Polacy pochodzenia ormiańskiego

1. Polacy pochodzenia ormiańskiego Katarzyna Słabik

2. ARMENIA

3. Język ormiański • Językiem ormiańskim posługuje się ok. 5 – 6 mln ludzi, z których ok. połowa mieszka poza granicami Armenii. Ormiański jest językiem izolowanym w obrębie rodziny języków indoeuropejskich. • Najstarsze zabytki piśmiennicze w języku ormiańskim pochodzą z V w. n.e. (są to teksty w języku staroormiańskim, tzw. grabarze, który zachował się do dzisiaj w liturgii narodowego Kościoła Ormiańskiego oraz Kościoła ormiańsko-katolickiego). • Istnieją dwa standaryzowane dialekty współczesnego języka ormiańskiego: - wschodnioormiański (arevelian hayeren-Արևելյան հայերեն) – używany w Republice Armenii i przez część ormiańskiej diaspory - zachodnioormiański (arevmtian hayeren-Արևմտյան հայերեն) – dawniej używany przez Ormian w Anatolii (do rzezi Ormian w latach 1915-1917). Obecnie używany jedynie przez część diaspory ormiańskiej.

4. Alfabet ormiański ԻՐԱԴԱՐ ՁՈՒԹՅՈՒՆՆ ԵՐ | Շաբաթ օրը, սեպտեմբեր 15-ին Մեծ Կլեբարկում, Սուրբ Խաչի մասունքի գահակալության տարելիցին, որը ծխական թեմը ստացել է Հռոմի Պապ Հովհաննես Պողոս II-ից, եկեղեցու մոտ խաչքար օծվեց: Został opracowany na początku V w. n.e. przez mnicha Mesropa Masztoca, który wzorował się na piśmie greckim, częściowo na pahlawi . Alfabet ormiański składa się z 39 liter. Przykładowy tekst napisany pismem ormiańskim:

5. Państwo ormiańskie Republika Armenii Armenia Wielka (najdalszy zasięg państwa Tigranesa Wielkiego w I w. p.n.e.)

6. Niekorzystna sytuacja geopolityczna Armenii spowodowała, że terytorium państwa było nieustannie terenem walk i podbojów prowadzonych przez sąsiednie kraje. Przez większą część swej historii Armenia podlegała obcym mocarstwom. Historia Ormian jest związana z trwającymi od wielu wieków migracjami. Przedstawiciele tego narodu bardzo wcześnie zaczęli opuszczać rodzime terytorium. Połowa narodu ormiańskiego mieszka dzisiaj poza granicami swojego kraju. W wyniku wielowiekowej emigracji w wielu państwach europejskich i azjatyckich powstały gminy ormiańskie. Pierwsze zorganizowane kolonie poza terytorium Armenii istniały już w XI w. w Bizancjum, na Krymie, w Bułgarii i na Węgrzech, a także na Rusi Kijowskiej. Nieco później Ormianie pojawili się też na Rusi Czerwonej. Od momentu zaanektowania tej ostatniej przez króla Kazimierza Wielkiego kolonie ormiańskie znalazły się w obrębie Polski.

7. Ormianie w Polsce • Migracje Ormian na ziemie graniczące z Rzeczpospolitą odbywały się w kilku etapach. Pierwsza fala migracyjna, na tereny ówcześnie należące do Rusi, miała podłoże głównie ekonomiczne. Kupcy ormiańscy przybywali na Ruś Kijowską już w X w. Pod koniec XIII w. Europę Zachodnią z Dalekim Wschodem zaczął łączyć szlak handlowy zwany „drogą tatarską”, na którym nie mogło zabraknąć zajmujących się handlem Ormian. Przybywali oni przede wszystkim z Kaffy na Krymie, Akseraju nad Wołgą, a później także z Azji Mniejszej, Turcji, Mołdawii i Siedmiogrodu. Od XIV w. „droga tatarska” wiodła też przez miejscowości położone na Rusi Halickiej, przyłączone w latach 40. XIV w. do Rzeczpospolitej. Lwów i Kamieniec Podolski stały się jednymi z pierwszych kolonii ormiańskich na ziemiach polskich. • Druga grupa emigracji, spowodowana prześladowaniami, przybyła do Polski w XV w. Później osadnictwo ormiańskie rozwijało się bardzo intensywnie w wiekach XVI i XVII. Ormianie we Lwowie i Kamieńcu Podolskim przez pewien czas mieli własne sądownictwo, niezależne od władz miejskich. Urządzenie gminy w Kamieńcu stało się wzorcowe dla kolejnych skupisk ormiańskich, powstających w następnych wiekach. • Po śmierci króla Jana III Sobieskiego zainteresowanie Ormian Rzeczpospolitą zaczęło spadać, od XVIII w. większość kolonii wyludniała się. • W XX w., zwłaszcza po II wojnie światowej, do Polski napłynęła 3 fala emigrantów z Armenii, tzw. „nowa emigracja”.

8. Ormianie w Polsce „Stara” emigracja „Nowa” emigracja 3. Emigranci z Armenii przybywający do Polski po II wojnie światowej, szczególnie po rozpadzie Związku Radzieckiego 1. XIV wiek (przyłączenie Rusi Czerwonej) kolonie Ormian posługujących się językiem kipczackim 2. Emigranci z Armenii osiedlający się w Rzeczpospolitej w XV, XVI i XVII wieku

9. Język polskich Ormian Dawniej Ormianie w Rzeczpospolitej różnili się od pozostałych nacji przede wszystkim pod względem cech antropologicznych, języka oraz religii. Za cechy typowe dla Ormian uważało się krępą budowę ciała, ciemne włosy i nadmiernie zakrzywione, duże nosy. Natomiast językowo ta grupa była niejednorodna. Pierwsza fala imigrantów posługiwała się językiem kipczackim, który zapisywano jednak alfabetem ormiańskim. Natomiast XVII-wieczni imigranci używali języka ormiańskiego. Do XX w. znajomość języków ormiańskiego i kipczackiego wśród potomków starej emigracji zanikła.

10. Nazwiska Ormian polskich Z kwestią językową związana jest także specyfika nazwisk polskich Ormian. Ormianie tradycyjnie oprócz imion używali także patronimicznych form odimiennych. Z czasem formy te stały się dziedzicznymi nazwiskami. Wśród Ormian używających języka kipczackiego formy odimienne tworzono przez dodanie do imienia ojca końcówki –oglu lub –ohlu. Pod wpływem polskiego otoczenia z czasem zaczęto tworzyć również słowiańskie odpowiedniki tych nazwisk, używając najczęściej zakończenia –owicz, -owic lub –jewicz. Początkowo używano dwóch wersji nazwiska, zależnie od sytuacji. Później jednak przyjęło się stosowanie wyłącznie formy słowiańskiej. Do dzisiaj o ormiańskim pochodzeniu świadczy specyficzna forma nazwiska, jak np. w przypadku nazwisk Torosiewicz czy Axentowicz. Natomiast wciąż spotykane wśród Ormian polskich nazwiska o nietypowym brzmieniu, jak np. Romaszkan czy Oganian świadczą o pochodzeniu tych form bezpośrednio z języka ormiańskiego. Formy patronimiczne w języku ormiańskim zwykle kończyły się na –ianc, -ienc, -ian lub –an. Nie przyjęła się praktyka nadawania im słowiańskiej formy.

11. Wkład Ormian w kulturę polską • Wielu Ormian było tłumaczami, w XVII w. często pośredniczyli w kontaktach z Tatarami i Turkami. • Kupcy ormiańscy, sprowadzający towary ze Wschodu przyczynili się do „orientalizacji” gustu polskiej szlachty. • Ormianie zajmowali się rzemiosłem – złotnictwem, hafciarstwem, tkactwem, wyrobem kurdybanów i pasów kontuszowych. • Słynne pasy słuckie były produkowane przez rzemieślników ormiańskich.

12. Ormianie polscy różnią się znacznie od pozostałych grup emigracji ormiańskiej. Są mało znani w diasporze. Nikłe kontakty z Ormianami na świecie wynikają z bardzo zaawansowanego stopnia asymilacji, jakiemu potomkowie pierwszych emigrantów ulegli w ciągu wieków życia w Rzeczpospolitej. • Początkowo Ormianie w Rzeczpospolitej tworzyli społeczności mocno odizolowane, sprzyjała temu silna endogamia. • Od XVI w. widoczne jest coraz częstsze przejmowanie przez nich polskich tradycji. W II połowie XVII w. abp lwowski, przewodzący kościołowi ormiańskiemu w Polsce, przyjął unię z papiestwem. Był to najważniejszy krok ku asymilacji. • W XVIII w. zatrzymał się napływ do Polski emigrantów ormiańskich, nie powstawały nowe gminy, co również przyczyniło się do wrastania Ormian w społeczeństwo polskie.

13. Religia Ormian polskich – obrządek ormiańsko-katolicki • Przybywający z Armenii do Polski Ormianie byli zwykle monofizytami. Ormiański Kościół Apostolski oddzielił się bowiem ostatecznie od Kościoła rzymskokatolickiego w 506 r., zdecydowanie odrzucając dogmatyczne uchwały soboru chalcedońskiego z 451 r. Osiedlający się w Polsce Ormianie mieli więc własne kościoły. Wolność wyznania była jednym z przywilejów jakie przyznał im Kazimierz Wielki. Odrębność religijną utrzymano do połowy XVII w., kiedy arcybiskup lwowski Mikołaj Torosiewicz poddał się zwierzchnictwu papiestwa rzymskokatolickiego. • Oprócz unii, która zatarła różnice religijne, do asymilacji Ormian w bardzo dużym stopniu przyczyniło się zahamowanie powstawania nowych kolonii.

14. Katedra ormiańska we Lwowie wybudowana w XIV w. na wzór katedry ormiańskiej w Ani W XX w. proces asymilacji Ormian polskich był już zakończony. Od Polaków odróżniał ich przede wszystkim obrządek ormiańsko-katolicki. Niekwestionowanym centrum kultury znacznie zasymilowanych już Ormian polskich stał się na początku XX w. Lwów. W 1902 r. Archidiecezję Lwowską obrządku ormiańskiego objął abp Józef Teodorowicz.

15. Po II wojnie światowej • Doświadczenie wojny dotknęło Ormian na równi z Polakami. Byli zresztą już na tyle zasymilowani, że nie postrzegano ich jako odrębnej grupy etnicznej. Również stali się ofiarami pogromów przeprowadzanych przez Ukraińską Powstańczą Armię w Galicji. Po wojnie zaś wraz z polską ludnością Kresów zostali wysiedleni w ramach akcji repatriacyjnej. W listopadzie 1945 r. katedra ormiańska została zamknięta, a Archidiecezję Lwowską obrządku ormiańskiego zlikwidowano. • Ormianie polscy zmuszeni do opuszczenia Kresów po II wojnie światowej postrzegali te tereny jako ziemię swoich przodków. Wielu z nich, opuszczając swoje domy sądziła, że po zmianie sytuacji politycznej wrócą na Wschód. Po repatriacji osiedlali się zwykle na Ziemiach Odzyskanych – na Górnym i Dolnym Śląsku, szczególnie w takich miastach jak Katowice, Bytom, Zabrze, Gliwice, Opole, Oława, Wrocław. Wielu zamieszkało w Krakowie, Warszawie i Gdańsku. Dość zwarte dotąd środowiska ormiańskie uległy rozbiciu, a członkowie społeczności rozpierzchli się w różnych częściach Polski.

16. Obrządek ormiańsko-katolicki w Polsce – po podziale w 2009 r. na trzy ośrodki duszpasterskie Parafia północna Kościół p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gdańsku Parafia centralna Kościół Les Sacra Miser w Warszawie Parafia południowa Kościół Świętej Trójcy w Gliwicach

17. Parafia w Gliwicach Chaczkar upamiętniający Polaków i Ormian zamordowanych przez UPA w Galicji Wschodniej Obraz Matki Boskiej Łysieckiej

18. Tradycyjna potrawa Ormian polskich Gandżabur – zupa na chorucie Gandżabur. Zupa Ormian polskich z Kut. Podstawą jest esencjonalny rosół, na którym gotuje się uszka z mięsem. Do wrzącego rosołu dodaje się chorut zmieszany ze śmietaną. Chorut. Przyprawa do gandżaburu sporządzana z listków pietruszki, selera, kopru i estragonu, które po zmieleniu kisną w hulśance (przegotowane mleko zakwaszone śmietaną dojrzewające przez kilka – kilkanaście dni).

19. Ormianie polscy współcześnie Ormianie polscy (tej nazwy zwykle używa się w literaturze, choć teraz właściwsza jest nazwa: Polacy ormiańskiego pochodzenia) nadal pielęgnują pamięć o ormiańskich korzeniach, liczne stowarzyszenia działające m.in. w Krakowie, Warszawie, Gdańsku i Gliwicach propagują wiedzę o Armenii i Ormianach w kulturze polskiej organizując odczyty, referaty, wydając kilka broszur, Dni Ormiańskie. W kwietniu każdego roku stowarzyszenia ormiańskie organizują obchody upamiętniające ludobójstwo tureckich Ormian oraz rocznicę wymordowania Ormian i Polaków w Kutach nad Czeremoszem. Organizowane są uroczyste msze święte w parafiach ormiańskich. W spisie powszechnym z 2011 r. 4 tysiące obywateli polskich zadeklarowało ormiańskie pochodzenie, w tym: • 2 tysiące zadeklarowało tożsamość ormiańską jako jedyną („nowa emigracja”) • Tysiąc osób zadeklarowało podwójną tożsamość etniczną, oprócz ormiańskiej jeszcze jedną nie-polską • Tysiąc osób zadeklarowało tożsamość polsko-ormiańską.

20. Najważniejsze stowarzyszenia i fundacje Ormian polskich

21. Znani Polacy ormiańskiego pochodzenia Juliusz Słowacki Zbigniew Herbert Jan Lechoń Ignacy Łukasiewicz Jerzy Kawalerowicz Krzysztof Penderecki Anna Dymna

22. Przydatne linki 1. Wirtualny świat polskich Ormian: http://www.ormianie.pl 2. Skarbnica wiedzy o polskich Ormianach: http://www.skarbnica.ormianie.pl/ 3. WikiOrmianie – biogramy polskich Ormian: http://www.wiki.ormianie.pl 4. Wirtualne Archiwum polskich Ormian: http://www.archiwum.ormianie.pl/ 5. Strona internetowa Fundacji Ormiańskiej KZKO w Warszawie: http:// www.fundacjaormianska.pl 6. Strona internetowa Fundacji Kultury i Dziedzictwa polskich Ormian: http://www.dziedzictwo.ormianie.pl 7. Strona internetowa Andrzeja Bohosiewicza: http://www.bohosiewicz.pl/ 8. Strona internetowa księdza Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego: http://www.isakowicz.pl