KANSERDE KORUNMA VE ERKENTANI

1. KANSERDE KORUNMA VE ERKENTANI Dr. Lütfi ÖZKAN UÜTF Radyasyon Onkolojisi 2002

2. KANSER ve GENETIK Kanser, vücudumuzu olusturan hücrelerin vücudun normal kontrol mekanizmalarindan bagimsiz olarak çogalmasi sonucu olusan bir hastalik grubuna verilen ortak addir. Normal hücrenin kanser hücresine dönüsmesi için pek çok asama gerekir. Bunlarin büyük bölümünü mutasyonlar olusturur Bu anlamda kanser somatik hücre düzeyinde “genetik bir hastaliktir”. Kanserlerin ne kadarinin kalitsal oldugu bilinmemektedir. Ancak kalitimsal kanser sendromlari tüm kanserlerin yaklasik %1’ini olustururken ayni kanserin ailenin birden fazla bireyinde bulundugu “ailesel kanserler” tüm kanserlerin %5-10’unu olusturmaktadir.

3. KANSER ve GENETIK Kansere Kalitsal Yatkinlik Üç Nedenle Önemlidir; 1- Yatkinligi olan bireylerin yüksek risk tasidigi bilindiginden önleme, erken tani ve tedavi sansindan yararlanabilirler 2- Genetik yatkinlgin belirlenlenmesi karsinogenezisin genetik asamalarinin anlasilmasina katkida bulunabilir. 3- Bazi olgularda kalitsal yatkinlikla büyüme ve gelisme bozukluklari birlikte olmaktadir. Bu durum bize büyüme ve gelismeyi kontrol eden genleri bulmamiza yardimci olabilir.

4. KANSER ve GENETIK Kanseri Kalitsal Yönden Üç Sinifa Ayirabiliriz; 1- Kalitsal kanser sendromlari; FAP, MEN 1 ve 2 2- Ailenin birden fazla bireyinde ayni kanserin görülmesi; Meme, over kanseri ve nonpolipozis kolorektal kanserler 3- Belirgin ailesellik göstermeyen kalitsal yatkinlik

5. KIMYASAL KANSEROJENLER Kimyasal ajanlar hücre DNA’sinda mutasyonlara neden olarak hücrenin genetik yapisini bozarlar ve kanser gelisimine neden olurlar. Bazi kanser türleriyle iliskisi belirlenmis kimyasal ajanlar ve karisimlar sunlardir; Akciger kanseri; Arsenik, Asbest, Bis krometil eter, Krom, Hematit, Nikel, Sigara dumani, Egzoz gazlari, Kok kömürü dumani ve Radon Yemek borusu; Sigara ve alkol Agiz boslugu; Tütün çigneme ve alkol Cilt; Kullanilmis madeni yaglar, Kurum ve Katran Burun boslugu ve sinüsler; Sigara dumani, Nikel, Isopropil alkol ve Cam tozlari Karaciger; Afkatoksin B1, Vinil Klorid ve Alkol Mesane; Aromatik aminler Lösemi; Benzen

6. KANSER GELISIMI & HORMONLAR Yüksek Merkezler Hipotalamus Hipofiz TSH FSH, LH GH Troid Testis Over Kemik Tiroksin Testesteron Östrojen Progesteron Prostat Meme Uterus

7. IYONIZAN RADYASYON & KANSER Iyonizan Radyasyon (Gamma ve X-isini, alfa ve beta partikülleri) Iyonizasyon ve Eksitasyon Isi Kimyasal Degisiklikler Kimyasal Tamir Biyolojik Degisiklikler Enzimatik DNA Tamiri Malign Transformasyon Mutasyonlar Hücre Ölümü Kanser Genetik Etkiler

8. KANSER GELISIMINDE ROLÜ OLABILECEK DIGER ETMENLER Ultraviole radyasyonlar Düsük frekansli elektromanyetik alanlar Fiziksel ajanlar Travma ve inflamasyon Virüsler Parazitler

9. KANSERDE KORUNMA Tüm kanserlerin yaklasik üçte ikisi potansiyel olarak önlenebilir niteliktedir

10. Kanser Nedenleri Diyet (%35) Sigara (%30) Mesleki maruziyet (%4) Alkol (%3) Çevre kirliligi (%2) Yiyeceklerdeki katki maddeleri (%1) Prof. Dr. Richard Doll (1981)

11. Beslenme & Kanser Akciger Kanseri & Beslenme Meyve ve sebzelerin fazla alinmasiyla akciger kanseri görülme olasiligi arasinda ters iliski vardir. Beta karoten ve vitamin-A önemlidir. Düsük vitamin-C, yüksek yag ve kolesterol içerikli diyetin akciger kanseri olasiligini arttirdigi düsünülmektedir.

12. Beslenme & Kanser Bas-Boyun Kanserleri & Beslenme Meyve ve sebzelerin fazla alinmasiyla bas-boyun kanseri görülme olasiligi arasinda ters iliski vardir. Asiri alkol alimi riski arttirir. Beta karoten ve vitamin-A önemlidir. Beslenme bozukluklari riski arttirir.

13. Beslenme & Kanser Yemek Borusu Kanseri & Beslenme Asiri alkol alimi riski arttirir. Vitamin B12 ve folik asit riski azaltir. Bu kanserin sik görüldügü bölgelerde diyette taze ve meyvelerin yani sira hayvansal gidalar, vitamin -A, vitamin-C, ribofalvin, çinko ve diger eser elementlerin az oldugu saptanmistir Tuzlanarak saklanan sebzeler, yüksek isida pisirilen yiyecekler ve küflü yiyeceklerin riski arttirdigi düsünülmektedir.

14. Beslenme & Kanser Mide Kanseri & Beslenme Yüksek isida, direkt alevler üzerinde, izgarada yada dumanda pisirilen yiyeceklerde olusan polisiklik hidrokarbonlar riski artirmaktadir. Sicak havada kurutma, kavrulmus kahve ve kavrulmus yiyeceklerde de yine polisiklik hidrokarbonlar olusmaktadir. Nitrozaminler diger risk faktörlerinden olup yiyecek ve içeceklerde bulunan nitratlardan olusmaktadir. Vitamin-C ve E ile diger antioksidanlar koruyucu rol oynamaktadir. Asiri tuzlu yiyecekler, tuzlanarak saklanan et ve sebzeler riski artirmaktadir.

15. Beslenme & Kanser Karaciger Kanseri & Beslenme Hepatit-B enfeksiyonu riski arttirir. Bazi mantarlarin ürettikleri aflatoksinler karaciger kanserine yol açmaktadir. Hepatit-B’nin yani sira parazitik enfeksiyonlar ve beslenme yetersizlikleri kanser gelisimini arttirci yönde etki yapmaktadir. Asiri alkol alimida yardimci faktördür.

16. Beslenme & Kanser Pankreas Kanseri & Beslenme Et, yag, protein, yumurta, süt ve alkol gibi yüksek ekonomik düzey yiyecekleri pankreas kanseri riskini arttirir. Sebze ve meyveler riski azaltabilir. Vitamin-A ve retinoidler korucu etkilidir. Baklagiller ve bazi sebzelerde bulunan tripsin inhibitörleri riski artirabilir. Asiri alkol alimiyla pankreas kanseri riskinin artabilecegi düsünülmekle birlikte yeterli veri yoktur.

17. Beslenme & Kanser Kalin Barsak Kanseri & Beslenme Yüksek total yag, Yüksek total protein, Et ve et ürünleri, Doymus yaglar, Düsük sebze ve meyveler, Düsük fiber içerikli diyet önemli rol oynamaktadir. Asiri kalori alimi, sedanter hayat ve sismanlik kolon kanseri gelisime riskini arttirmaktadir.

18. Beslenme & Kanser Amerikan Kanser Derneginin önerileri Ideal bir kiloyu koruyun Çok yönlü beslenin Günlük diyette sebze ve meyveler bulundurun Yüksek fiber içerikli yiyeceklerle beslenin Günlük diyetteki yag miktarini azaltin Alkol alimini azaltin Tuzlanarak, tütsülenerek ve nitritlerle korunarak saklanan yiyeceklerden uzak durun

19. Sigara & Kanser Sigara tüm kanserlerin yaklasik üçte birinden sorumludur. Akciger kanserlerinin %80’inin nedeninin sigara oldugu düsünülmektedir. Sigara bas-boyun kanserlerinin yaklasik %90’nin nedeni olarak bilinmektedir. Mesane, serviks, pankreas ve özefagus kanserlerinde de sigaranin rolü oldugu bilinmektedir. Deneysel çalismalarda sigara dumaninda 4000’den fazla kimyasalin bulundugu ve bunlarin en az 43’ünün karsinojenik özellikte oldugu saptanmistir. Ayrica sigaranin p53 mutasyonuna neden oldugu kanitlanmistir.

21. KANSERDE ERKEN TANI Erken tani ile halen %50 olan kür oranlari %95’lere yükseltilebilir.

22. KANSERDE ERKEN TANI Meme Kanseri 20 yasindan sonra her kadin ayda bir kendi kendine meme muayenesi 20-40 yas arasi 3 yilda bir 40 yasindan sonra yilda bir klinik meme muayenesi 40 yasin üstünde yilda bir mamografi

23. KANSERDE ERKEN TANI Kalin Barsak Kanseri (50 yasindan sonra herkesin yaptirmasi gerekir) Yilda bir gaitada gizli kan bakilmasi 5 yilda bir parmakla rektal muayene ve fleksibl rektosigmoidoskopi veya Her 10 yilda bir kolonoskopi ve parmakla rektum muayenesi veya Her 5 yada 10 yilda bir çift kontrastli baryum grafisi ve parmakla rektum muayenesi

24. KANSERDE ERKEN TANI Kalin Barsak Kanseri (Asagidaki risk faktörlerinden herhangibirisi varsa daha erken ve daha sik kontrol yapilmalidir) Kalin barsak kanseri yada polibi öyküsü olanlar Birinci derece yakinlarinda kalinbarsak kanseri yada polibi olanlar Kronik inflamatuvar barsak hastaligi olanlar Kalitsal kalinbarsak kanseri sendromlu aileler

25. KANSERDE ERKEN TANI Rahim Agzi Kanseri Seksüel olarak aktif olan her kadinin ilk üç yil yilda bir daha sonra her üç yilda bir jinekolojik muayene ve smear yaptirmasi gerekir. Rahim Kanseri Menapoz basladiktan sonra yüksek riskli kisilerde endometrial biopsi yapilmasi gerekir.

26. KANSERDE ERKEN TANI Prostat Kanseri 50 yasindan sonra her erkek yilda bir rektal muayene ve PSA baktirmalidir. Iki yada daha fazla birinci derece yakininda prostat kanseri öyküsü olanlar ve Benign prostat hipertrofi olan ancak PSA düzeyi 4.0 ng/ml’den yüksek olanlar taramaya daha erken yaslarda baslamalidirlar.

27. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 1 ? Yasam boyu risk erkeklerde ikide bir & kadinlarda üçte bir 1970’li yillarda kanser en fazla ölüme yolaçan hastaliklar siralamasinda dördüncü sirada iken bugün ikinci siradadir ABD’de 1996 yilinda 1 400 000 yeni kanser olgusu (karsinoma in situ ve cilt kanserleri hariç), 550 000 kansere bagli ölüm ABD’de 10 milyon kanser öyküsü olan kisi yasamakta ve bunlarin 7 milyonu kanser saptanmasindan sonra en az bes yildir hastaliksiz izlenmektedir Her dört ölümden biri kansere baglidir

28. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 2 ? Dünya Saglik Örgütü’nün kanser kontrol programi Korunma (birincil korunma) Erken tani (ikincil korunma) Zamaninda ve uygun tedavi Izlem Tedavi sonrasi bakim Rehabilitasyon

29. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 3 ? Tüm kansarlerin yaklasik üçte ikisi önlenebilir niteliktedir Sebzeler ve posadan zengin yiyeceklerle beslenme A ve C vitamini içeren yiyecekler Fazla kilolarin engellenmesi Tüketilen yag miktarinin azaltilmasi Sigara içimi ve her çesit tütün kullaniminin engellenmesi Asiri alkol kullanilmamasi Günes isinlarina fazla maruz kalinmamasi

30. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 4? Erken tani ile halen %50’ler düzeyinde olan kür oranlari %95’lere ulastirilabilir Idrar ve diski aliskanliklarinda degisilik Iyilesmeyen yaralarin bulunmasi Olagan disi kanama veya akintilar Bedenin herhangibir yerinde büyümüs beze yada sislik Yutkunmada zorluk yada sindirim güçlügü Et beni gibi lezyonlarda kisa sürede belirgin degisim Sürekli öksürük yada ses kisikligi

31. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 5 ? 1930’lu yillarda ABD’de yüzbinde 143 olan kanserden ölüm orani 1992 yilinda yüzbinde 172 olmustur Akciger kanserleri disarda birakildiginda kanserden ölüm oranini 1950’den 1991’e %15 azalmistir Yüzyilin baslarinda kanserli hastalarin ancak birkaçinda uzun süreli yasam saglanabilirken bu 1930’larda %20, 1940’larda %25, 1960’larda %30-35’lere ve günümüzde %50’lere ulasmistir

32. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 6 ? Temel arastirmalarin kanserle savasta çok öemli bir yeri vardir Arastirmalada normal bir hücrenin kanser hücresine dönüsme asamalrindaki olaylar aydinlanmaktadir Moleküler hedeflerin saptanmasi ve bunlara yönelik çalismalar kanserden korunma ve kanser tedavisinde önemli gelismelere neden olabilecektir Kanserde kesin tedavi ancak temel biyomedikal arastirmalarla olasidir

33. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 7 ? Kanser tedavisinde bedel & etkinlik ABD’de kanser hastalarinin tedavisi için yilda 104 milyar dolar harcanmaktadir Bu paranin yaklasik yarisi meme, akciger ve prostat kanseri içindir Mamogram, pap smear ve kolorektal incelemelr gibi tarama islemleri için harcanan para 3-4 milyar dolardir Tarama islemleriyle erken tani ve tedavi edilebilir dönemlerde hastalik saptamak olasidir Tarama islemleriyle pekçok hastanin hayati kurtulurken tedavi masraflarida düsmektedir

34. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neden toplumsal kanser egitimi projesi - 8 ? Amerikan kanser derneginin kanser konusundaki önerileri Kanser bakiminda kalite yükseltilmelidir Temel ve klinik kanser arastirmalari desteklenmelidir Bedel & etkinligi arttiran kanserden birincil korunmma stratejisi çerçevesinde okullarda kapsamli bir saglik egitimi yapilamalidir Sigara ve banzeri tütün ürünlerine yapilacak vergi arttirimi ile sigara kullanimini azaltarak sigaraya bagli kanser sikliginin ve dolayisiyla kansere bagli ölümlerin azaltilmasi amaçlanmalidir

35. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neler yapilmali-1? Kanserli hastalara çok özel bir önem ve özen gösterilerek uygun ve etkili tedavi almalari saglanmalidir Kanser tedavi merkezlerinin düzeyleri yükseltilmelidir Kanser tedavisi yapan merkezler arasinda isbirligi Kanserli hastalarin zamaninda ve uygun tedaviyi almalari saglanmali Kanserli hastalarin rehabilitasyonu Sosyal destek

36. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neler yapilmali-2? Temel ve klinik arastirmalar Bilimsel arastirmalara ayrilan paranin yetersizligi Kisa dönemde somut sonuçlarin alinamamasi Birçok çalismanin sonuçlarinin birbirini tamamlamasi durumunda anlamli sonuçlarin ortaya çikmasi

37. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neler yapilmali-3? Toplumu kanser konusunda bilgilendirmek ve bedel & etkinligi arttirici birincil ve ikincil korunma çalismalari Çesitli iletisim araçlari ile kanser konusunda toplumun bilgilendirilmesi Okullarda bilgilendirme çalismalari Diger sivil toplum örgütleriyle ortaklasa bilgilendirme çalismalari Kanser konusunda bilgilendirici afis, poster ve bildiri dagitilmasi

38. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Neler yapilmali-4? Kanser konusunda saglikli bir veri tabani olusturulmasi Kanser sikligi ve dagiliminin belirlenmesi Kanser kayit sistemi hazirlanmasi Kanser konusunda toplumun bilinç düzeyinin ölçülmesi Kanser konusunda bilgilendirici afis, poster ve bildiri dagitilmasi

39. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-1 Kanser konusunda saglikli bir veri tabani olusturulmasi Kanser kayit sistemi hazirligi Patoloji uzmanlariyla isbirligi Kanser konusunda bir kamuoyu arastirma sirketine Bursa’da bilinç düzeyi anketi hazirlandi Anket bir yada iki yil sonra yinelenecek

40. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-2 Sözlü ve yazili basinla egitim çalismalari 15 günde bir Kanser konusunda egitici TV-Radyo programi Yerel gazetelerde haftalik saglik kösesi olusturmak Kanser konusunda yapilan bilimsel çalismalarin günlük hayata yansimalarini basin kuruluslarina ulastirmak

41. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-3 Basin disi iletisim araçlari Internet’te Web sayfasi Özel telefon hatti ve danisma merkezi

42. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-4 Diger toplumsal bilgilendirme çalismalari Sivil toplum örgütleriyle ortaklasa düzenlenecek egitim çalismalari Aydinlatici ve bilgilendirici materyal (afis, bildiri, video kaset vb) Kanser konusunda toplumu aydinlatici kitap Kanserli hastalarin duygu ve düsüncelerini içeren kitap ONKO-DAY Bülteni

43. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-4 Sosyal dayanisma çalismalari 15 günde bir yapilan moral günleri Dayanisma yemegi Kermes Bursa’da yapilan sosyal çalismalara katisma Resim ve anlatim yarismasi Ani ormani

44. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI ONKO-DAY Toplumsal Kanser Egitimi Projesi Çalismalari-4 Bilimsel çalismalar Uludag Onkoloji Çalisma Grubu Uludag Onkoloji Sempozyumu Aylik Konferanslar Dizisi Uludag Onkoloji Ödülü ONKO-DAY Burslari

45. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Gençligin rolü-1 Uyarilar Kanserle savasta uzun dönemde sonuç alinabilir Kanser genlerin bir hastaligidir Kanserojen maddelerin etkileri yillar sonra ortaya çikar Kanserojen maddelerin olusturdugu etkiler kalitimsal olabilir Sigaraya baslamak kolay birakmak zordur Çevre kirliligi kanserojendir

46. TOPLUMSAL KANSER EGITIMI PROJESI Gençligin rolü-2 Beklentiler Kanser konusunda bilinçlenme Kanser konusunda yapilacak çalismalara katki ONKO-DAY Burslari