Gündelik Yaşantımızda Ahlak Biliminin Yeri

1. Gündelik Yaşantımızda Ahlak Biliminin Yeri Varol Akman 23 Mart 2005 GE101 – Engineering Orientation This lecture is heavily based on several chapters of the book you’ll find cited on the next page.

2. Mutlaka okumalısınız! • Peter Singer • How Are We to Live? Ethics in an Age of Self-interest • Oxford University Press (1997)

3. Neyin peşinde koşmalıyız? • Para • Aşk • Şan şöhret • Ailemizin, akrabalarımızın, arkadaşlarımızın saadeti • Yakın çevremizin mutluluğu • Ulusumuzun esenliği • İnsanlığa hizmet

4. Peki başka? • Ahlaklı yaşam • Ahlak bilimi bazı şeyleri yapmayı yasaklayan kurallar sistemi değil • “Yalan söyleme” • “Öldürme” • “Evlilik dışı cinsel ilişkiler yaşama” • Daha çok, nasıl yaşamamız gerektiği konusunda bir düşünce temeli

5. Niye ahlaklı olmalıyız? • Filozoflar 2500 yıldan beri bu soruyu yanıtlamaya çalışıyorlar • Etik bir yaşam × Bencil bir yaşam • İlkini seçersek dünyaya bir katkı yapabiliriz (“hoş bir seda”) • Ayrıca iç zenginliği sağlayan, doyurucu, heyecan verici, daha anlamlı bir yaşam sürmüş oluruz

6. Niçin kendimize dönük bir yaşam süreriz? • Herhalde anamızdan bencil doğmuyoruz (umuyoruz!) • Alternatif ne? Alternatif manalı mı? • Dini bütün yaşam bir yanıt mı? • Etraf bir yığın kötü, şiddet yanlısı, irrasyonel insanla dolu • Bunlar gibilere mi yardım edeceğim? • Enayi miyim ben?

7. Yemek tarifleri kitabı • İyi bir yemek tarifleri kitabı tadı tuzu yerinde bir yemek hazırlamak için gereken tüm durum ve koşulları belirt(e)mez • Yaşam da öyle • Sonlu sayıda bir takım kuralı bir araya getirip “işte ahlakın kesin temel taşları bunlar” demek bir yerde imkansız

8. Kötülere dair • Eğer bunlardan çok fazla varsa fazla yapılabilecek bir şey görünmüyor • Yani onların çoğunlukta olmadığını farzetmek zorundayız • Kaldı ki öyle bir “evrim” argümanı verilebilir ki bu argüman kaçınılmaz olarak kötülerin elenmek zorunda olduğunu gösterir

9. Glaucon’un sorusu • (Socrates’e; nakleden Plato) • Sihirli yüzük (takanı görünmez kılıyor) • Bana etik olmak için nedenler söyle • Çünkü artık yakalanıp ceza görmek gibi bir sorunum yok • Sihirli yüzüğe sahipsek bile niçin doğru olanı yapmakta devam etmek zorundayız?

10. Socrates’in yanıtı, Marx’ın gözlemi • (Socrates) O vakit insan doğasını oluşturan öğeler arasında uyum olur, mutlu oluruz, vesaire, vesaire • (Marx) Toplumun doğasını değiştirmedikçe Glaucon’a doyurucu yanıt vermek zor • Çünkü insan doğası sabit değil, toplumsal olarak koşullanıyor

11. Marx (devam) • “Ortak mülkiyet” üzerine yeni bir toplum inşa et • Serbest pazar ekonomisine alternatif üret • Lenin, Stalin, Mao, Castro ve diğerleri • Bir çok kişiye göre kötü sonuçlar veren deneylerdi bunlar • Belki de bireyci bakış tarzı rakipsiz

12. Dinin rolü • Eğer ahlak biliminde büyük gelişmeler olmuyorsa belki söylenecek her şey söylenmiş bulunuyor • Ama dikkat: ahlak bilime katkıda bulunanların çok azı ateistti • Akla ilk gelenler: Buddha, Confucius, Hume, Henry Sidgwick • 20. yüzyıl: ilk defa bir çok ateist ahlak bilimci

13. Dini vurgu • Alkol, kumar • Çocuk aldırmak • Evlilik dışı ilişki • Evlilik dışı çocuk • Eşcinsellik • Ötenazi • Açlık? Evsizlik? Hakça paylaşım? Çevre kirliliği? Hayvan hakları? Sağlık hizmetleri ve uzun yaşam? Silahlanma? Tekelleşme? Dezavantaj?

14. Hristiyanlık (ve diğer dinler) • Batı uygarlığının tarihi Hristiyanlığın tarihiyle neredeyse çakışıyor • Doğruyu yapmak ile iyi hristiyan olmak neredeyse aynı gibi • BU DÜNYA “ÖBÜR” DÜNYA • Doğru yolda git ki öbür dünyada karşılığını gör • “Yargılanacağımız gün”

15. Örnekler • İsa: • I tell you this; there are some standing here who will not taste death before they have seen the Son of Man coming in his kingdom • Hold yourself ready, because the Son of Man will come at the time you least expect him

16. Aydınlanma ve Kant • Kant Hristiyan ahlak anlayışını cennet cehennem olayından bağımsız bir hale getirmeye çalıştı • Hatta Tanrıya inançtan bile bağımsız hale... • SADECE AKLA GÜVEN, ONUN DIŞINDA KALAN HERŞEYİ BİR KENARA BIRAK

17. Kant (devam) • Arzu ve eğilimlerimizden ortaya çıkan tüm dürtüleri bir kenara bıraktığımız zaman ahlaklı davranıyoruz denebilir • Sadece evrensel (ahlaki) kanunlar olarak kabul etmeye hazır ve istekli olduğun ilkeler ışığında hareket et • Kan bağışçısı • İnsanlara yardım arzusuyla kan veriyorsa Kant’a göre ahlaki davranmıyor. Bu arzuyu bir yana bırakıp insanlara yardımın görev olduğu düşüncesiyle kan veriyorsa tamam!

18. Kant duyarsız mı? • İyiler zaten kan verir. Çünkü onlar bencil değil; aksine çok düşünceli • Mühim olan kan verme olayını aklına getirmeyen, dert etmeyenlere ulaşmak • Ödev demek bunu hallediyor mu? • Sanki doğru şeyi yapma konusunda olabilecek motivasyon eksikliğini telafiye yönelik gibi

19. Tehlike • Adolph Eichmann (soykırımın baş yöneticilerinden) • 1961 Kudüs’te yargılanıyor • “Ben tüm yaşamımı Kant’ın ahlaki öğretilerine göre yaşadım, özellikle Kantçı görev tanımı ışığında” • Benzer şekilde • Heinrich Himmler (SS kıtaları şefi): “İtici bir görevi yapmak zorundaydım; 100 Yahudinin kurşuna dizilmesi ruhumun derinliklerini etkiledi ama görevimi yaparak en yüce kanunlara uymaya çalışıyordum”

20. Tanrı yoksa... • Dostoyevsky (Karamazov Kardeşler): “Eğer Tanrı yoksa, herşey mübahtır” • Sartre: Tanrıyı reddetmekle dünyada yalnız olduğumuzu kabul ediyoruz. O vakit seçim yapmak zorundayız ama tüm seçimlerimiz aslında rasgele olmak durumunda • Şu elma ağacı orada çünkü onu ben dikmiştim (plan) • Biz basitçe varız (plan yok) ve gerisi tamamen bize kalmış Varoluşçuluk

21. R. M. Hare • Yargılarımızın ahlaki olabilmesi için “evrenselleşebilir” olmaları gerekir • Yani tüm durumlarda geçerli olmaları mı lazım? • Hayır! Yargılarımıza içinde bulunduğumuz rollerden bağımsız olarak varmaya hazır olmalıyız (onları uygulayınca elde edeceğimiz kazanç veya uğrayacağımız zarardan bağımsız olarak)

22. İstemeyerek yardım İsteyerek ama orantılı olmayan yardım İsteyerek ve orantılı, ama sadece talep edilirse İsteyerek, orantılı ve talep olmadan Kime yardım ettiğini bilmiyor (ama onlar biliyor) Kime yardım ettiğini biliyor (ama onlar bilmiyor) Kime yardım ettiğini bilmiyor (onlar da bilmiyor) Maimonides’in Merdiveni

23. 8. basamak! • Yardıma gereksinim olabileceğini önceden düşünüp ihtiyacı ortadan kaldırmak (yani önlemler alarak yardıma muhtaçların yaşamlarını iyileştirmelerini sağlamak) • Günümüzde bunun en güzel örneğini Afrika’da açlığa karşı mücadelede görüyoruz