KAY 361 Türk İdare Tarihi

1. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 2 Konu: İslam Devleti’nde Yönetim Okuma: Ortaylı, 2007: 53-74

3. İslam Devleti’nin Tarihi • Tarihsel gelişmeler • 622’de Medine’ye hicretle başlar • Hz. Muhammed ve ilk halife Hz. Ebubekir devrinde Arap Yarımadası’nın fethi • Hz. Ömer devrinde Suriye ve Filistin’in fethi • Emeviler ve Abbasiler devrinde Ortadoğu, İran, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethi • Arap dili ve kültürünün yaygınlaşması • İranlılar ve Türkler buna direnmişlerdir

4. Tarihi Gelişmeler 610: Kur’an vahyedilmeye başlandı 622: Medine’ye Hicret 630: Mekke’ye dönüş 632: Hz. Muhammed’in vefatı 632-661: Dört Halife Dönemi (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali) 661-750: Emeviler 750-1258: Abbasiler

5. İslam’ın Yayılışı • Fetihler • Dini Serbesti Tanıma • Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştlere ehl-i kitap ve zımmi statüsü tanınması • Kültürel Sızma • Ticaret

6. Arap Fetihleri • 630’da Bizans’tan Filistin ve Suriye • 636’da Sasaniler’den Irak • 642’de Sasaniler teslim oldu (İran’ın fethi) • Kuzey Afrika’da Berberiler ile savaş ve zafer • Endülüs’ün fethi • Girit, Kıbrıs, Sicilya ve Malta’nın fethi • İstanbul’un kuşatılması • Çinliler ile Talas Savaşı

8. Arap Fetihlerinin Nedenleri • Askeri bir bütünlük ve üstünlük • Otoriter bir örgütlenme • Kanbağı ve aşiret dayanışması • Bizans ve Sasani ülkelerinde çöküntü ve kargaşa • Heterojenlik • Harpler, ağır vergiler, zulüm ve soygun • Dini baskı • Zerdüştlüğün kast sisteminin kaldırılması

9. Yönetim Sistemi • Fethedilen toprakların idarecilerinin kullanılması (vergi, yargı ve asayişte) • Sasani aristokrasisi, köy reisleri • Rumca ve Aramca bilen Hıristiyanlar

10. Yönetim Sistemi • Halifelik: Peygamberin vekilliği • Başlangıçta ne saltanat konusu, ne de ruhani bir makamdı • Kureyş ve eşrafın oyuyla seçilirdi • Fıkıh bilen, akıllı ve yetenekli, cesur bir erkek • Bazı gruplara göre, kötü idare ederse görevden alınabilir • 659’da ırsi hükümdarlık Emeviler ile yerleşti • Halife adına, otoritesini kabul ederek hutbe okutturup para bastıranın hükümdarlığı onaylanırdı • 1924’te kaldırıldı

11. Dil • 8. Asra kadar çokdillilik, birden çok resmi dil • Mısır’da Kobtça • Irak’da Aramca ve Farsça • Şam’da Rumca • Kuzey Mezopotamya’da Kaldanca ve Aramca • 693’de Arapça resmi dil oldu • 8. Asır başında artık Yunanca yaygın olarak kullanılmıyordu • Yunanca’dan Arapça’ya tercüme faaliyetinin başlaması • İran ve Orta Asya Arapça’nın egemenliğine karşı direndi

12. Emeviler (661- 750) • 660’da Muaviye’nin Hz. Ali’nin hilafetini tanımayarak kendisini halife ilan etmesiyle başladı. • Arap ve Kureyş hakimiyeti • Arap olanlar ve olmayanlar arasında gerilim • Fetihlere en büyük direnç Türklerden • 10. Asra kadar direniş • 10.-12. Asır arasında İslam’a giriş

13. Abbasiler (750-1258) • Hz. Abbas soyundan gelenlerin hilafeti • Arap-Arap olmayan çekişmesinin yatışması • Gayri Arap unsurların idareye, orduya ve ilim hayatına girmesi • İslam hukukunun gelişmesi • 10. Asır’dan sonra Abbasi halifelerinin dünyevi gücü ve otoritesi azaldı • Bağdat halifesine rakip halifelerin çıkması • Endülüs Emevi hükümdarları da halifelik iddiasında bulunmuşlardır

15. Eyalet Yönetimi • Eski Sasani ve Bizans sisteminin korunması • Eski eyalet sınırları ve idare merkezleri çoğunlukla aynı kalmıştır. • Uzak bölgelerde halifeyi temsil eden tam yetkili bir vali • Dini yönden cemaatin imamı • Askeri, mali ve yargı yetkileri • Önceleri kadı ve kolluk kuvvetlerinin tayini valinin görevi • Abbasi devrinde valinin yanına merkezden atanan kadılar ve maliye memurları (üçlü denge) • Merkezileşme az, eyaletler önce yarı, sonra tam bağımsız

16. Eyalet Yönetimi-2 • Eyaletlerin haraç ve cizye vergileri mültezimler eliyle toplanırdı • Mültezim payını alır • Asker ve memur maaşı ödenir • Bayındırlık harcamaları yapılır • Artan varsa merkeze gönderilir • Valiler zamanla görev yerlerine gitmemeye başladı • Absentee landlords(Görev yerine gitmeyen yöneticiler) • İltizam sisteminin başlangıcı, suistimal arttı.

17. Merkezdeki Görevliler ve Bürolar • Eski bürokratik örgüt ve kayıt biçimleri korundu • Başlangıçta memurların çoğu İranlı, Süryani, Kaldani ve Rum; kayıtlar da bu dillerde idi • Daha sonra Arap dili ve Arap memurlar bürolara egemen olmuştur • Vezirler (Arapça, “yardım eden”) sistemi: Halifenin yardımcısı ve baş müşavirleri • Devlet işlerinin yürütülmesinde uzmanlaşma ofisleri • Bakanlık benzeri divanlar

18. Divanlar • Vergilerin toplanması (Divan-ül-harac) • Askerlere maaş ödenmesi (Divan-ül-nafakat) • Özellikle Abbasi devrinde giderek divanlar çeşitlendi • Posta, ulaştırma, istihbarat (Divan-ül-berid) • Asker kayıtları, tayin ve terfileri, vs. (Divan-ül-cund) • Arazi kayıtları, resmi yazışmalar, devlet mühürleri (Divan-ül-hatem ve’l zimam) • Haksızlıklara karşı son temyiz mercii (Divan-ül-mezalim) • Sikke basımı (Divan-ül-darb) • Bayındırlık işleri (Divan-ül-birr)

19. İslam Hukuk Sistemi • Sorular • İslam öncesi gelenekler kayboldu mu? Yeni sisteme uyum mu sağladı? • İçtihadlar ve şeri kurallar yüzyıllar boyunca nasıl değişti? • Farklı coğrafyalarda farklı içtihadlar • İslam hukukuna “fıkıh”, bu meslektekilere “fakih” denir • Fıkıh’ın bölümleri • İbadet • Muamelat (aile, miras, borçlar, evlenme, boşanma, miras...) • Ukubat (Ceza)

20. İslam Hukuk Sistemi • Dinsel kuralların kaynakları • Vahiy (Allah’ın emirleri) • Peygamberin söz ve hareketleri (Hadis ve sünnet) • İçtihad- yorum • Farklı içtihadlar- farklı mezhepler • Zamanla Abbasiler’de örfi hukuk da kullanılmaya başlanmıştır

21. Vergiler • Önceki devletlerde de olduğu gibi bölgesel ve sınıfsal vergi eşitliği yok. • Müslümanlar için asıl vergi zekat: 1/40-1/10 • Ürün, menkul kıymet ya da ticari eşyadan • Arazi Vergileri (Değişen oranlarda) • Öşr: Müslümanlardan • Harac: Gayrimüslimlerden • Cizye, Baş vergisi: Gayrimüslimlerden • Yaşlılar, kadınlar, çocuklar, fakirler ödemez • Korunma ve askerlikten muafiyet karşılığı

22. Yargı Teşkilatı • Yargı erki hükümdarın görevi • Vekaleten yargıçlara devreder. • Kadılar önce halife, sonra vali, sonra yeniden halifeler tarafından atanmıştır. • Abbasiler’de yargının başı Bağdat’ta Kadı-ül-Kudat

23. Yargı Teşkilatı • Birörneklik az • Kararlar mezheplerin esaslarına göre • Gayrimüslimlerin davaları kendi mahkemelerinde • Memluklar’da her mezhep için bir kadı • Camii veya kadının evi, aynı zamanda mahkeme • Kadı hem yargıç, hem de maliye, vakıf denetimi ve beledi hizmetler konularında sorumlu • Zamanla iltizam sistemi ve yolsuzluk

24. Şehirler • Lojistik yönden kıra bağlı • Eski yönetimlerin altyapı sistemlerini (su, ulaşım) devralma • Şehir merkezinde mabetler • Civar sokaklarda esnaf ve sanatkarlar • Loncaların varlığı tartışmalı • Zabıta görevi: Muhtesib • Çarşıdan sonra dini cemaatlerin oturduğu konut bölgeleri • Hamam, mektep, hastahane vb. hizmetler vakıflar tarafından

25. Vakıflar • Roma ve Bizans’taki hayır kurumlarına çok benzer • Sürekli bir gelir gerektirir. • Menkul veya gayrimenkulle kurulabilir. • Yazılı ya da sözlü olarak kurulabilir. • Bir kısmı mirasa da konu olabilir. • Köleler vakfedilemez.

26. İslamiyet’in Yönetsel Özellikleri • Devlet ve din işleri ayrılmaz (Musevilik gibi). • Din, hem devlet, hem de toplum hayatını düzenler. • Ruhani bir sınıf yoktur. • Ama dini konularda bilgili ve yol gösteren kişiler vardır.