Zjawisko uzależnienia od tytoniu – charakter problemu, epidemiologia, terapia i profilaktyka

1. Zjawisko uzależnienia od tytoniu – charakter problemu, epidemiologia, terapia i profilaktyka mgr Marcin Milkowski Specj. Terapii Uzależnień Poradnia Leczenia Uzależnień w Ostródzie

2. Mechanizmy uzależnienia od tytoniu Trzy grupy czynników wzajemnie na siebie oddziaływujących, wpływających na rozwój uzależnienia (Gąsior, 2006; Krzemińska, 1998)

3. 1. Właściwości chemiczne nikotyny • Analogiczny do działania heroiny i amfetaminy, farmakologiczny mechanizm działania nikotyny • Kilkakrotnie silniejsze, niż alkoholu i opiatów, działanie nikotyny na układ nerwowy • Szybkie, trwałe i głębokie właściwości uzależniające nikotyny (uwalnianie dopaminy i układ nagrody)

4. 1. Właściwości chemiczne nikotyny c.d. • Nikotyna zawarta w dymie papierosów ma zdolność odkładania się w organizmie człowieka lub wywoływania natychmiastowych, ostrych objawów chorobowych. Doraźnie nikotyna działa na człowieka pobudzająco. Podczas palenia papierosa występuje podniesienie poziomu glukozy we krwi, co wywołuje chwilowe dobre samopoczucie. Zaraz potem następuje gwałtowne obniżenie poziomu glukozy (tzw. hipoglikemia tytoniowa). Wówczas palacz reaguje silnym pobudzeniem nerwowym, które odreagowuje sięgając po kolejnego papierosa.

5. 2. Czynniki społeczne • Rodzina pochodzenia • Jakość kontaktów z rodzicami i innymi członkami rodziny • Wartości • Uczenie reagowania przez modelowanie • Norma palenia w grupie rówieśniczej • Łatwa dostępność (dom, kupno) • Przyzwolenie społeczne, reagowanie na palenie dzieci

6. Wiek rozpoczynania palenia – im młodsza osoba, tym szybciej się uzależnia, pali dłużej, bardziej znaczące konsekwencje (Emeryk, 2001) Temperament, jako biologiczna komponenta uzależnienia od tytoniu – nadaktywność emocjonalna, trudności w kontroli emocji (Hornowska, 2006) 3. Indywidualne predyspozycje biologiczne i psychiczne

7. 3. Indywidualne predyspozycje biologiczne i psychiczne c.d. • Zaburzenia osobowości predysponujące do uzależnienia od tytoniu: niedojrzałość emocjonalna, niska tolerancja na frustrację, obniżona samokontrola, impulsywność, agresywność (Gąsior, 2006) • Choroby psychiczne a palenie tytoniu

8. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia od nikotyny • W rozwoju uzależnienia od nikotyny zaobserwować się dają dwa podstawowe psychologiczne mechanizmy, charakterystyczne dla rozwoju wszystkich uzależnień. „Rolą” tych mechanizmów jest umożliwienie palaczowi pozostawania w nałogu. Te mechanizmy to: • Mechanizm Iluzji i Zaprzeczeń (racjonalizowanie, obwinianie, minimalizowanie, porównywanie się z innymi itp..) • Mechanizm Nałogowego Regulowania Uczuć („zmiana” uczuć dzięki zapaleniu papierosa).

9. Czy uzależnienie od tytoniu to choroba? • Tak według Kryteriów Diagnostycznych DSM-IV, wydanych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (Zaburzenia spowodowane używaniem nikotyny 305.1), jak i według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, stosowanej w Polsce (Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane paleniem tytoniu F17), uzależnienie od nikotyny jest chorobą.

10. Czy uzależnienie od tytoniu to choroba?Objawy i diagnoza na ich podstawie • Silna potrzeba palenia • Trudności z kontrolowaniem palenia • Uporczywe używanie tytoniu wbrew szkodliwym następstwom • Przedkładanie palenia tytoniu nad inne zajęcia • Zwiększona tolerancja na dym

11. Zespół abstynencyjny • Wciórka i inn. (2008) podają, że nagłe zaprzestanie palenia tytoniu prowadzi do powstania objawów abstynencyjnych, takich jak: • Lęk • Niepokój • Pogorszenie nastroju • Zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego i układu krążenia Nieumiejętność poradzenia sobie z tymi objawami,jak również nieświadomość tego, co dzieje się z osobą rzucającą palenia, jest częstym „wyzwalaczem” do powrotu do palenia.

12. Określanie stopnia uzależnienia • Wyznaczają ten stopień analizy takich zmiennych zachowania, jak: • Czas zapalenia pierwszego papierosa po przebudzeniu • Gotowość do rezygnacji z zapalenia pierwszego porannego papierosa • Liczba palonych codziennie papierosów • Palenie papierosów w czasie ostrych lub przewlekłych chorób układu oddechowego • Gotowość do powstrzymywania się od zapalenia papierosa w miejscach publicznych • Częstość zaciągania się dymem tytoniowym w trakcie palenia.

13. Szkodliwe działanie palenia tytoniu • Nikotynizm prowadzi do trwałych zmian narządów i układów, wywołując rozmaite dolegliwości: nieżyt dróg oddechowych i pokarmowych, podwyższenie ciśnienia krwi, bóle głowy, osłabienie pamięci i wzroku, zapalenie nerwów wzrokowych, niepokój sercowy, bóle dławicowe (Wciórka, Kostowski, Weremowicz, Jędrzejko 2008)

14. Szkodliwe działanie palenia tytoniu • Podniesienie poziomu ryzyka choroby wieńcowej • Niebezpieczeństwo zawału • Zapalenie żył i tętnic • Uszkodzenie zębów i tętnic • Problemy z układem pokarmowym • Rozedma płuc • Obniżenie odporności organizmu • Problemy ze skupieniem uwagi • Zwiększona męczliwość • Nadpobudliwość nerwowa • Osłabienie narządów zmysłów

15. Szkodliwe działanie palenia tytoniu • Lisiewicz i Moszczyński (1984) jako wywołane paleniem tytoniu nowotwory, wymieniają: • Raka płuc • Raka krtani • Nowotwory jamy ustnej • Raka przełyku • Raka pęcherza moczowego • Raka nerek, trzustki, żołądka, szyjki macicy. Wszystkie wyżej wymienione nowotwory wykazują określony związek przyczynowy z paleniem tytoniu ,np. rak nerek 3 razy częściej u osób palących.

16. Epidemiologia zjawiska palenia papierosów i uzależnienia od tytoniu

17. Palenie papierosów a śmiertelność • Raport WHO z lutego 2008 roku pokazuje, że każdego roku na świecie epidemia tytoniowa zabija 5,4 mln osób • Dane z 2000 roku wskazują, że w Polsce palenie tytoniu bywa przyczyną około 69 tys. zgonów. 43 tys. osob zmarłych było w przedziale wiekowym między 35 a 69 rokiem-są to tzw. zgony przedwczesne

18. Zjawisko palenia w Polsce • Szacuje się, że obecnie pali 29 % dorosłej populacji, co stanowi ok. 9 mln Polaków • W populacji mężczyzn odsetek palących codziennie wynosi 34%, zaś wśród kobiet odsetek ten wynosi 23%. • Najbiedniejsi, niewykształceni Polacy palą znacznie częściej niż osoby bogatsze z wykształceniem wyższym

19. Dzieci i młodzież a papierosy • 64% chłopców i 53% dziewcząt w wieku 13-15 lat podjęło w swoim życiu próbę palenia papierosów • 30% chłopców i 21% dziewcząt próbowało palić przed ukończeniem dziesiątego roku życia

20. Tendencje w paleniu papierosów wśród Polaków • W ciągu ostatnich 30 lat obserwowano w Polsce stopniowe ograniczenie palenia tytoniu • Ostatnie lata to jednak zmniejszenie się tempa spadku częstości palenia u mężczyzn i zahamowanie trendu spadkowego u młodych dorosłych kobiet

21. Zjawisko biernego palenie • W miejscu pracy na wdychanie dymu tytoniowego narażonych jest 19% niepalących Polaków (24% mężczyzn i 14% kobiet) • W domu na zjawisko biernego palenia narażonych jest 25% niepalących Polaków (29% niepalących kobiet i 20% niepalących mężczyzn)

22. Zjawisko biernego palenie c.d. • Ogromna jest skala narażenia na ekspozycję dymu tytoniowego dzieci – każdego dnia około 4 mln polskich dzieci wdycha biernie dym tytoniowy w domu lub miejscach publicznych

23. Leczenie uzależnienia od nikotyny • Farmakologia • Terapia behawioralna, mająca na celu zmianę nawyków palacza • Wieloetapowa terapia odwykowa • Psychoterapia i socjoterapia (Zajączkowski 2001)

24. Generalnie leczenie uzależnienia od nikotyny dzielimy na dwa rodzaj: • Farmakologiczne: z zastosowaniem leków znoszących zespół abstynencyjny i głód do palenia; z zastosowaniem preparatów działających na zasadzie substytutu, czyli takich, które do pewnego stopnia naśladują działanie nikotyny, mają zarazem mniejszy potencjał uzależniający. Stosowane są też substancje antagonizujące działanie nikotyny, znoszące jej działanie nagradzające. • Niefarmakologiczne: 1. Porada, 2. Psychoterapia, 3. Ruchy samopomocowe, 4. Materiały samopomocowe.

25. Bibliografia • Baturo, W. (2008) Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie. Warszawa:PWN • Bętkowska-Korpała, B. (2009) Uzależnienia w praktyce klinicznej. Warszawa:PARPA • Kozak, S.(2007) Patologie wśród dzieci i młodzieży. Warszawa:Difin • Lisiewicz, J., Moszczyński, P. (1984) Rak a palenie tytoniu. Wrocław:Ossolineum • Zajączkowski, K. (2001) Nikotyna, alkohol, narkotyki – profilaktyka uzależnień. Kraków:Rubikon • ICD-10 Kategorie 3-znakowe (2000) Kraków: Vesalius • Kryteria diagnoztyczne według DSM-IV-TR (2008) Wrocław: Ubran i Partner • Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce, WHO Europa 2009