Propozycja lekcji z nauki o języku: „Kultura języka polskiego na co dzień”. zebrała i opracowała: Zofia Szachowicz-dor

1. Propozycja lekcji z nauki o języku: „Kultura języka polskiego na co dzień”. zebrała i opracowała: Zofia Szachowicz-doradca metodyczny SODiD – CKUiP Zielona Góra

2. Lekcje o kulturze języka można podzielić na dwie lub trzy jednostki lekcyjne.Jedną z nich należałoby poświęcić na analizęi ćwiczenia poprawnego mówienia;drugą - wyjaśnieniu pojęć związanych z kulturąjęzyka, normami języka, źródłami i rodzajami błędów językowych;trzecią – ćwiczeniom językowym: analizie i poprawie błędów.

3. Kultura języka na co dzień „ Tak czy owak, ani urzędnicy, ani posłowie, ani pedagodzy akademiccy nie będą na pierwszej linii frontu ognia, będziecie na niej WY, nauczyciele i doradcy. (...) Mit drugi. Polskie szkoły są wspaniałe, nauczyciele są doskonali, trzeba tylko pozwolić im dalej robić swoje i wszystko będzie dobrze.”

4. Ustawa z dnia 7 października 1999r. o języku polskim [(Ustawa z dnia 7 października 1999r. o języku polskim (Dz. U. Nr 90, poz. 999,ze zm.), zwana dalej „ustawą o języku polskim”. Ustawa weszła w życie w dniu 9 maja 2000r.] Zapis z ustawy o języku polskim: „ ochrona języka polskiego polega w szczególności na: -dbaniu o poprawne użytkowanie języka polskiego i doskonaleniu sprawności językowejjegoużytkowników oraz na stwarzaniu warunków do właściwegorozwojujęzyka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji; - przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji; - szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze; - upowszechnianiu szacunku do regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi; - promocji języka polskiego na świecie; - wspieraniu nauczania języka polskiego w kraju i za granicą.”

5. Mówić i pisać należy poprawnie • (tekst do wykorzystania w trakcie lekcji): • „Zdodnie z nanjwoymszi baniadmi perzporawdzomyni na bytyrijskch uniweretasytch nie ma zenacznia kojnolesc ltier przy zpiasie dengao solwa. Nwajżanszyeim jest, aby priewsza i otatsnia lteria była na siwom mijsecu, ptzosaloe mgoa być w niaedzile i w dszalym cąigu nie pwinono to sawrztac polbemórw ze zozumierniem tksetu. Dzijee sie tak datgelo, ze nie czamyty wyszistkch lteir w sołwie, ale clae sołwa od razu.”

6. Lekcja pierwsza Lekcja pierwsza: Dbałość o jakość wymawianych słów! MOIC TRZEA POPAWNIE!!! Takim zapisem możnazacząć lekcję! Główny cel to uświadomienie uczniom: jak ważne jest wyraźne mówienie, poprawne artykułowanie słów, a przez to uwrażliwienie na własne wypowiedzi oraz wzbudzenie zainteresowania i motywacji do ćwiczenia swojej wymowy!

7. Lekcja pierwsza: c. d. Można np. rozpocząć tak: przedstawić klasie temat w sposób jak najbardziej niedbały, niewyraźny i niezrozumiały (szybko, sepleniąc, ściskając szczęki, zapominając o oddechu i nie dbając o prawidłową postawę ciała, nie kierując słów do osób, ale „na boki”, itp.) Takie wprowadzenie budzi zdziwienie i zaciekawienie uczniów – stanowi świetny wstęp do rozmowy na temat sposobu mówienia. Można wskazać uczniom najbliższą perspektywę – prezentacje maturalne, które odbywają się przed komisją spoza szkoły, egzaminatorzy więc nie będą przyzwyczajeni do uczniowskich nawyków słownych czy błędów fonetycznych – stąd mogą nie rozumieć, zrozumieć wypowiedzi.

8. Przez mowę rozumiemy zespół znaków wydawanych przez aparat głosowy człowieka język mówienie zrozumienie tekst

9. Można też przypomnieć schemat komunikacji: KONTEKST NADAWCA KOMUNIKAT ODBIORCA KOD

10. Komunikacja językowa– proces porozumiewania się, przebiegający między nadawcą a odbiorcą. By proces porozumiewania przebiegał bez zakłóceń, muszą być spełnione następujące warunki: • Nadawca musi stworzyć komunikat, który chce przekazać. • Komunikat musi dotrzeć do odbiorcy. • Między nadawcą a odbiorcą musi być porozumienie, kontakt. • Nadawca i odbiorca, aby komunikat przebiegał bez zakłóceń, muszą posługiwać się zrozumiałym dla obu stron kodemjęzykowym. • Nadawca i odbiorca komunikatu muszą znać kontekst wypowiedzi. • Wspólnie z uczniami można się zastanowić nad czynnikami utrudniającymi czy też uniemożliwiającymi sprawną komunikację językową.

11. Komunikacja językowa Oto przykładowe odpowiedzi: --zła postawa ciała; - -brak kontroli oddechu; -- sprzeczność komunikatów werbalnych z niewerbalnymi; -- zbyt szybkie mówienie; -- niedbałe wymawianie głosek i słów; --niekorzystne otoczenie; --chaotyczne formułowanie myśli; --wpływ intensywnych emocji, itp.

12. Komunikacja językowa Uczniowie przez chwilę zastanawiają się nad tym, jakimi nadawcami komunikatów są oni sami. Pytaniem: „jak ja mówię, jak mnie słyszą?” można sprowokować ( w grupach, w parach) pracę nad kartą, w której znajdą się wskazówki dla złego mówcy, a hasłem wywoławczym dla tego typu zadania może być pytanie: „Co robić, aby nikt mnie nie rozumiał?”

13. Komunikacja językowa • Oto „anty” mówcy: • Mów szybko! • 2. Jak najczęściej używaj „y,y,y”, „e,e,e” i innych • przerywników. • 3. Mów z pełnymi ustami. • 4. Nigdy nie zmieniaj intonacji. • 5. Nie otwieraj ust w trakcie mówienia. • Pamiętaj, że twoimi najlepszymi słuchaczami są twoje • stopy – wcale nie druga osoba. • 7. Nie rozdzielaj słów – razem brzmią lepiej. • 8. Nie kończ słów – i tak wszyscy zrozumieją. • 9. Garb się w trakcie mówienia. • 10. Gdy mówisz, nie oddychaj. Do

14. Lekcja pierwsza: c. d.Następna część lekcji – różnorodne ćwiczenia: propozycje ćwiczeń do wykorzystania na lekcji: w całości lub do wyboru w zależności do zainteresowania uczniów:1. Ćwiczenia oddechowe – prawidłowy oddech to podstawa płynnego mówienia:w pozycji stojącej,przy oddychaniu (wdechu) kontrolujemy, byramiona nie unosiły się w górę. Przy wydechu unikamy wszelkich ruchów szyi i głowy:a. naśladujemy zdyszanego pieska powtarzającsylaby: cha – cha... (wdech i wydech bardzo szybki);

15. b. wciągamy powietrze nosem wyobrażając sobie, • że wąchamy bukiet pięknie pachnących kwiatów, • zatrzymujemy się na chwilę, po czymwypuszczamy swobodnie powietrze ustami; • c. nabieramy i wypuszczamy powietrze z otwartymi • ustami tak, jakbyśmy bardzo mocnowzdychali. • d. stajemy przodem do ściany, opierając się o nią • rękami (albo stajemy mocno w lekkim rozkroku), • próbujemy wybrzmieć literę „m” tak, aby poczuć • wibracje nawet w głowie; • chóralnie wypowiadamy wszystkie litery • z polskiegoalfabetu, z naciskiem na głośną • i przesadnie wyraźną artykulację – • dodatkowo obserwujemy swoje usta w lusterku.

16. 2. Ćwiczenie: wykorzystujemy wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”: odczytujemy, sepleniąc.Strasna zabawiersz dla sepleniącychPewna pani na Marsałkowskiejkupowała synkę z groskiemw towazystwie swego męza, ponurego draba;wychodzą ze sklepu, pani w sloch, w ksyk i w lament: - Męzu, och, och! popats, popats, jaka strasna zaba!Mąz był wyzsy uzędnik, psetarł mgłę w okulaze i mówi: - Zecywiście coś skace po trotuaze!cy to zaba, cy tez nie,w kazdym razie ja tym zainteresuję się;

17. Ćwiczenia: zaraz zadzwonię do Cesława,a Cesław niech zadzwoni do Symona - nie wypada, zeby Warsawabyła na "takie coś" narazona.Dzwonili, dzwonili i po tsech latachwrescie schwytano zabę koło Nowego Œwiata; a zeby sprawa zaby nie odesła w mglistość, uządzono historycną urocystość;ustawiono trybuny,spędzono tłumy,"Stselców" i "Federastów" - słowem, całe miasto.

18. Ćwiczenia: Potem na trybunę wesła Wysoka Figura i kiedy odgzmiały wsystkie "hurra", Wysoka Figura zece tak:- Wspólnym wysiłkiem ządu i społeceństwa pozbyliśmy się zabiego bezeceństwa - panowie, do góry głowy i syje!A społeceństwo: - Zecywiście,dobze, ze tę zabę złapaliście, wsyscy pseto zawołajmy: "Niech zyje!" 1936

19. Ćwiczenia: Ćwiczenia: „łamańce językowe” można rozdać na kartkach, uczniowie samodzielnie czytają, wymieniają się między sobą, potem ochotnicy głośno czytają przed całą klasą:

20. Przykłady ćwiczeń: Przykłady (ze szkoły aktorskiej): „Spadł bąk na strąk a strąk mu pękł. Pękł pęk, pękł strąk a bąk się zląkł.” „W trzęsawisku trzeszczą trzciny, trzmiel trze w Trzciance trzy trzmieliny, a trzy byczki znad Trzebyczki z trzaskiem trzepią trzy trzewiczki.” „Bzyczy bzyk zad Bzury zbzikowane bzdury, bzyczy bzdury, bzdurstwa bzdurzy i nad Bzurą w bzach bajdurzy, bzyczy bzdury, bzdurnie bzyka, bo zbzikował i ma bzika.”

21. Przykłady ćwiczeń: „W gąszczu szczawiu we Wrzeszczu klaszczą kleszcze na deszczu, szepcze szczygieł w szczelinie, szczeka szczeniakw Szczuczynie, piszczy pszczoła pod Pszczyną, świszcze świerszcz pod leszczyną, a trzy pliszki i liszka taszczą płaszcze w Szypiszkach.” „Trzynastego, w Szczebrzeszynie chrząszcz się zaczął tarzać w trzcinie. Wszczęli wrzaskSzczbrzeszynianie: Cóż ma znaczyć to tarzanie?! Wezwać trzeba by lekarza, zamiast brzmieć, ten chrząszcz się tarza! Wszak Szczerzeszyn z tego słynie, że w nim zawsze chrząszcz brzmi w trzcinie! A chrząszcz odrzekł niezmieszany: Przyszedł wreszcie czas na zmiany! Drzewiej chrząszcze w trzcinie brzmiały, teraz będą się tarzały!”

22. Przykłady ćwiczeń: „Hasał huczek z tłuczkiem wnuczka i niechcący huknął żuczka. Ale heca! Wnuczek mruknął i z hurkotem w hełm się stuknął. Leży żuczek, leży wnuczek, a pomiędzy nimi tłuczek. Stąd dla huczka jest nauczka, by nie hasać z tłuczkiem wnuczka.” „Kurkiem kranu kręci kruk, kroplą tranu brudząc bruk, a przy kranie, robiąc pranie, królik gra na fortepianie.”

23. „Za parkanem wśród kur na podwórku kroczył kruk w purpurowym kapturku, raptem strasznie zakrakał i zrobiła się draka, bo mu kura ukradła robaka.” „Turlał goryl po Urlach kolorowe korale, rudy góral kartofle tarł na tarce wytrwale. Gdy spotkali się w Urlach góral tarł, goryl turlał chociaż sensu nie było w tym wcale.”

24. „Trzódka piegży drży na wietrze, chrzęszczą w zbożu skrzydła chrząszczy, wrzeszczyw deszczu cietrzew w swetrze drepcząc w kółkopośród gąszczy.”„Czesał czyżyk czarny koczek, czyszcząc w koczku każdy loczek, po czym przykrył koczek toczkiem, lecz część loczków wyszła boczkiem.”„Na peronie w Poroninie pchła pląsała po pianinie. Przytupnęła, podskoczyła i pianino przewróciła.”

25. Przykłady ćwiczeń: c. d. „W grząskich trzcinach i szuwarach kroczy jamnik w szarawarach, szarpie kłącza oczeretu i przytracza do beretu, ważkom pęki skrzypu wręcza, traszkom suchych trzcinnaręcza, a gdy zmierzchać się zaczyna z jaszczurkami sprzeczkę wszczyna, po czym znika w oczerecie w szarawarach i berecie...” „Mała muszka spod Łoposzki chciała mieć różowe nóżki, różdżką nóżki czarowała, lecz wciąż nóżki czarne miała. Po cóż czary, moja muszko? Ruszże móżdżkiem, a nie nóżką! Wyrzuć wreszcie różdżkę wróżki i unurzaj w różu nóżki!”

26. Przykłady ćwiczeń: c. d. „W krzakach rzekł do trznadla trznadel: Może mi pożyczysz szpadel? Muszę nim przetrzebić chaszcze, bo w nim straszne straszą paszcze. Odrzekł na to drugi trznadel: Niepotrzebny, trznadlu, szpadel! Gdy wytrzeszczysz oczy w chaszczach, z krzykiem pierzchnie każda paszcza!” „Waży żaba smar, pełen smaru gar, z wnętrza gara bucha para, z pieca bucha żar, smar jest w garze, gar na żarze, wrze na żarze smar.”

27. Przykłady ćwiczeń: c. d. „Szedł Sasza suchą szosą i cóż, że ze Szwecji.” / „Sasza sobie szosą szedł.” „Wietrzyk zżółkłe strząsał liście.” ”Szczera strzyga szczygła strzygła.” „To tata czyta cytaty Tacyta. Czy pani czyta cytaty Tacyta?” „Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy drugagwiżdże,a trzecia łzy trze?” „Wyalienowany neandertalczyk usatysfakcjonował rozentuzjazmowanego paleontologa.”

28. Przykłady ćwiczeń: c. d. Recytacja krótkich rymowanek, wierszyków, np.: „Srebrzą się strzeliste pnie, pnie strzeliste srebrzą się, szeleszczące, smukłe, drżące, srebrne, szeleszczące”.Można dodać do ćwiczeń: Ćwiczenia spółgłosek: a.ćwiczenia spółgłosek w połączeniu z samogłoskami: *spółgłoski w nagłosie, np.: ba-be-by, bia-bie-bi, ba-bo-bu, bia-bie-biu, itd. *spółgłoski w wygłosie, np.: ab-bab, ap-pap, aw-waw, af-faf, itd. *spółgłoski między samogłoskami, np.: baba-papa, nawa-rafa;

29. Rodzaje ćwiczeń b) ćwiczenia zbitek spółgłoskowych: · w nagłosie, np.: rba-bra, rbe-bre, rby-bry, rpa-pra, rpe-pre, rpy-pry, itd.· w wygłosie, np.: arb-abr, erb-ebr, yrb-ybr, arp-apr, erp-epr, yrp-ypr, itd. c) ćwiczenia spółgłosek w wyrazach i tekstach:· przesadnie dokładne wymawianie trudnych artykulacyjnie wyrazów, zestawów słów,np.: jabłko – jabłkowy; zmókł – zmógł; jad – jadł.

30. Rodzaje ćwiczeń: c. d. 2. Rozkład nosówek:„ą”; „ę” w wygłosie: --na końcu wyrazu wymawiamy z pełną nosowością: „ą”; --większa tolerancja tyczy nosówki: „ę” – wymawiamy z lekką nosowością, np.: ide. 3. Wymowa dwu jednakowych głosek występującychobok siebie, np.: Anna, starannie, lekko, panna – wymawiamy jako jedną głoskę, ale czas wymowy jest taki długi, jak przy wymowie dwóch głosek.

31. Rodzaje ćwiczeń: c. d. 4. Wymowa tylnojęzykowych: bank, Kongo, kangur – norma ortofoniczna dopuszcza wymowę: nk, ng. 5. Wymowa wariantów nosowości: instynkt, czynsz, awans, tramwaj – w wymowie można upraszczać. 6. Wymowa wyrazów: trzy, tsy, cy, csy – nie wolnoskracać ilości głosek! trzeba tseba cseba tak wolno! strzelać stselać, scselać / szcelać 1.

32. Wszystkie lub wybrane ćwiczenia mogą wydawać się uczniom niepoważne, śmieszne czy wręcz banalne, można przytoczyć powiedzenie M. Orłosia (Abecadło mówienia. Wstęp do nauki poprawnej wymowy, Wałbrzych 1999r.):„ Nauka wymowy, czy też jak mówią niektórzy „nauka dykcji”, jest najśmieszniejsząi najradośniejszą nauką znaną we współczesnym świecie. Czy oznacza to, że jest nauką niepoważną? Absolutnie NIE.

33. Jest to jak najbardziej poważna wiedza, nad którą pracowało latami wielu poważnych ludzi. • Najśmieszniejsza i najradośniejsza jest dlatego, że w czasie jej poznawania możecie i powinniście się nieźle bawić.” • Jako zadanie domowe można zaproponować uczniom ułożenie „łamańca językowego” lub analizęćwiczeń na karcie: „Językowy aerobik” – (załącznik nr 1).

34. Lekcja druga: • Temat: Kultura języka – a co to takiego? • Lekcję można zacząć od przywołania fragmentu wywiadu z 1994r. prof. Jana Miodka: • „Czy polszczyzna się skundli?” i wypowiedzi językoznawców o zapożyczeniach – (załącznik nr 2). • „ Jeżeli Ojczyzna jest domem naszym , to język jest dachem ów dom osłaniającym.”(Jan Paweł II) • „ Kultura języka zaczyna się tam, gdzie się zaczyna świadomość językowa, gdzie ludzie nie tylko mówią, lecz zastanawiają się nad tym, jak mówią.”(Stanisław Szober)

35. Lekcja druga: c. d. Kultura języka to: - stopień znajomości środków językowych; - stopień sprawności w świadomym i krytycznym korzystaniu z nich. Kultura języka wyraża się przede wszystkim w bardzo dobrej znajomości i umiejętności przestrzegania wszystkich reguł i zasad nim rządzących. Ujawnia się ona w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych tworzonych przez; miejsce, cel, temat rozmowy oraz status jej uczestników. Człowiek czujący szacunek do mowy ojczystej nie będzie używał wulgaryzmów, wyzwisk i przekleństw, nie będzie wygłaszał żartobliwego tekstu nad grobem zasłużonej osoby ani mowy żałobnej na weselu.

36. Kultura języka: wymaga równieżświadomości, iż innych słów używamy, rozmawiając z dzieckiem, a innych, dyskutując z wykładowcą. To warunek niezbędny, by nie doszło do zakłócenia komunikacji językowej. Musimy umieć dobrać odpowiedni zasób słów, by poprowadzić korespondencję z urzędem, układać przemówienie z okazji 50-lecia szkoły lub bawić towarzystwo w trakcie zabawy.

37. W kontekście kultury słowa używa się określenia norma językowa, stosowanie się do niej decyduje bowiem o pozytywnym postrzeganiu nas przez otoczenie.Im poprawniej i sprawniej posługujemy się językiem, tym wyższą kulturą języka się odznaczamy. Kultura języka jest jednym ze składników ogólnej kultury umysłowej.

38. Kultura języka O wysokiej kulturze języka świadczy: ·*troska o poprawność wypowiedzi pisemnych i ustnych, unikanie błędów językowych; ·*ciągłe podnoszenie swojego poziomu świadomości językowej – korzystanie ze słowników,poradników, czytanie artykułów w czasopismach i oglądanie audycji popularyzujących poprawną polszczyznę; ·*dbałość o estetykę wypowiedzi – unikanie zbędnych powtórzeń, zapożyczeń, nieudanych neologizmów, nadużywanie wyrazów modnych; ·*przywiązywanie wagi do estetyki słowa – prawdomówność, szacunek dla odbiorcy, unikanie manipulacji językowej.

39. Kultura języka * przywiązywanie wagi do estetyki słowa – prawdomówność, szacunek dla odbiorcy, unikanie manipulacji językowej. Norma językowa to sposób posługiwania się językiem uświęcony powszechnym zwyczajem. Wątpliwości związane z prawidłowym zastosowaniem obowiązujących reguł językowych rozstrzygają wydawnictwa i wypowiedzi językoznawców.

40. Odstępstwo od normy to błąd językowy.Podniesieniu poziomu kultury języka służy korzystanie ze słowników:* antonimów;* etymologicznego;* frazeologicznego;* poprawnej polszczyzny;* synonimów;* kultury języka;* języka polskiego;* homonimów.

41. Normy językowe

42. Normy językowe: c. d.

44. Błędy językowe • Błędy językowe: • Co to jest błąd językowy: odstępstwo od dotychczasowych norm; innowacje, czyli odstępstwa od dotychczasowych norm, które są uzasadnione – to zmiany językowe. • Błędami zaś są wszelkie innowacje popełnione nieświadomie, których nie da się funkcjonalnie uzasadnić (niepotrzebne, nieprzydatne w języku).

45. ŹRÓDŁA BŁĘDÓW: • ŹRÓDŁA BŁĘDÓW: • Najczęstsze przyczyny powstawania błędów: -naśladowanie nawyków językowych środowiska (np. posługiwanie się gwarą); --nieznajomość stylów i wynikających z nich norm użycia środków językowych; • -niedostateczna znajomość gramatyki języka polskiego; • -brak troski o poprawność wypowiedzi, lekceważenie zasad; • -lekceważenie ćwiczeń językowych usprawniających • poprawne wypowiadanie się; • -uleganie modom językowym, naśladowanie niewłaściwych • wzorców; • -lekceważenie samodzielnej lektury, lenistwo intelektualne; • -brak nawyków dbania o kulturę wypowiedzi.

46. Rodzaje błędów: • Rodzaje błędów: tu z uczniami należy przypomnieć rodzaje, jaki znają, jakie popełniają. błędy językowe: ^ zapisu: ortograficzne i interpunkcyjne; ^ wymowy; ^ stylistyczne; ^ gramatyczne: fleksyjne i składniowe; ^ leksykalne: słownikowe (wyrazowe), słowotwórcze i frazeologiczne.

47. Kryteria poprawności językowej • Można omówić również kryteria poprawności językowej: • kryteria poprawności językowej: funkcjonalne narodowe systemowe zwyczaju społecznego autorytetu kulturalnego

48. Zadanie domowe • Przygotowaniem do lekcji poświęconej ćwiczeniom językowym może być zadanie domowe: należy polecić uczniom, przez kilka dni „wyłapywali” błędy językowe dziennikarzy, polityków w prasie, radiu i telewizji i następną lekcję rozpocząć od tych przykładów.

49. Lekcja trzecia: • Lekcja trzecia: Temat: Co w języku piszczy? Czyli : „język, żeby żyć, musi się zmieniać.” 1.Rozpoczynamy od przykładów zanotowanych przez uczniów w zadaniu domowym. 2.Na początek: „Jutro będzie wyświetlany nasz ulubiony film.” – wypowiedz podane zdanie jako stwierdzenie, pytanie i wykrzyknienie. Zaobserwuj, na czym polega zmiana intonacji. 3.Sprawdź sposób akcentowania podanych wyrazów. Podziel je na sylaby, a następnie wyjaśnij, jakie są reguły dotyczące akcentowania tego typu wyrazów: matematyka, poszliśmy, sześćset, zrobilibyśmy.

50. Lekcja trzecia: c. d. 11.Jak ważna jest interpunkcja niech świadczy choćby przykład: „zdrowia# szczęścia# jak najmniej trosk i kłopotów – życzy ... albo „zdrowia # szczęścia jak najmniej# trosk i kłopotów – życzy ... – źle postawione przecinki zmieniają sens (treść) życzeń! 5. Anakoluty (bł. składniowe): „Idąc do domu, padał deszcz. Idąc na zakupy, uciekł mi autobus.” 6. Pleonazmy: „akwen wodny; iść pieszo; cofać się do tyłu; kontynuować dalej; upaść na dół; nie idzie iść zjeść; wznieść się do góry.