Współczesne koncepcje filozofii i etyki

1. Współczesne koncepcje filozofii i etyki 22. Liberalizm a komunitaryzm jako podstawowe koncepcje etyczne współczesności: uzasadnienie i nakreślenie historii idei liberalizmu i komunitaryzmu od XVIII w. 23-24. Liberalna koncepcja wolności Isaiaha Berlina: wolność pozytywna (do) i wolność negatywna (od).

2. Historia idei liberalizmu • Liberalizm to doktryna etyczna przyjmująca za nadrzędną wartość wolność jednostki. • Z wartością tą łączą się: • prawo do zdobywania własności (jako gwarancja wolności jednostki); • swoboda działalności gospodarczej; • ograniczenie roli państwa i ścisłe określenie kompetencji i rodzajów władz; • jawność prawa; • Rola państwa ogranicza się do ochrony własności prywatnej i kreowania warunków do rozwoju gospodar-czego. Państwo jest jako tako niezbędne, ale należy czuwać nad tym by nie przekraczało swoich kompe-tencji. Społeczeństwo postrzegane jest jako zbiór autonomicznych jednostek które zawierają kontrakt społeczny (kontraktualistyczna koncepcja społeczeństwa) - w zakresie wspólnie podzielanych wartości i obowiązujących praw - kierując się swoim własnym interesem. • Za prekursorów liberalizmu uważa się myślicieli z okresu XVII i XVIII w.: Thomasa Hobbesa, Hugo Grotiusa, Barucha Spinozę, Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha. • Jako spójna doktryna liberalizm pojawia się w okresie napoleońskim (początek XIX w.), w 1823 r. libera-łowie francuscy przyjęli ogólny plan działania mający na celu wprowadzanie zasad liberalizmu w życie (Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji). Partie liberalne z różnych krajów zaczęły współpraco-wać ze sobą od ok. 1910 r. a w 1947 r. powstała działająca do dzisiaj Międzynarodówka Liberalna (Liberal International). • Klasyczny liberalizm przypada na XIX w. a najbardziej znanymi jego przedstawicielami są John Stuart Mill, Alexis de Tocqueville. • Za skrajną postać XIX-wiecznego liberalizmu uważa się leseferyzm(Adam Smith, David Ricardo). • Pod wpływem idei komunizmu w końcu XIX w. powstaje liberalizm socjalny (Leonard T. Hobhouse), z inspiracji którego wprowadza się reformy społeczno-ekonomiczne obejmujące głównie ustawodawstwo ubezpieczeniowe. • Po II wojnie światowej wyróżnia się dwie główne odmiany liberalizmu: liberalno-demokratyczny (demo-liberalizm) głoszący wolność i równouprawnienia wszystkich jednostek, demokratyzację systemu polity-cznego, konkurencyjność partii politycznych, upowszechnienie bezpłatnej i bezwyznaniowej oświaty) oraz liberalizm konserwatywnylub neoliberalizm(Milton Friedman, Frank Knight, George Stigler, Friedrich Hayek) zmierzający do ograniczenia roli państwa, związków zawodowych i innych ograniczeń krępują-cych wolny i swobodny rozwój rynku.

3. John Locke: etyka (teoria ustroju republikańskiego) John Locke jest zaliczany do głównych myślicieli, którzy w okresie XVII-XVIII wieku stworzyli podstawy filozoficzne ustroju republikańskiego (demokratycznego). Idee filozoficzne składające się na tzw. klasy-czny republikanizm, który stał się podstawą nowoczesnych systemów demokratycznych, dominujących we współczesnym świecie. Locke wyszedł od teorii państwa wyłożonej w Lewiatanie (1651) Thomasa Hobbes’a (1588-1679). Wg Hobbesa, ludzie są z natury egoistyczni i dążą do własnych celów (walka wszystkich przeciwko wszystkim). Dlatego, żeby ukonstytuować społeczeństwo, ludzie zrzekli się części swojej woli na rzecz suwerena – władcy (kontrakt społeczny). Locke zrewidował założenia Hobbes’a: ludzie są częściowo egoistyczni a częściowo altruistyczni. Są egoistyczni tym bardziej, im mniej identyfikują się ze wspólnotą (państwem) i są altruistyczni tym bardziej, im bardziej identyfikują się ze wspólnotą (państwem) w którym żyją. Stopień identyfikacji ludzi ze wspól-notą zależy od ich udziału w rządach: im jest on mniejszy (państwa absolutystycznie), tym bardziej są egoistyczni i do posłuchu oraz działań na rzecz wspólnoty trzeba ich zmuszać siłą. Im natomiast większy udział ludzi w rządach (republika), tym bardziej są oni altruistyczni i w tym mniejszym stopniu trzeba ich zmuszać do działań na rzecz wspólnoty (państwa). Do tych poglądów Locke doszedł obserwując m.in. kolonistów w angielskich koloniach w Północnej Ameryce (późniejszych Stanach Zjednoczonych). W związku z takim poglądem na siły rządzące społeczeństwem ludzkim, Locke sformułował zasady najlepszego (najbardziej optymalnego) ustroju politycznego (prawnego): konstytucja: to podstawowy akt prawny. Jest on jawny i precyzuje zakres praw i obowiązków członków wspólnoty w taki sposób, że przyznają im tyle wolności, ile jest to tylko możliwe. Konstytucja jest podsta-wą innych aktów prawnych, które nie mogą być z nią sprzeczne; rządy prawa: członkowie wspólnoty zobowiązani są do przestrzegania prawa i mogą być karani tylko za jego złamanie. Prawo musi być ogólnie dostępne i stanowione przez wspólnotę większością głosów; władza jest stanowiona przez wspólnotę, która wyposaża wybrany przez siebie rząd tylko w określone prerogatywy (uprawnienia), niezbędne do jego sprawnego funkcjonowania i zarządzania ogólnymi spra-wami wspólnoty. Rząd może ograniczać prawa jednostek tylko o tyle, o ile jest to niezbędne dla dobra całej wspólnoty; wolność wypowiedzi, zrzeszania się i działalności gospodarczej: rząd i istniejące prawa nie mogą ograniczać podstawowych praw członków wspólnoty, którymi są prawo do swobodnego wypowiadania swoich poglądów, zrzeszenia się w partie i stowarzyszenia dla realizacji swoich celów, oraz swobody prowadzenia działalności gospodarczej, której podstawą jest majątek prywatny (prawo własności).

4. Historia i główne idee komunitaryzmu • Komunitaryzm (komunitarianizm) to opozycyjny wobec liberalizmu pogląd etyczny, dużo młodszy od liberalizmu (narodził się w latach 70 i 80 XX w.). Jako bezpośrednie źródło powstania komunitaryzmu można przyjąć reakcję na proceduralny liberalizm autorstwa Johna Rawlsa a źródło pośrednie: widoczny i narastający od lat 70 kryzys – początkowo ekonomiczny a następnie społeczny – świata kapitalistyczne-go. • Główni przedstawiciele (pochodzący z różnych tradycji filozoficznych) to Amitai Etzioni, Charles Taylor, Alasdair MacIntyre Robert Putnam, Michael Walzer, Robert Bellah, Michael Sandel. • Komunitarianizm postrzega jednostkę jako część otaczających ją wspólnot społecznych (rodzina, grupa sąsiedzka, grupa etniczna itd.) w kształtowaniu której najważniejsza jest tradycja wspólnoty (wspólnot). Jednostka nie jest w pełni autonomiczna w wyborze konstytuujących ją wartości. Wspólnota jest pierwot-na względem jednostki i ta kształtowana jest przez jej wartości, a nie na odwrót (jak chcieliby liberałowie). Jednostka najpierw nabywa pewne wartości wspólnot z którymi zetknęła się w toku swojego życia i dopie-ro na tej podstawie podejmuje wybory co do takiego lub innego kierunku działania. Wybór ten jest jednak zawsze już podyktowany przez system wartości wpojony jednostce przez wspólnotę. • Jednostka nie jest zatem w stanie sama ukształtować się i w pełni samodzielnie podejmować decyzje. Głoszony przez liberałów kontraktualistyczny model społeczeństwa jest w świetle tych założeń nie do utrzymania. Zasada konsensusu i formalne (prawnie formułowane) reguły współżycia oparte są na błęd-nym przekonaniu liberalizmu że każda jednostka sama w sobie jest w stanie dokonać wyboru własnych, indywidualnych wartości. • Neutralności moralna głoszona przez liberalizm okazuje się w praktyce złudzeniem ponieważ zrównuje wszystkie wartości a tym samym wolny wybór jednej z nich okazuje się bez znaczenia: jeśli wszystkie wartości są sobie równe, to jakie znaczenie ma wybór tych czy innych? • Człowiek nie jest abstrakcyjnym bytem, lecz konkretnym, istniejącym w określonej rzeczywistości społe-cznej i politycznej, zakorzenionej w określonej kulturze. Ludzie jako wspólnota są zjednoczeni więzami wielorakiej solidarności: krwi, historii, kultury, wspólnych wartości; pojedyncze istoty ludzkie nie są izolo-wane, lecz wchodzą w skład wielu współzależnych od siebie wspólnot: rodzin, społeczności sąsiedzkich, stowarzyszeń społecznych, religijnych, etnicznych, pracowniczych, zawodowych i politycznych.

5. Odmiany komunitaryzmu • Komunitaryzm jest młodą ale wpływową koncepcją etyczną, jedną z dwóch podstawowych stanowisk etycznych współczesnej cywilizacji Zachodu. Andrzej Szahaj (Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a «sprawa polska», 2000) dokonał podziału istniejących stanowisk komunitarystycznych na 4 główne stanowiska: • komunitaryzm liberalny (Amitai Etzioni, Robert Bellah, Michael Walzer): należy zachować podstawowe zdobycze liberalizmu, przede wszystkim obronę jednostki i jej uprawnień wobec wspólnoty ale bez odrzucania społecznej solidarności i odpowiedzialności społecznej, należy z szacunkiem odnosić się do zastanych i praktykowanych wartości (systemy religijne, tradycja kulturowa itp.) i nie dyskredytować ich; • komunitaryzm republikański (Charles Taylor): wartości mają kluczowe znaczenie dla ukonstytuowania tożsamości jednostki która może być autentyczna (zgodna z sobą samym) tylko wtedy, gdy będzie dzia-łać zgodnie ze swoim „naturalnym” (bezwiednie wyuczonym) nastawieniem. Autentyczność wynika zaw-sze z wyuczonych w społecznej wspólnocie wartości i nawyków, niemożliwe jest przyjęcie opcji demo-kratycznej (równości autonomicznych jednostek decydujących większością głosów), życie społeczne bar-dziej przypomina ustrój republikański: ale decyzje podejmowane są nie tyle przez mniejszość będącą u władzy (delegowaną lub nie przez większość), co w oparciu o dominujące wartości i tradycje które prze-sądzają o kształcie społeczeństwa i kierunku jego rozwoju; • komunitaryzm radykalny (Michael Sandel): w praktyce niemożliwe jest przyjęcie zasady zasłony niewie-dzy (veil of ignorance), jednej z podstawowych zasad liberalizmu (John Rawls) tj. uwolnienia podejmowa-nych decyzji od partykularnych okoliczności (pozycji społecznej, historii, tradycji, kultury itp.). Wszelkie decyzje podejmowanie są zawsze w konkretnych warunkach i zdeterminowane przez okoliczności szcze-gółowe wśród których główną rolę odgrywają zastane wartości (tradycje wspólnoty); • komunitaryzm nostalgiczny (Alasdair MacIntyre): liberalizm zniszczył podstawowe wartości cywilizacji Zachodniej wywodzące się ze Starożytnej Grecji. Indywidualizm i bezwzględny racjonalizm zniszczyły związki społeczne i spowodowały zanik naturalnych cnót moralnych: szczodrości, przyjaźni i radości, a industrializm który narodził się w następstwie wcielenia w życie ideałów liberalizmu, jest odpowiedzialny za panowanie „bezosobowego kapitału” który pozbawia ludzi wpływu na ich własne życie i wydaje ich na pastwę bezosobowych sił ekonomii. W tej odmianie komunitaryzmu podnosi się wartości pierwotnych, tradycyjnych więzi wspólnotowych, w których wyżej ceni się wspólnotę i troskę okazywaną innym jedno-stkom niż indywidualne osiągnięcia.

6. Liberalizm: Isaiah Berlin • Isaiah Berlin (1909-1997) jest jednym z głównych myślicieli liberalnych w okresie XX w. • Isaiah Berlin znany jest z koncepcji dwóch wolności łączących w sobie różne odmiany liberalizmu: • wolność pozytywna - "wolność do..." zgromadzeń, wpływu na władze, wyborów, reprezentacji, wolności słowa, postulowana przede wszystkim przez demokratyczne odmiany liberalizmu (liberalizm demokraty-czny, klasyczny republikanizm); • wolność negatywna - tzw. "wolność od..." przymusu ze strony państwa, obciążeń podatkowych, ingerencji władz w życie prywatne, to główne idee liberalizmu klasycznego (konserwatywnego); • Isaiah Berlin podzielał pogląd że to "wolność negatywna" jest prawdziwą wolnością, tj. w większym stop-niu przychylał się do idei klasycznego liberalizmu. Demokracja stwarza zagrożenie dla wolności gdyż mami jednostki złudnym "prawem wyboru” które w rzeczywistości ogranicza się do niewielu opcji repre-zentowanych przez wpływowe stronnictwa (partie polityczne). • Wolność negatywna to krytyka determinizmu (społecznego i naturalnego), odrzucenie konieczności (poza koniecznością logiczną), usankcjonowanie stosowania przymusu (wobec przekraczających granicę wolności negatywnej), zasięg indywidualnej wolności, czyny jednostki jako ucieleśnienie wolności i oraz stosunek do niej innych wolnych jednostek. Jednostka powinna mieć przed sobą zawsze możliwość wyboru z przynajmniej dwóch opcji oraz wolny od wpływu innych jednostek i instytucji obszar w której może realizować swoje wybory (jest to tzw. wolność podstawowa - basic freedom). • Wolność pozytywna jest ograniczeniem „właściwej” (negatywnej) wolności i ograniczenie to może nastąpić z dwóch podstawowych przyczyn: • decyzja wynikająca z aktu własnej woli, podyktowana konkretnymi okolicznościami; • uznanie za autorytet innego podmiotu ograniczającego wolność negatywną jednostki lub grupy jednostek; • Pierwsza opcja w normalnych okolicznościach jest trudna do przyjęcia: jednostka nie jest w stanie świa-domie zrezygnować ze swojej indywidualnej wolności (zmniejszyć jej zakresu). Drugą jest niebezpieczna i może nastąpić jedynie w sytuacji, gdy człowiek straci swoją jednostkową świadomość w kolektywnej lub ideologicznej „nad-świadomości”. Jeśli jednostka uznaje ograniczenia wolności narzucane przez inny podmiot za swoje własne, i utożsamia je z "wyzwoleniem", to można dojść albo do wewnętrznie sprzecz-nej koncepcji dwóch jaźni w jednym podmiocie, albo do przyjęcia wyimaginowanego „ja transcendentne-go”, również jest wewnętrznie sprzeczne. Jeśli natomiast jednostka sama rezygnuje z wolności negatyw-nej (bez względu na powód), to tym samym grzebie indywidualną wolność konstytuującą jej człowieczeń-stwo.

7. Z Dwóch Zasad Sprawiedliwości ważniejsza jest Pierwsza: w warunkach gdy nie są spełnione obydwie lub jest spełniona tylko Druga, należy dążyć do spełnienia Pierwszej nawet jeśli odbędzie się to kosztem Drugiej Zasady. Druga Zasada Sprawiedliwości dzieli się na dwie (pod)zasady: (a) zasada dyferencji (różnicy); (b) zasada równości szans; Rawls nie zakłada że ludzie powinni być równi: nierówności są dopuszczalne pod warunkiem że nie naruszają wolności, np. blokując drogi awansu (zdolnym i energicznym), oraz jeśli nikogo nie krzywdzą, np. jeśli osoby o uprzywilejowanej pozycji społecznej wykorzystują osoby o niższej pozycji. Sytuacja pierwotna zakłada że ludzie nie są ani dobrzy ani źli, ale że są podmiotami racjonalnie kalkulującymi. W rzeczy-wistych sytuacjach (relacjach) społecznych ludzie kierują się całym szeregiem partykularnych okoliczności w wyniku czego nie zawsze są skłonni do przyjęcia zasad sprawiedliwości (szerokiego dostępu do wolności oraz ułożenia nierówności społecznych w taki sposób by korzystali na nich wszyscy). W praktyce ludzie starają się wykorzystać swoją przewagę w pozycji społecznej lub – jeśli nie mają takiej przewagi – domagać się przywilejów lub/i większego obciążenia (karania) jednostek o wyższej pozycji społecznej. Ponieważ jednostki kalkulują racjonalnie, więc w sytuacji zasłony niewiedzy wybiorą zasady oscylujące wokół Dwóch Zasad sprawiedliwości, tzn. opowiedzą się za takim rozwiązaniem w którym każda jednostka ma dostęp do jak największej wolności (swobód) a jednocześnie ewentualne nierówności społeczne niosły ze sobą korzyści dla wszystkich (bardziej zdolni zajmują bardzie odpowiedzialne stanowiska dzięki czemu zyskują również mniej zdolni gdyż są kierowani w bardziej efektywny sposób i żyją w społeczeństwie które jest racjonalniej zarządzane). Główny zarzut formułowany przez komunitarystów pod adresem Rawlsa to przyjęcie przez niego założenia o sytuacji pierwotnej: jednostki znajdują się w stanie wyjściowym, charakteryzowanym przez zasłonę niewiedzy, tzn. nie wiedzą nic o pozycji społecznej, bogactwie, rasie, płci, przynależności etnicznej itp. innych jednostek oraz relacji w jakiej się do nich znajdują, nie kierują się zawiścią i muszą podjąć decyzję jakie zasady współżycia społecznego należy ustalić. John Rawls (1921-2002) autor Teorii sprawiedliwości (1971) zaliczanej do nurtu liberalisty-cznego, uważany jest obecnie za najbardziej typowego reprezentanta liberalizmu (etycznego, filozoficznego). Główne hasło: sprawiedliwość jako bezstronność (Justice as Fairness) gdyż zakłada ono że sprawiedliwość jest wynikiem bezstronnej (nie kierującej się partykularnymi okoliczno-ściami) oceny sytuacji. To stanowisko Rawlsa wywołało liczne polemiki w następstwie których narodził się współczesny komunitaryzm. Dwie Zasady Sprawiedliwości: Pierwsza: każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych. Druga: nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, by (a) można się było rozsądnie spodziewać, że będzie to z korzyścią dla każdego, i (b) wiązały się z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi. John Rawls: teoria sprawiedliwości

8. John Rawls: teoria edukacji społecznej • Zasady Sprawiedliwości powinny być upowszechniane w społeczeństwie również poprzez odpowiednią edukację, w związku z czym Rawls formułuje teorię edukacji społecznej. • Celem edukacji powinno być dostarczenie człowiekowi brakujących do racjonalnej analizy sytuacji motywów: pragnienia bezinteresownego czynienia tego, co słuszne dla niego samego oraz nie czynienia tego, co niesłuszne. Jednostka powinna być wychowywana w taki sposób by jej zachowania były prospołeczne, a najbardziej prospołeczne zachowania oznaczają przestrzeganie Dwóch Zasad Sprawiedliwości oraz legitymację liberalizmu politycznego (systemu społecznego-politycznego opartego na Dwóch Zasadach Sprawied-liwości) jako podstawy ustroju społecznego. • Teoria edukacji społecznej natrafiła na krytykę z uwagi na swoją sprzeczność z aksjoma-tem sytuacji pierwotnej oraz Zasadami Sprawiedliwości: • Idea edukacji społecznej kłóci się z założeniem o analizie sytuacji tylko w oparciu o racjonal-ną kalkulację w warunkach zasłony niewiedzy: jednostka zostaje już w określony sposób ukształtowana i kieruje się de facto wartościami której zostały jej wpojone w toku edukacji a nie wynikają z bezstronnej i racjonalnej oceny sytuacji. • uznanie zasady wolności za priorytetową kłóci się z założeniem, iż już od małego dziecka społeczeństwo będzie w człowieku kształtować konkretny system przekonań na długo przedtem nim wykształci się w nim wolna wola i racjonalność. • teoria edukacji społecznej nie stoi w sprzeczności z zasadą wolności negatywnej (wolność od ucisku, prześladowań itp.) ale stoi w sprzeczności z zasadą wolności pozytywnej (wolność do wyboru swojej własnej opcji światopoglądowej i drogi życiowej). Tym samym teoria edukacji społecznej stoi w sprzeczności z zasadami przyjętymi przez liberałów (i to mimo że została sformułowana w obrębie nurtu liberalnego).

9. Charles Taylor: etyka autentyczności

10. W wyniku rozwoju etyki w okresie od starożynej Grecji do europejskiego chrześcijaństwa uformowała się koncepcja moralności którą można wyrazić w trzech założeniach: (1) nieuformowana (pierwotna, zwierzęca) natura człowieka; (2) człowiek wychowany (ukształtowany) w duchu praw moralnych; (3) moralność jako powinności formujące człowieka; Nowożytność odrzuciła ideał człowieka wychowanego w duchu praw moralnych przez co zburzyła cały tradycyjny schemat. Do okresu Oświecenia etycy zakładali istnienie Boga, praw moralnych i ludzkiej natury – ale nie uważali już za oczywiste że człowiek obarczony jest przede wszystkim powinnością stawania się coraz lepszym przez formowanie swojej natury w duchu nakazów moralnych. Stopniowo przyjęto założenie (ucieleśniane przez koncepcje liberalne) samoświadomego kształtowania jednostki której najwyższą wartością (dobrem) jest wolność a nakazy moralne wynikają przede wszystkim z konieczności ułożenia relacji społecznych. W okresie XIX w. pojawiły się emotywistyczne koncepcje moralności (od Nietzschego do postmodernizmu) które jedynych podstaw dobra i zła upatrują w subiektywnej woli jednostki która albo ustanawia swoją własną moralność, albo jest zmuszo-na przyjąć obowiązującą moralność która została stworzona wcześniej przez inną jednostkę. Możliwości kształtowania systemów moralnych okazują się w świetle tych założeń niemal nieograniczone. W konkluzji, MacIntyre postuluje powrót do tradycyjnego schematu arystotelejskiego: natura człowieka jest kształtowana przez nakazy moralne aż do punktu osiągnięcia przyrodzonej jej doskonałości (istoty). Natura ludzka odznacza się dużą różnorodnością (istnieją różne charaktery i naturalne zdolności) i każda z tych natur może zostać ukształtowana (osiągnąć pełnię doskonałości) przez odpowiednie dla niej cnoty moralne. Człowiek powinien poddać się powinnościom które pozwolą mu się zrealizować (w zależności od jego przyrodzonych zdolności) i osiągnąć pełnię szczęścia. Nakazy moralne, podobnie jak ludzka natura, są zróżnicowane i oferują bardzo różne drogi osiągania szczęścia. Nakazy te są jednak uniwersalne a naczelnym zadaniem etyki jest ustalenie ich kanonu: dyskusje współczesnych etyków powinny zostać sprowadzone z powrotem na drogę poszukiwania cnót które pozwolą ludziom o zróżnicowanych charakterach na osiągnięcie pełni szczęścia poprzez ukształtowanie swojego charakteru w ich duchu. Alasdair MacIntyre (1929 –) uchodzi za twórcę najbardziej tradycyjnej (konserwa-tywnej) odmiany komunitaryzmu. Główne dzieło Dziedzictwo cnoty jest krytyczną analizą koncepcji etycznych powsta-łych w okresie nowożytności (od końca średniowiecza do oświecenia) rozpatrujących problemy etyczne przede wszystkim z punktu widzenia autonomicznej (wolnej) jed-nostki. W okresie nowożytności odrzucono stopniowo koncepcję jednostki kierującej się bożymi nakazami na rzecz koncepcji umowy społecznej i wolności (jednostka realizuje się w swojej własnej wolności ograniczanej tylko wymogiem uzgadniana własnych celów i zakresu wolności z innymi jednostkami). Alasdair MacIntyre: dziedzictwo cnoty