PAŃSTWO

1. PAŃSTWO

2. PAŃSTWO sprawuje władzę w społeczeństwie, np. ustala reguły zachowania obywateli, a także – np. siłą - skłania ich do różnych działań. W Polsce państwo składa się z centralnych i lokalnych instytucji sprawujących władzę polityczną (np. Sejm, samorządy powiatowe itp.) i z podległych im pracowników: urzędników, policjantów itd.).

3. Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. Dotyczy to pojedynczych rynków (np. państwo kontroluje monopole, buduje drogi, chroni środowisko, bada jakość piwa w sklepach, a także całej gospodarki (np. państwo prowadzi politykę pieniężną, zwalcza bezrobocie). MY ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH...

4. Ludzie chcą od gospodarki: • EFEKTYWNOŚCI (ang. efficiency). • SPRAWIEDLIWOŚCI (ang. equity). • Co to znaczy?

5. W sporach o działanie gospodarki jedni podkreślają znaczenie EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zasto-sowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produ-kowane?”. ■EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z po- posiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wyt- warza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowia- wiadają potrzebom ludzi.

6. Natomiast inni cenią SPRAWIEDLIWOŚĆ. Sprawiedliwość doty-czy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału docho-dów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRA-WIEDLIWY. ■Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są propor- cjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) po- trzeb ludzi.

7. W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPO-TY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców.

8. POLITYKA ANTYMONOPOLOWA • Pamiętasz?  Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodat-ku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. • Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwia-ją konkurentom podjęcie produkcji.

9. BARIERY WEJŚCIA stanowią wszystkie te okolicznosci, które wszystkim chętnym utrudnieją podjęcie produkcji pewnego dobra (np. wyłączny dostęp dotychczasowych producentów do rzadkiego surowca, wysokie koszty uruchomienia produkcji, duże „korzyści skali”).

10. Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efek-cie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez mo-nopol gałęzi trwała konkurencja.

11. GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. MC, MR, P P1 A MC MR D 0 Q QM QC To, iż na zmonopolizowanym rynku MR<P sprawia, że zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ (QM<QC) I SPRZEDAJĄ DROŻEJ (P1>MC) niż w sytuacji, w której w opanowanej przez monopol gałęzi trwałaby konkurencja.

12. ZADANIE Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopoliza-cją.

13. Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopoliza-cją. MC, MR, P MC 6 A b) Na tym samym rysunku pokaż skutki monopolizacji. DD 0 Q 2

14. Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopoliza-cją. MC, MR, P MC, MR, P B 8 MC MC 6 6 D A A b) Na tym samym rysunku pokaż skutki monopolizacji. DD DD MR 0 0 Q Q 2 2 1 c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (po-daj wyliczenia)?

15. MC, MR, P B c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (po-daj wyliczenia)? 8 MC 6 Przyczyną jest zysk nadzwyczajny (2 mln) osiągany przez monopo-listę dzięki ograniczeniu produkcji i wzrostowi ceny. Wielu uważa za niesprawiedliwe, że ktoś osiąga ekstra dochody, wykorzystując pozycję rynkową. d) A dlaczego jest ona nieefektywna (podajwyliczenia)? D A DD MR 0 Q 2 1

16. MC, MR, P B c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (po-daj wyliczenia)? 8 MC 6 Przyczyną jest zysk nadzwyczajny (2 mln) osiągany przez monopo-listę dzięki ograniczeniu produkcji i wzrostowi ceny. Wielu uważa za niesprawiedliwe, że ktoś osiąga ekstra dochody, wykorzystując pozycję rynkową. d) A dlaczego jest ona nieefektywna (podajwyliczenia)? Na skutek zmonopolizowania gałęzi produkcja maleje o 1 mln jed-nostek. Zauważ, że wśród nabywców są tacy, którzy sądzą o tych jednostkach produkcji, że są więcej warte od kosztu ich wytworze-nia. Dla konkretnej jednostki produkcji, z której wytworzenia zre-zygnował monopolista, miarą tej nadwyżki wartości jest różnica od-czytywanej z linii popytu ceny i wysokości kosztu krańcowego. A za-tem, skumulowana strata wszystkich nabywców (ubytek nadwyżki całkowitej, strata społeczna) jest równa polu BAD. Jest ono równe ½12 = 1. D A DD MR 0 Q 2 1

17. FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI OCHRONY KONKURENCJI). • Monopol wielozakładowy • Kontrola już istniejących przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”, czyli zdolnych – poprzez zmniejszenie pro-dukcji – podbijać cenę wytwarzanego dobra. • 2. • Niedopuszczanie do powstawania nowych przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”.

18. KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza zmowy cenowe (ang. price fixing) i drapieżne cenotwórstwo (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej docho-dzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uz-gadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konku-rencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi. W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także wykorzytywanie przez wielkie przedsiębiorstwa ich uprzy-wilejowanej pozycji rynkowej, a także ograniczanie przez nie do-stępu konkurentów do rynku.

19. NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ-BIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi o kontrolę połączeń przedsiębiorstw (fuzji) (ang. mergers). Jednym z czynników wpływające na decyzję władz anty-monopolowych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsię-biorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana.

20. Monopol naturalny (jednozakładowy)

21. Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów pro-dukcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.

22. EFEKTY ZEWNĘTRZNE Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities). Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zado- wolenie innych inaczej niż za pośrednictwem rynku, mamy do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są dotyczącymi osób po-stronnych ubocznymi skutkami czyjegoś gospodarowania (konsu-mowania i produkowania dóbr). Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w oko-licy luksusowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy naftowej po og-raniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską.

23. PRZYKŁADY: Papieros, róże przed czyimś gankiem, SO2 emitowane wprost do at-mosfery przez tę fabrykę, droga dojazdowa do autostrady zbudo-wana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, przy-kry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie. RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH: 1. PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE. -Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdro-we. -Sąsiad słuch muzyki ludowej „na pełny regulator”. 2. POZYTYWNE I NEGATYWNE -Cukrownia wyrzuca na hałdę cenne odpady poprodukcyjne. -Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na traw-nik.

24. ZADANIE W pewnej gałęzi panuje konkurencja i występują efekty zew-nętrzne. Prywatny i społeczny koszt krańcowy produkcji są stałe i wynoszą – odpowiednio – MPC=4 i MSC=6. Linia popytu ryn-kowego jest dana wzorem: Q=-P+10, gdzie Q to zapotrzebowanie, a P to cena. Narysuj tę sytuację. Ile wynosi społeczna strata spo-wodowana efektem zewnętrznym (zaznacz odpowiedni obszar)?

25. P, MPC, MSC B A MSC 6 D MPC 4 Q 0 4 6 W pewnej gałęzi panuje konkurencja i występują efekty zew-nętrzne. Prywatny i społeczny koszt krańcowy produkcji są stałe i wynoszą – odpowiednio – MPC=4 i MSC=6. Linia popytu ryn-kowego jest dana wzorem: Q=-P+10, gdzie Q to zapotrzebowanie, a P to cena. Narysuj tę sytuację. Ile wynosi społeczna strata spo-wodowana efektem zewnętrznym (zaznacz odpowiedni obszar)? Chodzi o obszar BAD równy 3. (Oczywiście chodzi tu o ubytek nadwyżki całkowitej).

26. Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą ne-gocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastą-pić państwo. • Podatek (MSC-MPC?). • 2. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control).

27. DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło-czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) DOBRA PUBLICZNE ITP. Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska

28. DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło-czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my de-cydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przy-sparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarza-ją ich dla nas mnóstwo!

29. DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło-czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”.

30. DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne(np. obrona narodowa) Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska Zupełnie inaczej jest zDOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free ri-ding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używa-nia) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia.  Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie spo- sób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym.

31. Prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady dóbr publicznych.

32. Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie przeszkadza innym. Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i mu-szą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów.

33. Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie przeszkadza innym. • Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzy- szącej zjawisku dóbr publicznych? • Oto rozwiązania: • Państwo może samo wytwarzać te dobra. • Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. • Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowo-łanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.

34. KŁOPOTY Z INFORMACJĄ • Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: • ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asym-metric information) (np. między sprzedawców i nabywców). • DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).

35. ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców).  Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słab- szego”.

36. PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, lek o nieznanych skutkach ubocznych, pożycz-ka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym żargonem, sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, marihuana sprze-dawana w szkołach podstawowych, płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anacondaz Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze

37. FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: • Ustawy o bezpieczeństwie pracy. • Ustawy o uczciwym handlu. • Ograniczanie dostępu dóbr do rynku. • Ograniczanie dostępu producentów do rynku. • Udostępnianie informacji.

38. DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE). Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwa-gę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kul-turowych - podejmuje (rzekomo!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rze-komo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...

39. PRZYKŁADY: Szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Naro-dowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.

40. DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE). • FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: • Nakazy i zakazy. • Podatki i subsydia. • Propaganda „społeczna”.

41. Poza efektywnością państwo – za pomocą PODATKÓW i ZASIŁ-KÓW – dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ.

42. PODATKI PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88,9% wszystkich do-chodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2,5% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem). Podatki są to - nie związane z własnością – przymuso- wepłatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa.

43. RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. Te pierwsze obciążają dochody wprost. W Polsce w 2005 r. do bezpoś-rednich zaliczano następujące podatki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast podatki pośrednie są ukryte w cenach dóbr. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT), akcyza, podatek od gier.

44. 1.Wpływy podatkowe budżetu państwa 135,2 100,0 w tym m.in.: -VAT 60,4 44,7 -PIT 25,7 19,0 -Akcyza 34,4 25,4 -CIT 14,1 10,5 Udział najważniejszychpodatkówwdochodachpodatkowychbudżetu cen-tralnego w 2003 r. (w mld zł; w %). Źródło: Dane GUS.

45. PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Rozumieją przez to różne rzeczy. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i piono-wej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że znajdujące się w ta-kiej samej sytuacji osoby o równym dochodzie płacą tyle samo. SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWAto stan, gdy podatek jest równie dolegliwy dla wszystkich, bez względu na dochód.

46. Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki powinni płacić ci, których na to stać. Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle), chcą opodatko-wać korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy powinni płacić głównie właściciele samochodów).

47. W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od: • Progresywności systemu podatkowego. • Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi.

48. PROGRESYWNOŚĆ PODATKU Podatki (i systemy podatkowe) mogą być PROGRESYWNE. Po-datek jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Co to znaczy? Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA sta-nowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo po-datkiem. Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest to, że bogaci płacą państwu więcej niż biedni...

49. ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podat-ku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’. Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii popytu i linii podaży. Np. na rysunku A przy względnie płaskiej linii popytu nabywcy dobra znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku (P1E1P*B). Natomiast na rysunku B linia popytu jest względnie stro-ma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P1E1BP*).

50. A B P P B B S’ S’ S S P E 1 1 E 1 P E 1 B P* P* B E D P A 2 P 2 A D’ 0 0 Q Q * Q Q Q * Q 1 1 Jeśli popyt nabywców jachtów opisuje raczej rysunek B niż A, to opodatkowanie sprzedaży jachtów uderzy w producentów, a nie w nabywców. Skutkiem może być znaczny spadek produkcji w stoczniach i bezrobocie... Wniosek jest oczywisty: urzędnicy od podatków powinni znać się na ekonomii, .