JAK WYBIERAĆ PROGRAMY NAUCZANIA?

1. JAK WYBIERAĆ PROGRAMY NAUCZANIA? Ewelina Kołomłocka

2. Cele szkolenia: • Poznanie definicji i różnego typu programów • Zdobycie wiedzy na temat budowy programu nauczania • Określenie celów kształcenia w naszej szkole • Wypracowanie zasad wybierania programów • Stworzenie narzędzi oceny programów • Stworzenie wzorca programu w zespołach przedmiotowych

3. Wstęp Program nauczania jest jednym z najważniejszych narzędzi organizacji procesu nauczania – uczenia się wpływającym na osiągnięcia edukacyjne uczniów. Od jego koncepcji, filozofii, adekwatności celów, treści, metod i środków dydaktycznych zależy w dużej mierze jakość procesu oraz uzyskiwane efekty. Należałoby więc zadać pytania:

4. Który program uznać za dobry? • Jakimi kryteriami, wskaźnikami kierować się przy ocenie? • Co robić i w jaki sposób, jeżeli uznamy, że program nie zaspokaja naszych oczekiwań i potrzeb uczniów? • Na jakiej podstawie nauczyciel ma dokonywać wyboru programu? • Co stanowić powinno podstawę do podejmowania decyzji w sprawie zatwierdzania programu do użytku szkolnego?

5. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół i inne dokumenty prawne stawiają przed szkołami i nauczycielami nowe, z punktu widzenia dotychczasowej praktyki zawodowej, wymagania. Dokumenty te określają pewne ogólne zadania, które stoją przed szkołą. O wyborze sposobu realizacji tych zadań decyduje już sama szkoła. Zwiększa to samodzielność szkoły i nauczyciela, ale równocześnie zwiększa ich odpowiedzialność. Jednym z zadań szkół i nauczycieli jest wybór, akceptacja lub opracowanie wykorzystywanych programów nauczania w taki sposób, aby zadania stawiane przed szkołą przez opracowany na jej potrzeby program działania zostały jak najlepiej zrealizowane.

6. Wybór programu nauczania to bardzo ważna decyzja. Powinna być przemyślana, świadoma i nieprzypadkowa. Nauczyciele z jednej szkoły powinni kierować się tymi samymi kryteriami wyboru programów do poszczególnych przedmiotów. Programy dla poszczególnych oddziałów i zajęć edukacyjnych tworzą szkolny zestaw programów. Jest on jednym z podstawowych dokumentów programowych szkoły, stanowiącym podstawę organizowania procesu nauczania i uczenia się. Dlatego bardzo ważne jest dokładne przemyślenie wyboru programów i podręczników używanych w szkole. Szkolny zestaw programów nauczania dopuszcza do użytku szkolnego dyrektor szkoły.

7. Nauczyciel nie musi sięgać do gotowego programu nauczania, może stworzyć własny, dostosowany do potrzeb szkoły. Punktem odniesienia jest podstawa programowa. Szkolenie to ma pomóc nauczycielom i zachęcić ich do samodzielności w wyborze, modyfikacji lub tworzeniu własnego programu nauczania.

8. Co to jest program nauczania? Na program nauczania można spojrzeć w różny sposób. Istnieje wiele definicji tego pojęcia i różnych poglądów na to, jak powinien wyglądać program nauczania. Oto kilka z nich: Program nauczania to zestaw podstawowych treści nauczania. W odniesieniu do instytucji oświatowej, takiej jak np. szkoła, jest to lista przedmiotów, kursów lub modułów składających się na całość kształcenia na danym poziomie. W odniesieniu do określonego przedmiotu nauczania – lista haseł przeznaczonych do realizacji.

9. Program nauczania to lista rezultatów, jakie chcemy osiągnąć w danym procesie edukacyjnym. Program ogranicza się do celów, rezygnując z zajmowania się drogami do nich i środkami służącymi do ich realizacji. W kręgu zainteresowania konstruktora programu pozostają jedynie wymierne rezultaty działalności pedagogicznej. Program nauczania to lista jednostkowych zadań czy form aktywności przeznaczonych do wykonania przez uczącego się w celu wyrobienia odpowiednich nawyków.

10. Program nauczania to możliwie kompletny zestaw zaplanowanych form aktywności edukacyjnej. • W skład programu wchodzi to wszystko, co daje się w procesie nauczania przewidzieć, np. • Zakres nauczania • Jego układ • Proporcje poszczególnych działów treści • Interpretacja tych treści • Metody i techniki nauczania • Sposoby motywowania uczących się do pracy • Itd. Próbę określenia, czym jest program nauczania w kontekście zmian zachodzących w naszym systemie oświatowym, przyjmuje także Ministerstwo Edukacji Narodowej:

11. Rozporządzenie MEN z dnia 6 stycznia 2009r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia §2 Program nauczania dla zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, zwany dalej "programem nauczania ogólnego", stanowi opis sposobu realizacji zadań edukacyjnych ustalonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego, określonej w przepisach w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Program nauczania ogólnego obejmuje co najmniej jeden etap edukacyjny i dotyczy kształcenia zintegrowanego (edukacji wczesnoszkolnej), przedmiotu, ścieżki edukacyjnej, bloku przedmiotowego lub ich części.

12. Istnieje wiele sposobów rozumienia tego pojęcia. Na program nauczania można więc patrzeć np. jako na: • listę treści nauczania • zestaw planowanych czynności pedagogicznych • zestaw zamierzonych efektów pedagogicznych • zestaw pojęć i zadań do wykonania Wybór sposobu patrzenia ma program nauczania jest jednym z elementów planowania wszelkich zabiegów edukacyjnych.

13. Powszechnie uznaje się, że program nauczania powinien udzielać odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: 1) Jakie cele edukacyjne powinna stawiać sobie szkoła? 2) Jakie doświadczenia edukacyjne uczącego się powinny okazać się pomocne w realizacji tak sformułowanych celów? 3) Jak dobrać i uszeregować owe doświadczenia, by zapewnić efektywne nauczanie? 4) Jak ocenić efektywność tych doświadczeń?

14. Podobny punkt widzenia przyjmuje w swoich dokumentach MEN.Wg Rozporządzenia z dnia 6 stycznia 2009r. … Program nauczania ogólnego zawiera: 1) szczegółowe cele edukacyjne - kształcenia i wychowania 2) materiał nauczania związany ze szczegółowymi celami edukacyjnymi, uwzględniający treści nauczania określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego 3) procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych

15. 4) opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny, z uwzględnieniem standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów 5) omówienie założeń dydaktycznych i wychowawczych, na jakich została oparta koncepcja programu, relacji do zakresu podstawy programowej kształcenia ogólnego, a także ewentualnych specjalnych warunków dotyczących realizacji programu 6) w przypadku publikacji programu - nazwiska rzeczoznawców, którzy opiniowali program.

16. Oznacza to, że każdy program nauczania powinien określać: • po co uczyć • czego uczyć • jak uczyć • jak oceniać

17. Jakie wymagania stawia programom nauczania podstawa programowa? Wymagania te są dwojakiego rodzaju: zadania ogólne, które dotyczą szkoły jako całości i powinny być realizowane we wszystkich obszarach jej działalności zadania szczegółowe, określone dla poszczególnych etapów kształcenia i poszczególnych dziedzin edukacyjnych

18. Efektem realizacji zadań ogólnych szkoły powinien być m.in. rozwój ucznia w zakresie tzw. umiejętności kluczowych, czyli związanych z: • uczeniem się • myśleniem • poszukiwaniem i wykorzystywaniem informacji • komunikowaniem się • współpracą i organizowaniem działania

19. Na program nauczania danego przedmiotu na konkretnym etapie kształcenia trzeba więc zawsze patrzeć z dwóch punktów widzenia: • czy pozwala on na realizację przewidzianych dla edukacji zadań szczegółowych, wchodzących w skład danego przedmiotu na określonym etapie kształcenia • czy ułatwia realizowanie zadań ogólnych szkoły Do użytku szkolnego powinny być dopuszczane tylko takie programy, które spełniają oba te warunki.

20. Jak wybierać programy nauczania? • Szkoła ma więc trzy możliwości: • może wybrać jeden z istniejących programów zatwierdzonych do użytku • może zmodyfikować jeden z zatwierdzonych programów i dostosować go do własnych potrzeb • może zbudować własny program nauczania przedmiotu, ściśle pasujący do opracowanej koncepcji działania szkoły Nauczyciel może wybrać odpowiedni program nauczania spośród programów wpisanych do wykazu…, albo opracować własny program, samodzielnie lub z wykorzystaniem programów nauczania wpisanych do tego wykazu.

21. Każde z tych rozwiązań ma swoje wady i zalety. Najprostszym i najbezpieczniejszym, a może i najlepszym sposobem postępowania jest wybranie jakiegoś gotowego przedmiotowego programu nauczania dopuszczonego do użytku szkolnego. Będzie to działanie tym efektywniejsze, im „na rynku edukacyjnym” będzie bogatsza oferta różnorodnych programów. Dzięki tej różnorodności łatwiejsze będzie znalezienie programu pasującego do założonych celów. Nie ma również w tej sytuacji problemu z materiałami dydaktycznymi, gdyż należy oczekiwać, że każdemu programowi towarzyszyć będzie zestaw materiałów dydaktycznych.

22. Pytania • Czym kierować się przy tym wyborze? • Na co zwracać uwagę? • Z jakich punktów widzenia badać i oceniać program? • Jak to robić w praktyce?

23. Praktyczne rady Dobór programów przedmiotowych powinien być wpisany w program danej szkoły. Na stronie MEN znajduje się wykaz programów i podręczników dopuszczonych do użytku, zatwierdzonych przez ministerstwo. Niektóre z nich są rekomendowane, otrzymały np. nagrodę ministra edukacji. Program, który wybieramy, musi mieć swój numer i być zgodny z podstawa programową. Nie ma obiektywnie najlepszego programu, są programy dobre dla różnego typu szkół, dla różnych środowisk społecznych.

24. Próba zanalizowania programów dostępnych na rynku prowadzi do kilku wniosków. Po pierwsze, programów jest bardzo dużo, do jednego przedmiotu 20-30, wszystkie zatwierdzone przez ministerstwo. Jak zorientować się w tym gąszczu propozycji? Oto kilka praktycznych rad, sformułowanych w postaci pytań, jakie można zadać, analizując program: • Kto jest autorem programu? • Jakie cele kształcenia stawia – czy zgodne z programem szkoły? • Jakie metody i środki dydaktyczne proponuje? Czy odpowiadają nam one: • Jako element naszego systemu nauczania • Czy mamy szansę ich używać

25. Czy układ treści jest przejrzysty? • Czy istnieje do tego programu podręcznik i czy jest z nim zgodny? • Czy napisany jest językiem zrozumiałym dla ucznia? • Czy jest odpowiedni dla naszej szkoły – nie za łatwy i nie za trudny? • Czy merytorycznie jest zgodny z naszymi standardami? • Czy nie jest oderwany od życia? • Czy prezentowane w nim treści są atrakcyjne dla ucznia XXI wieku? • Czy nauczyciel dobrze czuje się z programem, który ma realizować?

26. Nowoczesne podejście do programu wymaga rewizji starych nawyków myślenia. Warto jest zrewidować przyzwyczajenia, poszukać nowych rozwiązań. Odradza się programy, które nie zmieniły się od dwudziestu lat, a zostały jedynie odświeżone. Dobrze byłoby, chociaż nie jest to warunek niezbędny, aby podręcznik wydawany był razem z książką dla nauczyciela czy przykładowymi scenariuszami, bo pozwala to łatwiej zrozumieć intencje autorów.

27. Weryfikacja kryteriów wyboru programu Dla nauczyciela-praktyka najważniejsze w programie są: Cele i zadania Materiał nauczania Metody dydaktyczne, konieczne do realizacji programu, materiały i środki techniczne

28. Dobrym sposobem jest przetestowanie podręcznika na uczniach. Można wytypować co najmniej dwa podręczniki i przeprowadzić lekcję na ten sam temat wg dwóch różnych podręczników w klasach równoległych. Następnie porównać wyniki, sprawdzając stopień zrozumienia i przyswojenia materiału. Taki test dotyczyć powinien przede wszystkim podręczników do przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. W podręczniku do języka polskiego najlepiej przyjrzeć się doborowi tekstów, zastanowić się, czy są one atrakcyjne dla ucznia, czy pytania do tekstów są ciekawie sformułowane, w sposób pobudzający uczniów do myślenia. Mniej istotna, ale nie bez znaczenia jest również szata graficzna.

29. Wybierając podręcznik do historii czy WOS-u nauczyciel musi wiedzieć, czy zależy mu przede wszystkim na faktografii czy na nauczaniu problemowym. Warto jest przetestować na uczniach zrozumienie tekstów źródłowych i sprawdzić, czy pytania do testów są dla nich zrozumiałe.

30. Podsumowanie Po szkoleniu, w przyszłym roku szkolnym, zdecydujecie się na pracę z innymi niż dotychczas programami nauczania albo pozostaniecie przy dotychczasowych, sprawdzonych i dobrych programach; zawsze też znajdą się tacy nauczyciele, którzy poszukują nowości i tacy, którzy wolą pozostać przy programie, wprawdzie nie najlepszym, ale takim, do którego przywykli. Niezależnie od decyzji warto wprowadzić zwyczaj dyskusji nad programem i podręcznikiem, wymiany uwag i doświadczeń, które będą notowane – najlepiej przez szefów zespołów przedmiotowych.

31. Warto tez zasięgnąć opinii uczniów o tym, jak pracuje im się z wybranym przez nauczycieli podręcznikiem. Czy jest łatwy czy trudny, interesujący czy wprost przeciwnie; czy łatwo jest z niego korzystać, co zmieniliby w swoim podręczniku czy zeszycie ćwiczeń. Warto także sprawdzić, na ile wybrany program (podręcznik) używany jest na lekcjach, na ile pomaga w nauczaniu. Zachęcić powinniśmy tez rodziców do zapoznania się z programem i podręcznikiem, z którego korzysta ich dziecko. Spróbujmy się dowiedzieć, jak oceniają go oni sami, jak oceniają pracę dziecka z tym programem? Korzyścią będzie zainteresowanie pracą dziecka, zwrócenie uwagi na możliwość wyboru.

32. Literatura: • Komorowska H., Konstrukcja, realizacja i ewaluacja programu nauczania, IBE, Warszawa 1995 • Komorowska H., O programach prawie wszystko, WSiP, Warszawa 1999 • Ornstein A.C., Hunkins F.P., Program szkolny. Założenia, zasady, problematyka, WSiP, Warszawa 1999. W aneksie: Niemierko B., Inwentarz programowy • Walker D.F., Solis J.F., Program i cele kształcenia, WSiP, Warszawa 2000 • Wragg C.E., Trzy wymiary programu, WSiP, Warszawa 1999