmayan bir orkestra gibi. Farklı müzisyenler sonuca önem vermeden kendi melodilerini çalıyorlar. Bir uyum yok, hiç bir melodi, canlı bir müzik parçasına dönüşemiyor.”

5. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU TEMEL BELİRTİLER • Dikkat sorunları, • Aşırı hareketlilik, • İstek ve dürtüleri engelleyememe • Bu belirtiler: • 7 yaştan önce başlamış olmalı • Kalıcı ve sürekli olmalı (en az 6 aydır) • Birden fazla ortamda görülmeli ( hem ev hem okul) • Yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayacak düzeyde olmalı

6. DİKKAT NEDİR ? • Uyanık kalma, aktif olma, • Belirli bir işe başlayabilme, • Belirli bir işi sürdürme konusunda kendini kontrol edebilme, • Öncelik belirleme, • Önemli olanı seçebilme, • Sıraya koyma, • Planlama, düzenleme yapabilme, • Zamanı ayarlama,

7. DEHB TEMEL SORUN ? Harekete geçmeden önce durup düşünebilme yetisi insanları diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerden birisidir.

8. Davranışlarımızı nasıl kontrol ederiz ? Geçmişi göz önünde bulundurma Geleceği ön görebilme Kendi kendine konuşma Olaya bir bütün olarak bakabilme

9. “Freni olmayan bir araçta daha önceki kazalarınızı hatırlasanız bile duramazsınız.”

10. DEHB’de temel sorun davranışları kontrol edememektir. • Bir şey yapmadan önce durup düşünmeyi sağlayan merkezler yeterince iyi çalışmazlar.

11. Prefrontal korteks Caudat Nukleus Dopamin üreten sinir hücresi Serebellum Serebellar vermis Sinaps Dopamin reseptörü Beyinde dikkat ve davranış kontrolünü sağlayan sistemde sorun vardır.

12. DEHB Nedenleri • Dopamin, noradrenalin sisteminde bozukluk Arnsten AF. J Psychopharmacol 1997;11:151-62; Madras BK, et al. Behav Brain Res 2002;130:57-63; Russell VA. Behav Brain Res 2002;130:191-6; SolantoMV. Behav Brain Res 2002;130:65-71.

13. DEHB Kalıtsaldır “Oğlunuzda dikkat dağınıklığı problemi var”

14. DEHB KALITSALDIR

15. DEHB Yaşam Boyu Devam Eder • Erken çocukluk dönemlerinde başlar, • En sık ilkokul döneminde tanı konulur, • Çocukluğunda bu tanıyı alanların %70-80’i ergenlikte de aynı belirtileri gösterirler. • Bunların da %50-65’i erişkinlikte de aynı tanıyı alırlar.

16. BÜYÜDÜKÇE NELER OLUR ? 3 farklı gelişim • %10-15 Ergenlikte önemli düzelme • %60-70 Belirtiler devam eder • %5-10 Daha ciddi problemler

17. Ergen/Erişkin DEHB • Hiperaktivite • Durduğu yerde duramama, kıpır kıpır, gergin, huzursuz • Dikkat dağınıklığı • Kitap bitirememe • Toplantılarda 10-15 dk sonra kopma • Fransız filmlerini izleyememe ? • Dürtüsellik • Ani kararlar verme, sonucunu düşünmeden harekete geçme

18. Dürtüsellik Aniden karar verme

19. Duygulanımda Ani Değişiklikler

20. TUTARSIZLIK “Bir anı bir anına uymuyor” “Çok keyifli iken birden öfkeleniyor”

21. İşe Başlamada Güçlük • Erteleme • Sürüncemede bırakma

22. Aynı Anda Birden Fazla İşle Uğraşma • İşler rutine bindiği anda o işten sıkılma, başka bir projeye başlama (Hiperaktifler başlar, hipoaktifler aklından geçirir) • Sonuç, başlanmış ama yarım bırakılmış bir sürü iş... • Dil kursu, dans, ahşap boyama, yarım bırakılmış resimler, kitaplar, araştırma projeleri...

23. İş, Eş Değiştirme • Okul değişiklikleri • İş değişiklikleri • Sık sık eş değiştirme (Bazen tam tersi…)

24. Farklı Olma • Herkesin kullandığı yolları kullanmama • Problemleri farklı yoldan çözme

25. Risk Alma • Yüksek uyarılma ihtiyacı • Büyük heyecanlar peşinde koşma • Bazen gerekenden fazla ölçüde ...

26. Dağınıklık • Eşya kaybetme, planlara uyamama, organize olamama • Bazen aşırı düzen takıntısı • Plan değişikliklerinden rahatsız olma

27. UNUTKANLIK “Belleği iyi mi kötü mü ? ummadığınız şeyleri hatırlıyor, bir dakika önce söyleneni hatırlamıyor” “Eşyalarını nereye koyduğunu hatırlamıyor” “Yapılacak işleri unutuyor” “Arabasını nereye park ettiğini unutuyor” “Telefon numaralarını çevirirken kimi aradığını unutuyor”

28. KENDİNE DEĞER VERMEME • Gerçekte ne kadar başarılı olduğundan bağımsız yeterince başarılı olmadığını düşünme • Çocukluktan beri aldığı olumsuz geri bildirimler sonucu var olan olumlu özellikleri görememe • Dışarıdan bakıldığında canlı, aktif içeride kendini yiyip bitirir

29. Kapasiteyle Uyumlu Bir Düzeye Ulaşamama • Çocukluktan beri var olan sorunlar nedeniyle gerçek kapasitelerinin altında bir yerlerde bulunurlar. • Doyumsuzluk, mutsuzluk hissi

30. DEPRESYON • Kolay öfkelenme, kolay ağlama, mutsuzluk, boşluk hissi, uykuda artma ya da azalma, yemek yemede artma ya da azalma, yaptığı işlerden keyif almama, konsantrasyon güçlüğü gibi belirtiler olur. • Belirtiler değişkendir. • İntihar düşüncesi olabilir, önemle üzerinde durulmalıdır.

31. Alkol, uçucu madde ve diğer madde kullanmaya başlama • DEHB+Davranım Bozukluğu olanlarda daha sık. • Kolay risk aldıklarından uygun ortam bulduklarında deneyebilirler. • Bağımlılık daha hızlı gelişiyor.

32. DEHB olan gençlerin araba kullanmaları (Barkley ve ark 1993,1996) • Ehliyetsiz araba kullanma, • Hızlı ve tehlikeli kullanma, • Daha sık kaza yapma, • Daha fazla trafik cezası alma (hız, kırmızıda durmama) • Ehliyetin bir süre ya da süresiz geri alınması

33. Tehlikeli Araç Kullanma ve Kazalar

34. DEHB olan gençlerin araba kullanmaları (Barkley ve ark 1993,1996) • Teorik bilgi açısından fark yok. • PC simulasyonunda düşük performans (çevre kontrolünde zayıflık, sürtme, çapma vb) İlaç verilmesinden sonra performans düzeliyor.

35. DEHB olan biri olmak nasıl bir şey ? • Yağmurlu bir havada silecekler olmaksızın son sürat ilerlemek gibidir, • Parazitlerle dolu bir radyoda bir programı dinlemeye çalışmak gibidir, • Hem burada hem orada hem her yerde olmaktır...

36. DEHB basit bir sorun değildir • Davranışsal • Hiperaktivite • Dürtüsellik • Bilişsel • Dikkat Sorunları • Bellek • Sosyal • İlişkilerde sorunlar • Dışlanma • Yalnızlık • Duygusal • Ani parlamalar • Ani iniş çıkışlar • Depresyon

37. Academic limitations Children Relationships Occupational/ vocational Adults ADHD Low self esteem Legal difficulties Motor vehicle accidents Injuries Smoking and substance abuse Adolescents

38. Olası Sorun Alanları Meslek/iş sorunları Trafik kazaları Yaralanmalar Sigara vd madde kullanımı Yasal sorunlar Sosyal ilişkiler Akademik güçlükler

39. Erişkinlerde DEHB büyük oranda tanınmıyor* %15 tanı konulanlar %85 tanı almamış erişkin DEHB *1999 analysis of a 1000 adult patient epidemiological database. Data on file, Lilly Research Laboratories.

40. DEHB TEDAVİ YÖNTEMLERİ • İlaç tedavisi • Aileyle çalışma • Eğitim sürecine ait uygulamalar • Bireysel terapi

41. İlaçların etki mekanizması Beyinde bulunan ve davranışı etkileyen bazı kimyasal maddelerin (dopamin ve noradrenalin) beyindeki miktarlarını düzenler Dikkat ve davranışların kontrolü ile ilgili olan bölgeleri aktive eder. Dikkati dağıtan uyaranların süzgeçten geçirilmesini sağlar. Dikkatin dağılmasını önler, Davranışların daha kontrollü olmasını sağlar

42. Ritalin Beyinde Glukoz Kullanımını Arttırır Ritalin: Normal glukoz tüketimi DEHB: Azalmış glukoz tüketimi

43. DEHB OLAN ÖĞRENCİLERİN AKADEMİK BAŞARISI İÇİN OKULDA UYGULANABİLECEK YAKLAŞIMLAR

44. Okulda Neler Yapılabilir ? • Akademik personelin eğitimi • DEHB belirtileri gösteren öğrencilerin uzmana yönlendirilmesi • Akademik güçlükler gerekli düzenlemelerin yapılabilmesi için yönetmelikleri oluşturma • Öğrenci ile birebir görüşme • Öğrenci destek ekibi oluşturulması

45. UYGUN AYARLAMALAR(Appropriate Adjustments) • Bireyin gereksinimleri kişiye özeldir. • Hangi düzenleme/ayarlamalara gereksinim duyacağı bireysel olarak görüşülerek belirlenmelidir.

46. ÖNERİLER • Genel öneriler • Öğretme yöntemleri ile ilgili öneriler. • Sınıf çalışmaları ve ödev sistemi ile ilgili öneriler. • Sınav koşulları ve not verme sistemi ile ilgili öneriler.

47. ÖNERİLER • GENEL • Okuma listesi ve kitapların dersler başlamadan önce verilmesi (Sömestrden 15 gün kadar önce) • Yazılı dokümanların elektronik formatta öğrenciye sağlanması. (Bu öğrenciye materyali kendi öğrenmesi için uygun formata dönüştürme olanağı sağlar-daha büyük puntolu çıktı, farklı renkli çıktı vb- )

48. ÖNERİLER • ÖĞRETME YÖNTEMLERİ • Farklı öğretme yöntemlerinden yararlanmak (sunumlar, videolar, çalışma kağıtları, grup çalışmaları vb) • Sunumların basit çıktılarının dersten önce öğrenciye verilmesi • Önemli noktaların vurgulanması ve tekrarı • Sunum sırasında yazılı olarak aktarılan materyalin sözlü olarak da aktarılması • Uygun olan konularda renk kodlaması kullanmak • Dersin ses kaydını yapıp kütüphaneye bırakmak • Basit bir dil kullanımı ve konuya bağlı kalmak

49. “Bizler hard disk değil çok hızlı işlemcileriz ama program yüklemedikleri için çalışamıyoruz.” • “…biz cpu yuz hard disk değil ..bize program yüklemeleri gerekli.” • “Okullarımız bilgi işleme için gerekli becerileri kazandırabilecek donanıma sahip değil.” • “Öğretmenlerimiz de birer hard disk ve sadece kopy paste yapabiliyorlar.”

50. ÖNERİLER • Allow extra time in formal exams, school based exams and class tests; • Allow the student to complete oral exams; • Avoid multiple choice questions - particular when there are only slight variations in the answer options; • Allow the student to use a PC with spell check; • Allow the student to use a PC with software that accommodates the needs of students with ADD/ADHD e.g., Voice Activated Software; • The student may require natural or non-fluorescent lighting. They also may require their question and answer sheets to be in large print, and/or on alternative coloured paper etc; • The student may require a reader and/or a scribe (amanuenses);