De rol van certificering van landbouw en voedsel voor mens en milieu - van biologische naar duurzame landbouw -

1. De rol van certificering van landbouw en voedsel voor mens en milieu- van biologische naar duurzame landbouw - Helias A. Udo de Haes Instituut voor Milieuwetenschappen, CML LUMC, 25 maart 2013

2. Belangrijkste literatuur: • H.A. Udo de Haes en G.R. de Snoo: Eco-labelling of agriculturalfoodproducts. In U. Sonesson et al., Ch 19. • L. Fresco: Hamburgers in het paradijs, 2012.

3. Opbouw college I. Certificering van producten II. Biologische landbouw III. Naar een duurzame landbouw

4. I. Certificering van producten • Wat is certificering? • Onafhankelijke toetsing van de kwaliteit van producten • Informatie over de kwaliteit: milieukeur, eco-labels, productclaims, duurzaamheids-certificaten, …

6. Informatie op verschillende niveaus 1. Eigen claims 2. Onafhankelijk gecontroleerde eigen claims 3. Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen (keurmerken)

7. Organisatie certificering • Drie lagen: Accreditatie Certificatiebureaus Producten - productketens

8. Certificering als private activiteit • Bovenop wetgeving, beyondlegal compliance • Vrijwillig, ev. wel in samenwerking met overheid • Zelfregulering, lage kosten • Flexibeler dan wetgeving, ook internationaal • Doel: B2B en B2C

10. Toespitsing van het onderwerp • Certificering van landbouw en van voedsel • Vraag: wat kan dat betekenen voor mens en milieu, en i.h.b. voor onze gezondheid? • Daartoe kritische beschouwing van biologische landbouw

11. II. Biologische landbouw • Meest bekende keurmerk • Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen (niveau 3): SKAL • Groot vertrouwen • Internationaal (organicfarming) • Aansluitend bij natuurlijke processen • Wel belangrijke kritiekpunten

12. Heel korte geschiedenis • Ontstaan in jaren 20/30 van vorige eeuw • Als reactie op de industriële landbouw • Uitgangspunt: inspelen op natuurlijke processen • Areaal: • Wereld: 1% • EU: ca. 5% • Europa als geheel: • Oostenrijk: 20% • Nederland: 3%

13. Kernvraag • In hoeverre is biologische landbouw beter voor mens en milieu dan gangbare landbouw? • Per kenmerk bekijken • Algemene kritiek van Fresco: “natuurlijk” biedt te weinig houvast, verwijst naar een mythisch paradijs

14. Wat zijn de kenmerken?

15. Kenmerkenbiologische landbouw • Geen synthetische bestrijdingsmiddelen • Geen antibiotica in veevoer • Geen synthetische kunstmest • Geen gentech • Biodiversiteit • Beter dierenwelzijn • Voedselkwaliteit en dieet • Ontbrekende kenmerken

16. 1. Geen synthetische bestrijdingsmiddelen Dichloordifenyltrichloorethaan Soja • Wieden • Ruime vruchtwisseling en geen monoculturen • Resistente gewassen (bv. aardappels, wijnbouw) • Geen residuen, dus zeer positief

17. Maar … • Ook verbeteringen in gangbare landbouw • Minder schadelijke bestrijdingsmiddelen • Biologische bestrijding (in kassen) • Fresco: dus biologische landbouweerwaarde … geen meerwaarde ….

18. 2. Geen antibiotica in veevoer • Geen preventief gebruik in varkensvoer • In gangbare veeteelt sinds 2006 verboden • Enorm risico in gangbare veeteelt (zie laatste Bionieuws) • Dus hier biologische veeteelt zeer positief -> studenten

19. 3. Geen kunstmest • Alleen organische mest, compost, guano, etc. en vlinderbloemigen voor stikstof (klaver, lupine) • Op zich goed voor bodemvruchtbaarheid (geen risico afname organisch stofgehalte) • Ook passend in circulaire economie • Per perceel redelijke opbrengsten (ca. 80%)

20. Maar … • Bemesting via veevoer en mest van elders • Grote vraag: hoeveel mensen volledig zonder kunstmest? • Min of meer terug naar landbouw van vóór 1850?

22. Toename intensiteit sinds 1850 • Akkerland-voor-zaaizaad t.o.v. akkerland-totaal: Middeleeuwen 1 : 3, 18e eeuw: 1 : 12, nu 1 : 40 • Dagelijkse melkgift koe: 16eeeuw 4-5 l/d, nu 27.5 l/d • Succesvolle Groene Revolutie (2-3 oogsten / jaar) • Nu slechts 0.25 ha / persoon nodig, bij jagers en verzamelaars was dat 50 – 100 ha / persoon • Vanaf 1850 geen honger meer in Europa ondanks bevolkingstoename tot 7 mld mensen

23. 4. Geen gentech • Wat is gentech, ofwel: genetische modificatie • Overbrengen genetische materiaal via biotechnologie i.p.v. via veredeling • Onderscheid: • intragenese • cisgenese • transgenese

24. Welke bevolkingsomvang? • Bevolkingsomvang zonder kunstmest: • Fresco schat: 5-6 maal minder mensen (1.1 - 1.4 mld) • Schatting PRI (LUW): 1 mld zonder fosfaat • Op wereldschaal kansloos zonder kunstmest • Wel sinds 2006 meer obesitas dan honger …

25. Grote angst voor genetische modificatie bij overschrijden grens mens/dier/plant • ‘Frankensteinfood’

26. Vooral in EU, veel minder in VS, Zuid-Amerika en Australië, ontwikkelingslanden positief • Voor EU zware toelatingsprocedure op grond van schade aan mens, dier, milieu • In hoeverre angst terecht?

27. Verhaal Fresco • Biotechnologie geen trendbreuk • Bepleit pragmatische opstelling: welke feitelijke bijdrage aan duurzame landbouw? • EU te afhoudend, maar rest wereld geen inspraak • Nadruk helaas op goedkoper produceren; nauwelijks bestrijding armoede, honger en milieuproblemen • GM had nooit met herbicidenresistentie moeten beginnen (roundup-ready soja van Monsanto)!

28. Betere voorbeelden • Verbetering cassave was beter begin geweest • stapelvoedsel voor de armen, vooral in Afrika • veel verbetering mogelijk (betere opname nutriënten, hoger eiwitgehalte, minder kwetsbaar voor ziekten) • wordt nu pas mee begonnen • Gouden rijst, inbouw beta-caroteen(voor-voor vit.A) • introductie tot nu toe helaas moeizaam • wel in 2009 door China goedgekeurd

29. Wat tot nu toe de effecten? • Niet makkelijk vast te stellen • Waarmee te vergelijken? • Exoten zijn óók vaak kwetsbaar (b.v. aardappel) • Ook veel horizontale uitwisseling in de natuur • Ook andere technische vernieuwingen brengen schaalvergroting met zich mee

30. Beeld negatieve effecten GMO’s • Gezondheidseffecten: geen aanwijzingen (LF) • Ecologische effecten: geen aanwijzingen (LF) • wel uitkruisen met natuurlijke soorten • effecten schaalvergroting bij gebruik gen-soja • ontginning mangrovebossen bij zouttolerante rijst • Sociale effecten: zeer vele • vermengen met biologische landbouw • macht multinationals vs. kleine boeren (pachters) • democratisch kwekersrecht (open source) vs. top-down en duur octrooirecht

31. Mogelijke positieve effecten GMO’s • Tot nu toe helaas zeer beperkt (weinig hogere opbrengsten, weinig betere toleranties) • Maar wel potenties voor duurzame landbouw: • Bt gewassen tegen plaaginsecten (mais, katoen, soja) • reductie methaan-emissie uit koeienmagen en N2O emissie bij bemesting • productie omega-3 en -6 vetzuren, bijv. in soja • Phytophtora-resistente aardappels (cis of trans); meeldouw-resistente druif (w.druif, gerst of zijderups) • zelfs voor biologische landbouw?

32. Vergelijk houding tegenover groene, witte en rode biotechnologie (voor medicijnen) • Kennelijk niet principieel, maar afhankelijk van nut

33. 5. Biodiversiteit • Onderscheid: • Natuur-biodiversiteit • intrinsiek • functioneel • Agro-biodiversiteit

34. Natuur-biodiversiteitintrinsiekfunctioneel

35. Agro-biodiversiteitBlaarkopMangalica varkenPhytophthora resistent

36. Natuur-biodiversiteit • Wel- en niet-functionele biodiversiteit • Sterk onder druk door intensivering • Beter indien geen gebruik bestrijdingsmiddelen • Maar in NL geen formele eis voor % natuur • Soms zelfs ook negatieve effecten (bv. bij wieden) • Maar toch in praktijk per bedrijf wel beter • Fresco: wel per kg grotere oppervlakte nodig …; bovendien geen risico voor landbouw

37. Agro-biodiversiteit • ‘Genetische erosie’ van landbouwgewassen • Al lange tijd aan de gang • Nu vooral 12 soorten planten, 14 soorten dieren • Diversiteit nodig voor inkruisen eigenschappen • Fresco: sinds moderne rassen geen grote epidemie (zoals aardappelmoeheid in Ierland in 19e eeuw) • Rol genenbanken • In biologische landbouw meer resistente oude rassen

38. 6. Dierenwelzijn • Steeds belangrijker onderwerp • Biologische landbouw gewoon beter • Wordt nu ook steeds meer in gangbare landbouw opgepakt -> studenten

39. 7. Voedselkwaliteit en dieet

40. Voedselkwaliteit: intrinsiek en verontreiniging • Aanwijzingen voor biologische gewassen: • Meer anti-oxidantia • Meer omega-3 vetzuren • Meet vitamine C, zink en ijzer • Betere smaak vlees? • Meer/minder risico op voedselvergiftiging ? (Salmonella, Listeria, BSE, EHEC, ESBL, Q-koorts ….) • Fresco: voedselkwaliteit beter dan ooit -> Studenten

41. Dieet • Wel of niet vegetarisch: enorm verschil voor landbouw (tweederde grasland) • Flexitariër, slow food, stadslandbouw, smart city • Freso: de meeste van de 10 belangrijkste doodsoorzaken zijn direct gerelateerd aan dieet • Groot belang gevarieerd dieet -> studenten

42. 8. Ontbrekende kenmerken • Effect op klimaat (tomaten uit Spanje, vruchten uit Zuid-Afrika…) • Aandacht voor effecten in keten: • geen voedselkilometers • geen water-voetstap • geen LCA • In feite is biologische landbouw van voorloper nu conservatief aan het worden

43. Conclusies biologische landbouw • Vele sterke elementen • Maar ook drie belangrijke beperkingen: • ontbrekende criteria • kan de wereld niet voeden • conservatief

44. III. Naar een duurzame landbouw • Nu volop in beweging • Op EU niveau in kader van overleg over GLB • Op nationaal niveau

45. DEN HAAG 21 maart – Versnelde verduurzaming van de land- en tuinbouw staat ook het kabinet voor ogen, maar het heeft slechts beperkte mogelijk­heden om daadwerkelijk iets te kunnen doen. Dijksma zet zich in voor duurzame landbouw 21-03-2013 09:03 | Redactie politiek Dijksma. Foto ANP

46. Wat is duurzame landbouw? • Fresco: niemand heeft definitie … • Geen reden om er niet aan te werken • Heel bruikbaar kader: People – Planet – Profit (PPP) plus concepten als circulaire economie, BBE • Het gaat zowel om de landbouw als om het voedsel • Vgl.: duurzame bosbouw, duurzame biomassa, duurzame palmolie, duurzame visserij, e.a.

47. Enkele uitgangspunten • Alle milieuproblemen • Zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen (IPM, ICM) • Zo min mogelijk kunstmest • Alleen gentechniek t.b.v. duurzaamheid (PPP) • Redelijke prijzen (Utz vs. Max Havelaar) • Gericht op ‘beyondlegalcompliance’, niet op een nichemarkt • Moet hele wereldbevolking kunnen voeden • Geen afwijzing van high-tech (wel: hoe ver?)

48. Naar een keurmerk voor duurzame landbouw? • Betekenis groot, maar wel problemen: • veel verschillende soorten producten • ‘met mate’ technisch moeilijker dan ja-nee • dat ook niet makkelijk voor draagvlak • Toch alleszins de moeite waard • Open eind: hoe problemen aan te pakken?