“Türkiye’de Bölgesel Gelişme Politikaları” Fatma DOĞRUEL

1. “TÜRKİYE’DE BÖLGESEL FARKLAR VE POLİTİKALAR”RAPORU TANITIM TOPLANTISITÜSİAD-TÜRKONFED3 Eylül 2008, Çarşamba, İstanbul “Türkiye’de Bölgesel Gelişme Politikaları” Fatma DOĞRUEL Marmara Üniversitesi, İngilizce İktisat Bölümü-İstanbul

2. Sunuş Planı Bölgesel Politika Yaklaşımları Politikalar? Literatür neler söylüyor? Türkiye’de Bölgesel Politikalar Politikalar (makro/genel) Bölge ekonomilerini etkileyebilecek diğer politikalar Altyapı ve bilgi üretimi Türkiye’de bölgesel farklılıklar (göstergeler) Politikalar ve Değerlendirme

3. Bölgesel Politika Yaklaşımları • Bir bölgeyi şekillendiren gelişmeler sadece o bölgeye yönelik politikalar sonucunda ortaya çıkmamaktadır. • Bölgesel düzeyde büyüme ve kalkınma, aslında genel olarak bir ülkenin kalkınma ve büyüme sorunun bir parçasıdır. • Ancak, genel büyüme hedefi için uygun olan bir politika, bazı bölgelerin ihmal edilmesi sonucunu doğurabilir. • Temel sorun, bölgesel büyüme hedefleri ile genel kalkınma hedeflerinin çelişmesidir. Bölge refahını etkileyecek politikalar herzaman ülke genelinde oluşturulan politikalarla uyumlu olmaz. • Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bölgesel politika yaklaşımında farklılıklar vardır.

4. Politikalar? • Son yarım yüzyılda bölgesel düzeyde etkili olan politikalar ikili bir yapı göstermektedir: Birincisi, dolaysız biçimde bir bölgeyi kalkındırmak üzere tasarlanan politikalar ve uygulamalardır. İkincisi, makro düzeyde izlenen politikaların dolaylı etkisidir. • Ancak, bu ikili ayırıma, son yıllarda bölgesel ve küresel düzeyde entegrasyonun getirdiği etkileri de eklemek gerekmektedir. • Politika uygulamaları bölgesel, ulusal ya da uluslarüstü nitelikte olabilmektedir.

5. Literatür neler söylüyor? Neoklasik görüş imalat sanayinde üretici faktörlerin uyarılmasını, Birikimli nedensellik (cumulative causation), büyüme merkezleri ile altyapıda, ulaşımda, iletişimde ve eğitimde iyileşmeleri, Radikal görüşler bölgesel [olarak içe] kapanma ve daha fazla bölgesel otonomi önermektediler. Bir politika paketi bunlardan herhangi birine özel bir teorik atıfta bulunmaksızın her üç yaklaşımdan da ögeler içermektedir/içerebilir. Kaynak: Richardson ve Townroe (1986)

6. Türkiye’de bölgesel politikalar Politikalar (makro/genel) • ticaretin serbestleştirilmesi ve finansal serbestleşme (dışa açılma); sanayileşmede ithal ikameci yaklaşımdan dışa açık bir yapıya geçiş • sanayide devletin rolünün kaldırılması süreci (özelleştirmeler) Bölge ekonomilerini etkileyebilecek diğer politikalar • tarım kesimine yönelik destekleme politikaları ve bölgesel düzeyde uygulanan tercihli politikalar Altyapı ve bilgi üretimi

7. Dolaysız etki (amaçlanan etki) Makro dengeleri sağlamak ve dışa açık bir ekonomik yapı oluşturmak Dolaylı etki Bu politikaların sanayinin mekansal dağılımı ve sanayi yapısı üzerinde yaratacağı değişimle bölgesel büyümeyi ve bölgesel farklılıkları da etkilemesi Dışa açılma→ imalat sanayinin dağılımında az gelişmiş bölgeler lehine bir değişim var mı? Özelleştirme → bölgesel düzeyde imalat sanayi faaliyetlerini nasıl etkiledi?

8. Türkiye’de bölgesel farklılıklar Ekonomik göstergeler • GSYİH • Sanayi istihdam payı • İmalat sanayi kişi başına elektrik tüketimi değılımındaki değişme • Bölgesel ihracat Sosyal göstergeler • Eğitim • Sağlık • Göç

9. Ekonomik göstergeler • GSYİH değişimi: Yüksek gelirli iller birbirine yakınsarken düşük gelirli illerin konumunda bir değişme olmadı (Altınbaş, Doğruel ve Güneş(2002); Doğruel ve Doğruel (2003)) • İstihdam göstergeleri (Sanayi istihdamının payı): • Doğu Marmara ve İstanbul’un bölgesel gücü sürmektedir (2006 değerleri) • Her iki bölgede de sanayi istihdamının payı yüzde 40’ın üzerindedir • Türkiye ortalaması yüzde 25’te kalmaktadır • Bölgeler arasında Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz en düşük sanayi istihdamı payına sahiptir

10. Kişi başına tüketilen elektrik miktarları (1995-2006) Toplam (sanayi+mesken) Doğu Marmara, Batı Marmara, Ege ve İstanbul Türkiye ortalamasının üzerinedir Sanayide tüketilen (kişi başına) elektrikte bu dört bölgeden İstanbul Türkiye ortalamasının altındadır (Sanayinin İstanbul’dan uzaklaşması) Bölgesel ihracat (1996-2006) Türkiye toplam ihracatı içinde İstanbul’un payında bir azalma olmakla birlikte bu il hala toplam ihracatın yarısından fazlasını gerçekleştirmektedir (2006 yılı için İstanbul’un payı yüzde 54’tür) İhracat verileri 2006 yılına kadar geldiği için GSYİH verilerinden farklı olarak 2000 sonrası durumu da temsil etmektedir. Bu verilere göre Doğu Marmara’nın önemi artmıştır

11. Sosyal göstergeler • İstanbul, ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci bakımından Güneydoğu Anadolu’dan sonra en kötü göstergeye sahiptir. • Eğitim konusunda İstanbul’un sorunu, göç sorunu ile yakından ilgilidir. • Sağlık göstergeleri bakımından en yetersiz bölgeler düşük refaha sahip bölgelerdir. • Göç verileri, az gelişmiş bölgelerde itme etkisinin daha fazla olduğunu göstermektedir (Filiz, 2008).

12. Politikalar ve Değerlendirme Ekonomik (GSYİH, istihdam, elektrik tüketimi, ihracat) ve sosyal (eğitim, sağlık ve göç) göstergeler, Batı bölgelerinin kendi içinde sıralama değişimine uğradığını, ancak, düşük gelirli bölgelerde bir değişme olmadığını gösteriyor. Dışa açılma ve sanayi politikası değişimi(Doğruel ve Doğruel, 2004 ve 2007a) • Dışa açılmanın mekansal olarak imalat sanayinin yer aldığı bölgelerde bir değişim ya da bir kayma yaratıp yaratmadığının, belli kümelenmelerin gerçekleşip gerçekleşmediğinin tartışılması (Değişim düşük refahlı bölgelerin lehine değildir. Sanayi odaklarında kayma ülkenin Batı bölgesinde gerçekleşmiştir.) • Bazı sanayi merkezleri gelişmiştir. Ancak, kümelenme eski sanayi bölgelerinde (Doğu Marmara) artmaya devam etmiştir. • 2000 sonrası (kriz sonrası) Doğu Marmara’nın önemi artmıştır.

13. Özelleştirme (Doğruel ve Doğruel, 2007b) Yeni sanayi bölgeleri ve geleneksel olarak sanayinin güçlü olduğu bölgelerde olumsuz bir etki yok. Zayıf sanayinin olduğu bölgelerde ters bir etki yapıyor. İstihdam ve katma değer azalıyor. Özelleştirmenin bölgesel farklılıkları artırdığını söyleyebiliriz. 1] Sanayileşmiş bölgeler: İstanbul (TR10), İzmir (TR31), Bursa (TR41), Kocaeli (TR42), Adana (TR62), Ankara (TR51) 2] Ard bölge illeri ve yeni gelişen bölgeler: Ard bölge: Tekirdağ (TR21), Manisa (TR33), yeni gelişen: Aydın (TR32), Kayseri (TR72), Gaziantep (TRC1) 3] İkincil sanayi bölgeleri: Konya (TR52), Malatya (TRB1), Zonguldak (TR81), Samsun (TR83), Trabzon (TR90), Balıkesir (TR22) 4] Düşük sanayi düzeyi olan bölgeler: Antalya (TR61), Hatay (TR63), Kırıkkale (TR71), Kastamonu (TR82), Erzurum (TRA1), Ağrı (TRA2), Van (TRB2), Şanlıurfa (TRC2), Mardin (TRC3)

14. Tercihli bölgesel politikalar(Altınbaş, Doğruel ve Güneş, 2002) Tercihli bölgesel politikaların düşük gelirli bölgelerin kalkınması üzerine bir etkisi olmamıştır. Kalkınmakta olan iller kapsamı çerçevesinde desteklenen illerde bir yakınsama gözlenemezken yüksek gelirli illerin yakınsaması, tercihli bölgesel politikaların yetersiz kaldığını düşündürmektedir. Altyapı ve bilgi üretimi(Doğruel ve Karaman, 2008) Yerel üniversitelerin bütün bölgelerde pozitif (knowledge spillover) etkisi var. Harcama etkisi sadece düşük gelirli illerde gözleniyor. Havaalanı düşük gelirli illerde etkili bulundu. Yüksek gelirli illerde sadece imalat sektörü bilgi temelli işbirliğinden yararlanıyor.

15. Sonuç Bölgesel Politika Yaklaşımları Türkiye’de Bölgesel Politikalar Türkiye’de bölgesel farklılıklar (göstergeler) Politikalar ve Değerlendirme Yaşanacak kentler ve bölgeler yaratmanın önemi Soares (2007)→ eğitim, suya erişim ve sağlıktaki iyileşmelerin yaşam beklentisinde gelirle ilişkili olmayan önemli faktörler olduğunu belirtmektedir İnsana yapılacak yatırımların önemi