Mövzu : “KAMBİLOBAKTERİOZ, PARATUBERKULYOZ VƏ QOYUN-KEÇİLƏRİN İNFEKSİON AQALAKTİYASI”

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası Mövzu: “KAMBİLOBAKTERİOZ, PARATUBERKULYOZ VƏ QOYUN-KEÇİLƏRİN İNFEKSİON AQALAKTİYASI” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. KAMPILOBAKTERIYOZ—(vibrioz) (CAMPULOBACTERİOSİS) • Kampilobakteriyoz iri və xırdabuynuzlu heyvanların xəstəliyi olub, tənasül üzvlərinin zədələnməsi, sonsuzluq, təkrar hövrəgəlmə, kütləvi balasalma və yaşama qabiliyyəti olmayan bala doğulması ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Kampilobakteriyozun törədicisini balaatmış qoyunların və qaramalın balalığında, balayanı pərdədə və atılmış balanın daxili orqanlarında 1909-cu ildə qoyunlarda, 1913-cü ildə qaramalda ingilis alimi Mak-Fadian və Ştokman müəyyən etmişdir. Sonralar xəstəlik törədicisini ABŞ-da 1919-cu ildə Smit və Teyler müəyyən etmiş və onu Vibrio fetus adlandırmışlar. Mikroorqanzmlərin müasir klassifikasiyasına əsasən xəstəliyin törədicisi V.fetus Spirallaceac ailəsinə, Campylobacter növünə aid olduğuna görə xəstəlik vibrioz deyil, kompilobakteriyoz adlanır. • Xəstəlik demək olar ki, dünyanın hər yerində müşahidə olunur. Keçmiş SSRI-də kompliobakteriyozu ilk dəfə 1926-cı ildə V.A.Yakimov müəyyən etmişdir. Xəstəlik ilk dəfə 1929-cu ildə qoyunlar arasında qeyd olunmuşdur. Azərbaycan alimlərindən kampilobakteriyozu T.Ə.Məmmədov, M.Mirnasiri və başqaları öyrənmişdir.

5. Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi vergülvari 5 formalı, qısa burğu formasında olan Campylobacter -dir. • Amil hərəkətli, spor və kapsula əmələ gətirməyən Qram üsulu ilə mənfi, anilin boyaları ilə yaxşı boyanan, eləcə də Romanovski-Gimza, Morozovun gümüşləmə üsulu ilə boyanan vibrionlardır. Kampilobakteriyozun törədicisi, karbon qazı 10-20% olan mühitdə yaxşı yetişir. • Xəstəliyin törədicisini yetişdirmək üçün yarımmaye aqar qida mühiti, 2-3% peptonlu qaraciyərli aqar mühiti, yağsız Kitt-Tarossi, Marten aqarı və s. qida mühitlərindən istifadə edilir. Mikrobun daha yaxşı yetişməsi üçün qida mühitinə 5-10%-li fibrinsizləşdirilmiş qan və ya serum əlavə edilməsi məsləhət görülür. Maye qida mühitində xəstəlik törədicisi 36-48 saat müddətində yetişərək, mayenin səthi bərabərdə sınaq şüşəsinin divarında göyümtül rəngdə halqa əmələ gətirir. Maye mühitdə qaz və bulanıqlıq əmələ gətirmir. Amil bərk qida mühitində 72-96 saata yetişərək S-«M»-K formalı koloniyalar əmələ gətirir. Xəstəlik törədicisinin təbiətdə aşağıdakı növləri məlumdur ki, bu aşağıdakı cədvəldə göstərilir: • Campylobacter fetus inəklərdə qısırlıq və balasalmaya səbəb olmaqla cütləşmə yolu ilə sağlam heyvana keçir. Amil vagina selikli qişasında, erkək heyvanların toxumluğunda, prepisium torbasında, atılmış balanın balayanı pərdəsində və balanın daxili orqanlarında daha tez-tez nəzərə çarpır. Amil heyvan və insanların mədə-bağırsaqlarında artıb çoxalmır. • Campylobacter fetus adətən qoyunları yoluxdurmaqla onlarda kütləvi balasalmaya səbəb olur. Xəstəlik törədicisini son pərdəsində salınmış balanın mədəsində, mədə-bağırsaq sistemində və öd yollarında tapmaq olur. Sağlam heyvanlar alimentar yolla yoluxur. • Kampilobakteriyalar həm də donuzun, keçinin, toyuqların və eləcə də insanların yoluxmasına səbəb olur. Xəstəlik törədicisi ilə 7-15 günlük toyuq embrionunu, boğaz hind donuzunu, körpə dovşan balalarını da yoluxdurmaq olar. • Xəstəlik törədicisi özünəməxsus biokimyəvi xassəyə malikdir. Beləki, amilkatalazafermentiəmələgətirir. H2S əmələgətirmir, tərkibində 1%-liqliserin, 3,5%-linatrium-xlor, 8%-liqlükozaolanmühitlərdəinkişafetmir. Amil 0,2%-linatriumselenitiparçalamır, 10% yarımmayeaqarda boy verir. Spirtvəşəgərləriparçalamır, südüpıxtalaşdırmır, jelatiniəritmir. • Foqes-Proskauerreaksiyasınamənfitəsirgöstərir. • Amilin «O» və «N» antigenimövcuddurki, budaserolojivəlüminessentmüayinəüsuluiləaşkaredilir.

6. Cədvəl Spirillaceae ailəsinin müqayisəli xarakteri

7. Davamlılığı. Kampilobakteriyalara 55°C 10 dəqiqə 60°C isə 5 dəqiqəmüddə-tinəöldürücütəsiredir. Suda, otda, peyində, torpaqda 6-20°C istilikdə 10-20 günətələfolur. Amilşirəsində, qaraciyərdə, balayanıpərdədə 20-50 günəqədərsağqalabilir. Antibiotiklərbakteriyalaraöldürücütəsiredir. Kampilobakteriozuntörədicisinəbağırsaqçöpləri, kokklar, proteusvəsporəmələgətirənmikroblarmənfitəsiredirlər. Dezinfeksiyamaddələrindən 2%-likarbolturşusu, kreolin, formalin vənatriumqələvisi 1-30 dəqiqoyəöldürücütəsiredir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyətəbiihatdaqaramalvəqoyunlarhəssasdır. Həmdəbunlarcinsindənasılıolmayaraqkampilobakteriozlaxəstələnirlər. Payızvəqışaylarındaxəstəlikbaşqafəsillərənisbətəndahaçoxmüşahidəedilir. Xəstəliyinmənbəyiəsasənxəstəheyvanlarsayılır. Erkəklərdəxəstəliktörədiciləriprepisiumunselikliqişasınınqırışıqlarında, toxumluqdavətoxumluqciyəsindəuzunmüddətqalır. Sonralarvaxtaşırıspermailəxaricolur. • Bundanəlavə, xəstəliktörədicisiC.fetusxəstəinəklərincinsiyyətüzvlərində, sidikkisəsindəvəsüdvəzilərindəlokalizəetdiyiüçün vagina axıntısı, südvəsidikləifrazolur. Eynizamaıdaatılmışbala, balayanıpərdəvəpərdəətrafımayeiləifrazolunur. Xəstəliyiiepizootologiyasındaxəstətörədicierkəkheyvanlarınroluçoxolur. • Xüsusənbaytarmüayinəsindənkeçməmişbuğavəyoluxmuşspermasağlamheyvanlarıcütləşməvəmayalanmazamanıyoluxdurur. Kampilobakteriyozunyayılmasındayoluxmuşdöşənəklərin, qeyri-sterilginekolojialətlərininişlədilməsi, xəstəliktörədiciləriiləçirklənmişgeyimlərintəsiriazdeyildir. • Təbiihaldasağlamlarınyoluxmasıhəmdəalimentaryollabaşverir. Xəstəliyəsüdəmərheyvanlardayoluxabilər. • Lakinqaramalınqoyunlardanvəyaqoyunlarınqaramaldanyoluxmaehtimalıbarədəhələlikdəqiqfikiryoxdur. Xəstəliktörədicisinigəzdirənvəsağlamheyvanlarakeçirilməsindədonuzun, quşun, it vətülkününroluazdeyildir. • VəhşiHeyvanlaratılmışbalavəbalayanıpərdəniistifadəetdikdəyoluxurlar. • Kampilobakteriyozçoxhallardasporadikformadabaşverir. Lakinşəraitpis-ləşdikdəşiddətliyoluxmabaşlayırki, beləhaldainəklər 20-55%, düyələr 60-64% balaatır. Eləcədəbalasalmahallarımüxtəlifmənfitəsirlərnəticəsində 68%-ə qədərçoxalabilər.

8. Patogenez. Kampilobakteriyozənçoxcinsiyətyoluiləorqanizmiyoluxdurduğunagörəonlarəvvəlvaginadaçoxalır. Sonratədricənbalalıqyolunaoradandabalalığavəyumurtalığa, balayanıpərdəyəkeçir. Bakteriyainkişafetdiyinahiyədətoksinifrazedərək vagina vəbalalıqyolununselikliqişalarınıniltihabınasəbəbolurvənəticədəpatolojiprosesdərinləşərəkboğazlığın 3-4 aylığındadöləvəonunqandövranınatəsiredərəkbalaatmayasəbəbolur. Bundanəlavəxəstəliktörədicisibəzihallardadölünmədəsinə, qaraciyərinə, başbeyinə, onurğabeyninəkeçərəktoksikozəmələgətirərəkonuntələfolmasınasəbəbolur. Bəzənisəbalalıqvəyumurtalıqlaolaniltihabnəticəsindəheyvandaimqısırqalır, yadatəkrarənhövrəgəlir. Lakinxəstəliyinbəzənxronikihalakeçməsiiləəlaqədarolaraqorqa-nizmdəimmunçisimçikləriəmələgəlir, budatədricənorqanizmiamildənazadedir. • Qoyunlardayoluxmaənçoxhəzmyoluiləgetdiyiüçünamilbağırsaqdanqanakeçir. • Qanvasitəsiləxəstəliktörədicisiboğazbalalığa, balayanıpərdəyəvəbalanındaxiliorqanlarınakeçirki, bunubakteriolojimüayinəzamanıaşkaretməkmümkündür. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Kampilobakteriyozunklinikiəlamətləriqaramaldavakinit, sonunləngiməsi, endometrit, balalıqyolununvəyumurtalığıniltihabıiləbaşlayırki, budakütləviqısırlığasəbəbolur. Xəstəlikzamanıəsasklinikiəlamətlərdənbaşlıcasıbalaatmadır. Müəyyənolunmuşdurki, balasalmaboğazlığınbütündövrlərindəənçoxisəboğazlığın 4-7 aylarında 82,5%-ə qədərolabilər. Əgərbalasalmaboğazlığın ilk həftələrindəbaşverirsəxəstədəəsasəlamətlərnəzərəçarpmır. • Xəstəheyvanlardanolankörpələrzəifolur, 2-4 gündənsonraxəstələnirvə 3-7-ci günisətələfolurlar. • Xəstədəümumitemperaturyüksəlir, narahatlıq, vagina selikliqişasıvətənasüldodaqlarıqızarır, şişkingörünür. Tənasülyolundaaxıntıolur. • Vagina selikliqişalarındailtihabmüşahidəedilir. Tənasülyolununağrısınəticəsindəxəstəbelinivəeləcədəquyruğunuyuxarısaxlayır. Vaginadantutqun, qanlaqarışıq, bəzəndəirinkütləsiiləqarışıqaxıntıgörünür. • Tənasüldodaqlarıvə vagina yolununselikliqişalarındazolaqvarıqansağıntılarıgörünür. Xəstəbuğalardaprepusiumunvəpenisinselikliqişasındahiperemiyavəselikaxıntısıgörünür. Lakinbeləxəstələrklinikisağalsalardaonlaruzunmüddətbakteriyagəzdirənolur. • Kampilobakteriyozqoyunlardaboğazlığınikinciyarısındakütləvibalaatmayasəbəbolur. Xəstəbalaatmaərəfəsindəümumiölgünlük, tənasülyolununşişkinləş-məsi, hiperemiya, tənasüldodaqlarınınşişməsivəselikaxmagörünür. Balaatmaqoyunlararasındaçoxhallarda 65-70%-ə qədərartabilər. Bəzənbalasalmadansonraxəstəninümumitemperaturu 41,2-41,4°C qədərartır. Birqaydaolaraqmürəkkəbləşməhallarındatələfat 3-10%-ə qədərartır.

9. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Kampilobakteriyozdaölümmüstəsnahallarda, yalnızmürəkkəbləşməzamanıolabilər. Xəstəlikdənölmüşqaramalvəqoyuncəsədlərindəpatolojidəyişikliklərbaşlıcaolaraqbalalığınşişməsi, balalıqbuynuzlarındailtihablıolması, karinkullarıniltihablaşması, balayanıpərdəninasanayrılmasıgörünür. Balayanıpərdəşişkin, selikliqişasıhəlməşikli, şorvariqarışıqlaörtülü, üzərindənekrotikiocaqlar, qansağıntılarınatəsadüfedilir. • Kampilobakteriyozzamanıəsaspatolojidəyişiklikləratılmışbaladaolur. • Beləki, balanındərisindəmüxtəlifirilikdəşişkinlik, dərialtıtoxumavəəzələlərdə, eləcədəparenximatozorqanlardaqansağıntılarıgörünür. Döş, qarınboşluğunavəürəkkisəsinəiltihabmayesivə fibrin çöküntüləritoplanır. Dölünşirdanıhəllolmuş, bulanıq, qəhvəyirəngdə, boz-sarıpambıqvarıqarışıqladoluolur. Qaraciyərdəmüxtəlifirilikdəboz-sarırəngdənekrozlarolur. Bəzəndölbalalıqdamumifikasiyayauğramışolur. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootologiyasına, klinikəlamətlərinəvəatılmışbaladamüşahidəolunanpatolojidəyişikliyə, eləcədəbakteriolojivəserolojimüayinələrəəsasənqoyulur. Bakteriolojimüayinəüçünlaboratoriyayaatılmışbala, balayanıpərdəvəyabalanındaxiliorqanlarından-qaraciyər, limfadüyünü, mədəsibütünlükdə, eləcədəananınbalalıqyoluaxıntısı, balalıqboynundanselikgöndərməkolar. Bundanəlavəlaboratoriyayabuğalarınprepusiumseliyivəspermadagöndərməkməqsədəuyğundur. Götürülmüşnümunəəngecibirsutkaərzindəmüayinəolunmalıdır. Nümunənintəzəvaxtımüayinəolunmasınınəhəmiyyətiböyükdür. • Müayinəüçüngöndərilənnümunəetibarlıqablardaolmalıdırki, ətrafmühitçirklənməsin. Bundanəlavəxəstəliyəlüminessentmikroskopiya, serolojiüsulladiaqnozqoyulur, xəstəliktörədicisininkultural, biokimyovi, serolojivəpatogenliyinəzərəalınmalıdır. • Təfriqidiaqnoz. Kampilobakteriyozubrusellyozdan, trixomonozdan, paratifozbalasalmadantəfriqetməklazımdır. Brusellyozdiaqnozuidabakterioloji, serolojivəallergikimüayinəüsullarıkampilobakteriyozdantəfriqetməyəimkanverir. • Trixomonoz-Kampilobakteriyozdanmikroskopikmüayinəzamanıtrixonellarımüəyyənetməkləayırdedilir. Kampilobakteriyozqoyunlarınparatifozlubalasalmasındanbakterioloji, serolojivədigərmüayinələrəəsasəntəfriqedilir.

10. Müalicə. Xəstədöllükbuğalarımüalicəetməküçün 1 milyon TV streptomisinvəbir o qədərdəpenisillinqarışığıgötürüb 60 ml bitkiyağıvəyabalıqyağındahəlledibişlətməkolar. Müalicə 5-6 günlükfasiləiləgündəikidəfəvəbirdəfədördgünmütəmadiolaraqaparılır. Hazırlanmışemulsiyaprepusiumkisəsinəyeridilir. 15-20 dəqiqədənsonraemulsiyamassajedilərəkxaricedilir. Bundanəlavəgündəikidəfəpenisillinvəstreptomisininbərabərqarışığının 0,5%-linovakaindəməhluluəzələarasınavurulur. Bundanəlavəinyeksiyaüçünoksitetrasiklindəndəistifadəedilirvəxəstəninpülükkisəsinin 5%-lifurazolidonemulsiyasıilədəyumaqolar. • Müalicədən 1 ay sonraheyvanınprepusiumqarışığından 10 günfasiləiləüçdəfənümunəgöturübbakteriolojimüayinəaparılır. Əgərmüayinəninnəticəsindəxəstəliktörədicisiaşkaredilməzsəheyvansağlamsayılır. Xəstəinəklərəgündəbirdəfə, 4 güntəkrarənstreptomisinvəpenisilliiqarışığından (1:1) 1 milyonhəmbalalığaötürülürvəhəmdəəzələarasınainyeksiyaedilir. Əzələarasıinyeksiyahərkqkütləyə 4-5 min TV vurulur. Bundanəlavəxəstənin vagina yolunu 1:5000-də furasillinvəya 1:1000-də kalium-permanqanatyada 1:1000 rivanolməhluluilədəyumaqolar. Xəstəkörpələrdəağızsüdünəantibiotikqarışığındaverilməsiməsləhətdir. Çoxhallarda 20%-linorsulfazolungündəüçdəfəhərdəfədə 2 ml əzələarasınainyeksiyasıdayaxşınəticəverir. Qoyunlarınmüalicəsindəyuxarıdagöstərilənmüalicəüsulutətbiqedilir. • Immunitet. Təbiihaldaxəstələnibsağalanheyvanlardatəkrarxəstələnməyəaztəsadüfedilirki, buimmunitetinəmələgəlməsinigöstərir. Birqrupmüəlliflərtərəfindənkampilobakteriyozəleyhinəvaksinişlədilibsəgözlənilənnəticəmüsbətalınmalıdır.

11. Profilaktika vəmübarizətədbirləri. Təsərrüfatıkampilobakteriyozdanqoru-maqüçünburayalnızxəstəliyəgörəsağlamtəsərrüfatdandöllükheyvanvəyaspermagətirilməlidir. Yenigətirilmişdöllükheyvanlar 1 ay profilaktikkarantindəsaxlanmalıdır. Bu dövrdə 10 günlükfasiləiləheyvan 3 dəfəbakteriolojivəserolojimüayinəedilməlidir. Əgərspermagətirilibsəonuantibiotikləişlədildikdənsonraistifadəedilməlidir. Bundanəlavətəsərrüfatıkampilobakteriyozagörəsağlam sax-lamaqüçünhər 6 aydanbirdöllükbuğalarınspermalarımuayinədənkeçirilməlidir. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüəyyənedilərsə o qeyri-sağlamtəsərrüfatelanedilirvəburahəssasheyvanlarıngətirilməsivəoradançıxarılmasınaicazəverilmir. • Xəstəmüəyyənedilirsəizolyatorakeçirilibmüalicəedilir. Atılmışbalalar, balayanıpərdə, çirklənmişalətvədöşənəkmateriallarıyandırılır. Yoluxmaşübhəliolanbinadezinfeksiyaedilir. Peyinbiotermikiüsullazərərsizləşdirilir. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlaminəklərmayalandırıldıqdan 10-12 saatsonra 100 min TV penisillin 20 ml ilıqfiziolojiməhluldaqarışdırılıbbalalığaötürülür. Balasalmanınqarşısınıalmaqüçünboğazheyvanlaradaxilə 1:1000 250-300 ml gündəbirdəfə 5 günardıcılolaraqtətbiqedilir. Bundanəlavəhərkqcanlıkütləyə 25-30 min TV dibiomisinvəya bisillin-5 əzələarasınavurulmasıməsləhətdir. • Axırıncımüəyyənolunmuşxəstədən 12 ay sonratəsərrüfatsağlamsayılır. • Qoyunvədöllükqoçlaraprofilaktikməqsədləstreptomisinvəpenisillinin 0,5%-linovakaindəbərabərqarışığındanistifadəedilir. Qarışıqəzələarasınahərkqkütləyəgündəikidəfə 4 günmütəmadiolaraq 4000 TV miqdardavurulur. • Qoyunsürüsündə 2 ilxəstəlikmüşahidəedilmədikdətəsərrüfatsağlamsayılır.

12. PARATUBERKULYOZ (paratuberculosis) • Paratuberkulyozgövşəyənlərinxronikigedişliinfeksionxəstəliyiolubdiareya, enteritvəkəskinarıqlıqiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Xəstəliyintörədicisini ilk dəfə 1895-ci ildəX.YonevəQ.Frotinqemmüəyyənetmişdir. • 1906-cı ildəDanimarkaalimiB.Banqxəstəliktörədicisiiləbuzovlarıyoluxduraraqeksperimentalparatuberkulyozalmışdır. XəstəliyiRusiyada ilk dəfəbaşqaölkələrdəngətirilənqaramalarasında, 1911-ci ildəI.I.Qordzyalkovskimüəyyənetmişdir. • Azərbaycandaparatuberkulyozu ilk dəfəcamışlararasındaK.M.Səfərov, qaramalvədavarlararasındaM.Q.Qəniyevmüəyyənetmişlər. • Iqtisadizərər. Xəstəheyvanlarınhəddənartıqarıqlığı, onlarınməhsuldarlığınınaşağıdüşməsi, məcburikəsim, məhdudlaşdırıcıtədbirlərinyerinəyetirilməsinəticəsindətəsərrüfatlaramüəyyəndərəcədəiqtisadizərərdəyir. • Törədicisi. Paratuberkulyozuntörədicisiturşuya, spirtəvəantiforminədavamlı Mycobacterium paratuberculosis-dir. Amiluzunluğu 0,5-1,5 eni 0,2-0,5 mkmaerob, hərəkətsiz, sporvəkapsulaəmələgətirməyən, polimorfçöplərdir. Amilbağırsaqşöbəsininselikliqişasındanhazırlanmışyaxmadatopaşəklində, kokkobakteriyaformasındamüşahidəedilir. XəstəliktörədicisininyetişdirilməsiüçünkazeinəlavəedilmişDyubo-Smit, Dankin, Ranjer, Qenli, eləcədəyumurtazülalıvəqliserinqarışdırılmış-Dorset, Levenşteyn, Qona, SotonvəNurəliyevqidamühitlərindənistifadəedilir. Müəyyənolunmuşdurki, qidamühitinətuberkulinəlavəetdikdəxəstəliktörədicisidahayaxşıinkişafedir. Amilqidamühitlərində boy vermir, Sil-NilsenvəQram-Muxaüsuluiləyaxşıboyanır. • Davamlılıq. Mycobacterium paratuberculosisxaricimühittəsirlərinəmüəyyənqədərdözümlüdür. Beləki, torpaqdavəpeyində 10-12 ay, sudavəyemlərdə 8-10 ay sağqalır. Xəstəlikterodicisinə 85°C istilik 5 dəqiqəyə, günəşişığı 10 ayaöldürücütəsiredir. Amil sidikdə-7 kün, sınaqşüşəsində 10-15%-liqliserinməhlulunda 10 ay özvirulentliyinisaxlayır. Dezinfeksiyaedicimaddələrdən 3%-liformaldehidi, 3%-linatriumqələvisi, 20%-lisöndürülmüşəhəngməhlulları, 1:500 süleymani, 5%-linaftenturşusu, 5%-likarbolturşusu, 5%-likreolinməhlulları, eləcədəpasterizasiyaamiləöldürücütəsiredir.

13. Epizootolojixüsusiyyətləri. Paratuberkulyozatəbiihalda, əsasən, qaramalvəqoyunlarhəssasdır. Camışlar, dəvələrnisbətənaz, keçilər, marallar, yaklar nadir hallardaisəatlarhəssasdırlar. Xəstəlikbaşlıcaolaraqqaramalda 4 aylıqdanbaşla-yaraq 2-3 yaşdadahaşiddətlikeçir. Paratuberkulyozdabirincivəikincidoğumdansonradahaçoxtəsadüfedilir. Xəstəliyinmənbəyixəstəvəbakteriyagəzdirən hey-vanlardır. Beləheyvanlarözifrazatlarıilə (nəcis, sidik, süd, doğumyoluaxıntısı) yemi, torpağı, döşənəkləri, otlaqlarıvəsumənbələriniçirkləndirir. Xəstəliktörə-dicisitəbiihaldasağlamorqanizməalimentaryolladaxilolaraqgizlidövrkeçirir. • Təcrübəyəəsaslanaraqkörpələrinanabətnində, eləcədəeksperimentalolaraqxəstəqaramaldannümunəgötürərəkquzuvəqoyunlarıağızvasitəsiləyoluxdurulmasıqeydedilir. Xəstəliyinbaşverməsivəyayılmasındayemintərkibininkeyfiyyətsizolması, birtərəfliyemləmə, uzunmüdətliturşyemlərdə (silos, üzümcecəsi) yemlədikdə, mineral və vitamin çatışmazlığı, helmintlərləyoluxma. istiyəvəsoyuğadüşmə, orqanizminrezistentliyininazalmasınınroluböyükdür. • Xəstəlikilinbütünfəsillərindəmüşahidəedilməklə, turşbataqlıqvəduzlutorpaqlarda-tərkibindəfosforvəkalsiumazolanyemlərdənistifadəedildikdəbaşverir. • Paratuberkulyozunyayılmasındaxəstəliktörədicisiiləçirklənmişxidmətvasitələrinin, eləcədəxəstəsaxlananbinalarınroluböyükdür. Xəstəlikdənölümfaizininmiqdarışəraitdənasılıolaraqmüxtəlifolabilər. • Patogenez. Xəstəliktörədicisihəzmsisteminədüşdükdənsonrabağırsaqdaəlverişlişəraitdəinkişafedərəkselikliqişanınepitelivəstromaqatınınöztoksiniiləzədələyərəktədricəniltihablaşdırır. Xəstəliktörədicisisonraretikuloendotelihüceyrələrininköməyiiləfoqositozauğrayır. Bu zamanmikrobunqlafısteorinturşusuvəmumaoxşarmaddəiləörtülürvənəticədəfaqositoza tam uğramırvəyafaqtərəfindənamilhəlledilmir, beləliklədəamilhüceyrədaxilindəçoxalmağabaşlayır. Tədricənfoqositlorböyüyur, nəticədəbağırsaqselikqişasısərtləşir, qalınlaşır, onunelastikliyiitirvəoradaqırışlarəmələgəlir. • Iltihabselikliqişanınçoxhissəsiniəhatəetdiyiüçünmədə-bağırsaqların normal fəaliyyətipozulur, xəstəardıcılishalatutulur, şiddətliarıqlıqbaşverir, iltihablaşmışselikliqişalarainfiltrasiyatoplanır. Beləlikləorqanizmxəstəliktörədicisinintoksininəqarşılimfoid, epitelioidvəbaşqahüceyrələrinartmasıiləcavabverir. Bağırsaqsistemindəpatolojiprosesindərinləşməsinəticəsindəbakteriyaqanakeçərəkbakteremiyayasəbəbolur. Bundanəlavəbağırsaqlardafermentativ, sekretorvəsorulmaprosesi, eləcədə mineral sumübadiləsipozulur. • Bütünbunlarorqanizminintoksiyayauğramasınasəbəbrdur. Xəstəliyinkəskindövründəamillimfadüyünlərinə, parenximatozorqanlarına, balalığa, balayavəyelinpaycıqlarınakeçir.

14. Gedişivəklinikiəlamətləri. Təbiiyoluxmadaxəstəliyininkubasiyadövrümüxtəlifsəbəblərləəlaqədarolaraq 1-12 ayaqədərdavamedir. Lakinsüniyoluxmadaxırdabuynuzluheyvanlardainkubasiyadövrünün 1,5 aydan 3,5 ayaqədərolmasıqeydolunur. Paratuberkulyozbirqaydaolaraqxronikikeçdiyiüçünxəstəlikşərtiolaraqikidövrəbölünür. Birincidövrklinikəlamətlərgörünənəqədərolandövr, ikincidövrisəəlamətlərigörünəndənsonrakıdövrdür. Qeydetməklazımdırki, xəstədəklinikiəlamətlərolmadıqdaxəstəliyiallergikiserolojivəbakteriolojiüsullamüəyyənetməkmümkündür. Xəstəliyinaçıqklinikidövrüadətənbirincivəikincidoğumdansonrabaşlayır. Xəstədəklinikəlamətlərtədricən, bəzəndəbirdən-birəkəskinləşir. Xəstədəiştahınolmasınabaxmayaraq, arıqlamağabaşlayır. Ümumidüşkünlük, çoxyatmaq, çətindurmaq, südünazalmasıvəkəsilməsi, orqanizminümumitemperaturununnormadaolmamasıkimiəlamət-lərmüşahidəedilir. Xəstənindərisiqabalaşır, tükləripırpızlaşırvəparlaqlığınıitirir, xəstədəishalbaşlayır. Ishalvaxtaşırızəifləsədə get-gedəxronikixarakteralır. Defikasiyaəvvəlağrısızvəfasiləliolur. Sonralarxəstəşiddətləgücənir, belnahiyəsidonqarlaşır (lordoz), nəcisduruolmaqlaaravermədənuzağaatılır. • Anus sfinktoruuzunmüddotliqıcıqnəticəsindəiflicolur. Bu səbəbdəndənəcisqeyri-ixtiyariaxaraqarxaətrafıvəeləcədəquyruğuçirkləndirir. Nəcisduruolur, nəciskutləsininreaksiyasıqələvi, rəngigöy-sarımtıl, qəhvəyiolmaqlaiçərisindəqazqabarcııqlarıolur. Bəzənnəcisqanlaqarışır, seliklivəpisiyliolur. • Görünənselikliqişalaranemikolur. Bəzənxəstəheyvanlarıngözqapaqlarında, çənəarasısahədə, döş, qarınaltı, yelinnahiyəsindəsuluşişlərmüşahidəedilir. • Xəstəarıqladıqcaonunqabırğalarıaydıngörünür. Kütləliəzələlər (xüsusənarxaətrafəzələləri) atrofiyalaşırvəkiçilir. • Xəstənintənəffüsü normal, burunaynasıvəgörünənselikliqişalarnəmliolur. Xəstəishalnəticəsindəçoxlusuitirdiyiüçünsuyameyliartır. Sidiyiaz-azxaricolunurvənormada hiss edilir. Işkənbəninhərəkətizəifləyir, bağırsaqlarınperistaltikasıartır. Ishaləleyhinədərmanpreparatlarıişlədilsədəonudayandırmaqolmur. Bəzixəstələrdəklinikiəlamətlərmüşahidəedilməsədəuzunmüddətlibakteriyagəzdirməkləsağlamheyvanlarınyoluxmasıüçünqorxutörədir. Xəstələrhəddindənartıqarıqladıqdatələfolurlar. • Yaşlıheyvanlardabirqaydaolaraqxəstəliyinəlamətlərigizlikeçir. Paratuberkulyozqoyunlarda 85%-ə qədər latent formadakeçir. Xəstələrarıqlayır, çənəarsınahiyədəsuluşişəmələgəlir. Xəstəninyunukobudlaşır, bəzixəstələrinisəyunutökülür. Xəstədədiareyabaşlayır. • Paratuberkulyozunklinikiəlamətlərikeçidə, maralda, dəvədə, camışdavəqaramaldaolduğukimidir.

15. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Paratuberkulyozdanölmüşcəmdəkdəgedəndəyişikliklərqaramaldadahayaxşıöyrənilmişdir. Cəmdəkbirqaydaolaraqarıq, selikliqişalaranemiki, duruqanlıolur. Əsaspatolojidəyişikliklərnazikbağırsaqsistemindəvəonunmezenteryallimfadüyünlərindəmüşahidəedilir. Patoloji pro-sesətutulmuşbağırsaqsisteminindivarlarınormayanisbətən 5-20 dəfəqalınlaşır. • Bununnətiçəsiolaraqbağırsaqyoludaralır, bəzəndətutulur. Bağırsağınselikliqişasıüzərindəqatı-bozrəngdəçöküntüəmələgəlirki, bununsəthiniselikkütləsiörtür. Çoxhallardapatolojidəyişikliknazikbağırsaqdanbaşlayaraqqalça-bağırsaqsisteminəqədərmüşahidəedilir. • Bağırsaqdivarlarınınbeləşiddətliprosesətutulmasınəticəsindəonunsəthibeyinqırışlarınıvəyaqaragülquzusudərisinintükqıvrımlarınıxatırladır. Qırışıqlarınsəthindəqansağıntılarınatəsadüfedilir. Korbağırsağınselikliqişasıboz-göyümtülrəngdəolmaqlamüəyyənqədərdəyişir. Çənbərvədüzbağırsaqdabelədəyişikliyətəsadüfolunur. • Xəstəlikdənölmüşcəmdəyinüzvlərindəmədə-bağıraqdagedənpatolojidəyişiklikK.Səfərovagörəşirdanda 50%, onikibarmaq bağırsaqda-13,6%, nazik bağırsaqda-68%, qalça bağırsaqda-31,8%, korbağırsaqda-36,8%, çənbərvə düzba-ğırsaqda-31,3%, müsaqirədüyümlərində 68,6% olabilər. Bundanəlavəcəmdəyinmüsaqirəlimfadüyünlərşşnşişməsikəsdikdəonuniçərisindənsulumayeaxması, səthlərindəhiperemiyaolmasıgörünür. Ürəkəzələsisolmuş (anemiki) vəyayumşalmışolur. Qanpislaxtalanmaqla, açıq-qırmızıvəsarımtılolur. Döşvəqarınboşluğuna, eləcəürəkkisəsinəqanlımayetoplanır. Birçoxhallardapatolojidəyişikliklərqaraciyərdə, böyrəklərdə, sidikkisəsininselikliqişasındaqansağıntılarıkimidəyişikliyərastgəlməkolur. • Camışda, maraldavəqoyundapatolojidəyişiklikdeməkolarki, qaramaldaolduğukimidir. Dəvədəpatolojidəyişikliyigöstərilənlərdənəlavə, ürəkdəziyilliendokard, nefroz, eynizamandaudlaq, qırtlaq, başnahiyəsininlimfadüyünlərindəgörməkolar. Müayinəzamanıbağırsaqxovlarıüzərindəocaqvarıvəyadiffuzformadaepitelioid, limfoid, histosidvəmakrofaqlarınolmasımüşahidəedilir.

16. Diaqnoz. Paratuberkulyozadiaqnozqoymaqüçünxəstəliyinepizootoloji, klinikiəlamətlərinə, patoloji-anatomikdəyişikliklərinə, laborator, serolojivəallergikmüayinəsinəəsasənqoyulur. • Laboratormüayinəüçünpatolojinümunəxəstəheyvanındüzbağırsağınınselikliqişasındanqaşıntı, şişmişlimfadüyünlərindənpunktatölmüşcəmdəkdənisənazikbağırsaqşöbəsinin 4-5 yerindəngötürülərək 30%-liqliserinməhlulundagöndərməkolar. • Lakinhistolojimüayinəüçüngöndərilənnümunə 10%-li formalin məhlulundagöndərilməlidir. BundanəlavəKBR (komplementinbirləşməsireaksiyası) qoymaqüçünqanalıblaboratoriyayagöndərilir. Laboratoriyayagöndərilmişnümunələrinxarakterindənasılıolaraqyaxmahazırlanır. YaxmaSil-Nilsonüsuluiləboyanıbbakteriyanınmorfolojiquruluşunanəzəryetirilir. Ancaqxəstəliktörədicisinintəmizkulturasınıalmaqlazımgələrsə, buvaxtıgətirilmişnümunələrdəmüvafiqqidamühitlərinəəkilirvətermostatdayetişdirilir. Xəstəliktörədicisitermostatda 15-20günmüddətindəyetişdirilir. Sonraqidamühitindəəmələgələnkoloniyalardanyaxmahazırlanıbmikroskopiyaedilir. Xəstəliktörədicisilaboratorheyvanlarıüçünpatogenliyizəifolduğunagörəonlarıyoluxdurmaqməsləhətdeyildir. Paratuberkulyozagörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlarda 10 aylıqdanyuxarıxəstəliyəşübhəliheyvanlarıquştuberkuliniilə, 18 aylıqdanyuxarıyaşdaisə KBR-in köməyiiləmüayinəetməkolar. Tuberkulinqaramalaboynunüçdəbirhissəsinədərialtına 2 yaşaqədərolanheyvanlara 0,2 ml, 3 yaşdanyuxarı olanlara-0,4 ml vurulur. Tuberkulinəqarşıreaksiyabirqaydaolaraq 48 saatfasiləiləikidəfəeyninahiyəyəvəeynidozadatətbiqedilir. • Reaksiyanınnəticəsi 24 saatdansonrayoxlanır.Əgərinyeksiyayerindədağınıq, xəmirvarı, ağrılı, yerlitemperaturluşişəmələgəlirsəreaksiyamüsbətvəheyvanxəstəsayılır. Göstərilənəlamətlərmüşahidəolunursa, heyvanşübhəli, lakingöstərilənəlamətlərolmasaheyvansağlamsayılır. • Arıqheyvanlardoğumabirhəftəqalmışvədoğumdanbirhəftəkeçənəqədərvaksinasiyaedilmir, eləcədəvaksinasiyadanikihəfqəkeçməmişallergiyareaksiyasıqoyulur. • Qoyunlardaparatuberkulyozunallergikdiaqnozuquştipinə aid olantəmiztuberkulinləaparılmasıməsləhətgörülür. Tuberkulinbirdəfəlik 0,2 ml dozailə alt gözqapağınındibinədərialtınavurulur. Reaksiyanınnəticəsi 48 saatdansonrayoxlanır, əgərinyeksiyayerindəiltihablışişəmələgəlirsə, heyvanxəstəsayılır. Başqanövheyvanlardadiaqnozxəstəliyinepizootoloji, kliniki, patoloji-anatomik, histolojivəbakteriolojimüayinəsinəəsasənqoyulur.

17. Təfriqidiaqnoz. Paratuberkulyozuqeyri-infeksionenteritdən, tuberkulyozdan, stronqlidiozdan, koksidiozdan, misçatışmazlığıvəmolibdenləzəhərlənmədəntəfriqetməklazımdır. • Qeyri-infeksionenteritliheyvanlarınşəraitiniyaxşılaşdırdıqdavəmüalicəvidərmanpreparatlarıtətbiqetdikdəheyvansağalmağabaşlayır. • Stronqlidiozvəkoksidiozparatuberkulyozdan, kaprolojimüayinəyəəsasəntəfriqedilir. • Paratuberkulyozutuberkulyozdantəfriqetməküçünallergiyavəpatoloji-anatomikmüayinəəsassayılır. Molibdenləzəhərlənənvəmisçatışmazlığıolanheyvandagözətrafıtüklərtokülür, hərəkətkoordinasiyasipozulurvəşiddətliarıqlıqgörünür. Lakinyempayınaçatışmayanmaddələriəlavəetdikdəxəstəlikprosesidavametmir. • Müalicə. Xəstəlikəleyhinəhələlikyaxşıtəsiredənmüalicəvasitəsiöyrənilməmişdir. • Immunitet. Təbiivəsüniyoluxmuşheyvandaallergikvəserolojireaksiyanınmüsbətnəticəverməsixəstəliyəqarşıorqanizmincavabreaksiyasıvəimmunitetiiolmasınıgöstərir. • Bundanəlavə 1926-cı ildə Valle vəRejertərəfindəntəklifolunandirivaksininFransadavəIngiltərədəmüsbətnəticəverməsiqeydolunur. Lakinbupreparatinyeksiyadansonraheyvanlardasensibilizasiyayasəbəbolduqunagörəspesifikvasitə (vaksin) kimitətbiqedilməsiodəsləhətgörülmür. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Təsərrüfatıparatuberkulyozdanqorumaqüçünsağlamtəsərrüfatlardanheyvanvəyemgətirilməsiqadağandır. Əgərtəsərrüfatayeniheyvanlargətirilərsəbirqaydaolaraq 30 günmüddətindəprofilaktikkarantindəsaxlanılmalıdır. Təsərrüfatdaolanheyvanlarnövünəgörəbir-birinəqarışmamaqşərtiiləotlaq, suvarma, binaşəraitindəayrısaxlanmalıdır. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüəyyənedildikdəhəmintəsərrüfatparatuberkulyozagörəqeyri-sğalamelanedilərəkməhdudlaşmatədbiriaparılırvəsağlamlaşdırmaişigörülməlidir.

18. Paratuberkulyozagörəklinikixəstələrvəallergik-serolojimüayinəyəmüsbətcavabverəncavanlarınhamısıümumisürüdəntəcridedilibəthazırlığınaverilir. Bundanəlavəhəmintəsərrüfatda 18 aydanyuxarıyaşdaolanvəserolojireaksiyayamüsbətcavabverənheyvanlarizoləedilib 15-20 gündənsonratəkrar KBR-ə, ikidəfə alt tuberkulinəqarşımüsbətreaksiyaverənheyvanlarisəizoləedilibətüçünkəsilməyəverilir. Qalanheyvanlarildəikidəfə (yazda-paızda) serolojivəallergikiüsullayoxlanılmalıdır. 10-18 aylıqlarikidəfəquş tipi tuberkuliniilədərialtınavurulur, yoxlanır, müsbətvəşübhəlinəticəverənləriətüçünkəsilməyəgöndərilirvəbuyollasürusağlamlaşdırılır. Qalanheyvanlarisəsağlamsayılaraqümumisürüyəqaytarılır. Xəstəheyvanlardandoğulmuşbuzovlarkəsilməyəverilir. Lakinqeyri-sağlamtəsərrüfatdakısağlaminəklərdənalınanbuzovlarayrısaxlanırvəbirinci 5 günlükdəağızsüdüiləyemlənir, sonraisə 10-12 aylığaqədərpasterizəedilmişsüdləsaxlanmalıdır. Beləki, həminheyvanlarikidəfəallergiyareaksiyasıiləyoxlanır. Sağlamolancavanheyvanlarıbaşqatəsərrüfatakeçirməyəicazəverilmir. Qeyri-sağlamtəsərrüfatdanalınmışsüduvəistifadəedilənsüdqablarınızərərsizləşdirməklazımdır. Fermaərazisimexanikitəmizləndikdənsonradezinfeksiyaedilməlidir. Peyinbiotermikiyollazərərsizləşdirilməlidir. Klinikixəstəheyvanlardansağılansüdləğvedilməlidir. Şübhəliheyvanlardansağılansüdpasterilizasiyavəyaqaynatmayoluiləzərərsizləşdirilibistifadəedilir. Sağlamheyvanlardansağılansüdtərəddüdsüzolaraqistifadəyəverilir. Arıqcəmdəkutiləverilir. Ortavəkökcəmdəklərinprosesətutulmuşorqanlarıutiləverilir. Qalanhissəməhdudsuzolaraqistifadəyəverilir. Paratuberkulyozagörəqeyri-sağlamtəsərrüfatdaplanlıolaraqallergikvəserolojireaksiyalarvasitəsiiləyoxlanmasıməsləhətgörülür. Xəstəheyvanlarotarılmışotlaqlarbirqaydaolaraqmövsümkeçəndənsonrasağlamsayılır. Bundanəlavə, xəstəliyinqarşısınıalmaqüçünturştorpaqlardaqələviləşdiricitədbirləraparmaqlazımdır. • Caridezinfeksiyaməqsədilə 5%-lixlorluəhəngməhlulu, 3%-linatriumqələvisi, 5%-likreolinvə 3%-liformaldehidməhluluişlədilir. • Axırıncıxəstəvəyamüsbətreaksiyahadisəsindən 3 ilsonratəsərrüfatparatuberkulyozagörəsağlamsayılabilər. • Dəvə, maral, qoyun-keçivəbaşqaheyvanlararasındaparatuberkulyozluxəstəçıxanlarıkəsməkyoluilələğvetməkməsləhətdir.

19. QOYUN VӘ KEÇİLӘRİN İNFEKSİON AQALAKTİYASI (mastitis infectiosa ovium) • Qoyun vәkeçilәrinaqalaktiyasıkontakioz xәstәlikolub, yelinin, gözün, oynaqlarıniltihabı vәsüdünsekresiyasınınpozulmasıilә sәciyyәlәnir. • Tarixi mәlumat. Xәstәliyi ilk dәfә 1816-cı ildәİtaliyadaMetaksqeydetmişdir. SonralarSanker 1854-cü ildәİsveçrәdәinfeksionaqalaktiyanımüşahidәetmişdir. 1907-ci ildәHenlivəBlazi xәstәliktörәdicisininbakterialsüzgәclәrdәn keçmәsiniqeydetmiş vә 1923-cü ildә isәBridrevəDonatayen tәmizkulturaalmışdır. • İnfeksionaqalaktiyaAralıq dәnizisahillәrindәkiölkәlәrdә, Asiya vәAmerikadamüşahidәedilir. SSRİ-dә xәstәlik ilk dәfә 1936-cı ildә M.M.Fәrzәliyev tәrәfindәn Azәrbaycandaqeydolunmuşdur. Hal-hazırdainfeksionaqalaktiyaZaqafqaziya vәOrtaAsiyarespublikalarındaqoyunçuluq tәsәrrufatlarındamüşahidәolunur. • Bәzixariciölkәlәrdә xәstәliyәqarşıdirivaksinlәr hazırlanmışdır. Ölkәmizdә M.M.Fәrzәliyev tәrәfindәn hidrooksialüminformalvaksinhazırlanmış, ancaq tәsәrrufat şәraitindәözunüdoğrultmamışdır. • İqtisadi zәrәr. Xәstәliklә әlaqәdarolaraqölüm, mәcburi kәsim, balasalma vә mәhsuldarlığınaşağıdüşmәsi nәticәsindәqoyunçuluq tәsәrrüfatlarınaziyan dәyir. Bundanәlavəmüxtәlif mәhdudlaşmalar vәsimptomatikmüalicәvasitәlәrindәn istifadәedilir. • Törәdicisi. Myeopeasmaagalactiaepolimorfolmaqlaböyüklüyü 25-175 mkmolur. Mikroskopaltındavibrion, spiroxet, qәdәhvarı, zәif dәrәcәdә әyilmişçöp vәşar şәklindәgörünür. Romanovski-Gimzaüsuluilәboyanır. FakultativaerobolmaqlayetişdirilmәsiüçünEdvardqidalımühiti, Marten aqarı vә s. istifadәedilir. Mayeqidalımühitlәrdә 3-5 gündәnsonraazcabulanıqlıqmüşahidəedilir. Bәrkqidalımühitlәrdә әkmәdәn 2-3 günkeçmiş zәrif, xırda-yuvarlaqkoloniyalarәmәlә gәtirir. Qanlıaqardahemolizzonasıyaradır. Amilin tәmizkulturasınıalmaqüçüntoyuqembrionundanistifadәolunur. Adadovşanındanbaşqa digәr tәcrübәheyvanları xәstәliyintörәdicisinә hәssasdeyil.

20. Davamlılığı. Amiltermiki tәsirәdavamsızolmaqla 70°C-dә, 30 saniyәqaynatmazamanı isәaniolaraq mәhvolur. Süddә 8 gün, suda 41 gün, peyindә 10 gün vәtorpaqda isә 15 günsağqalır. • Kimyәvi dezinfeksiyamaddәlәrindәn 1-2%-linatrium qәlәvisi, 2%-likreolin, 2%-li formalin vә 20%-lisönmüşәhәng mәhlullarıamili 2-4 saata mәhvedir. • Epizootolojixüsusiyyәtlәri. Xәstәliyәyalnızkeçi vәqoyunlar hәssasdır. Hәssaslıq dәrәcәsinәgörәbirinciyerdәlaktasiyalıheyvanlar, dahasonra çәpiş vәquzulardurur. Qoyun vәkeçilәrdәeksperimentalinfeksionaqalaktiyatörәtmәk mümkündür. • İnfeksiyaterәdicisinin mәnbәyi xәstә vә xәstәlikdәn sağalmışheyvanlarhesabolunur. Onlaramilisüd, sidik, nәcis, gözdәn vәcinsiyyәt yolundanaxanaxıntıvasitәsilә 7 aya qәdәr xaricimühitәifrazedir. Yoluxmaalimentaryolla, bәzәn isәyarakanalıvasitәsilәbaşverir. Sağlamheyvanlar xәstәlәrlәkontaktdaolduqda, hәmçininamillәçirklәnmişyem vәsuyun qәbuluzamanıyoluxurlar. • İnfeksiyanınyayılmasındatorpaq- döşәnәk, yem vәheyvanaxidmәt әşyalarımühümroloynayır. Ana bәtnindәquzuvə çәpişlәrinyoluxmasıhaqqında mәlumatmövcuddur. • İnfeksionaqalaktiyadamövsümilikmövcuddur, dahadoğrusuinfeksiyaheyvanlarınlaktasiyadövrünә tәsadüfedir. • Meterolojiamillәr xәstәliyinbaşvermәsi vәgedişinә tәsir edir. Yüksәk dağlıq, yaylaq şәraitindәyağmurlugünlәrdә xәstәlikxüsusilәgenişyayılmaqqabiliyyәtinәmalikolur. Müxtәlif stress faktorlar, boğazlıq vә s. epizootiyanın fәallaşmasıüçün zәmin yaradır. Xәstәlikdәn sağalmışqoyun vәkeçilәr xәstәliktörәdicisininәtrafmühitәyayılmasındamühümroloynayır, çünkibelәheyvanlaruzunmüddәt amilgәzdirәn hesabolunur. İnfeksiyazamanısürüdәkiheyvanların 16-37%-i xәstә-lәnir vә xәstәlənmişheyvanların 15-45%-i tәlәf olur. Bundanәlavә xәstәlikdәn sağalmışheyvanlarınәksәriyyәti tәsәrrüfatәhәmiyyәtiniitirdiyinәgörәçıxdaşedilir.

21. Patogenez. Alimentaryollasüd vәzisinin zәdәlәnmәsi nәticәsindәorqanizmәdaxilolmuşinfeksiyaqanakeçir, sürәtlәçoxalır vәqanvasitәsilәbütünorqan vәtoxumalarayayılır. Nәticәdә әksәr daxiliorqanlarda, limfadüyünlәrindә, gözalmasında, yelindә, oynaqlarda vәbaşbeyindәiltihabiprosesinyaranmasına sәbәb olur. Amilinretikaleondotelialtoxumayadüşmәsiilә әlaqәdarolaraqburadagüclücavabreaksiyasıyaranır. Bununlaәlaqәdarolaraqyelindәinterstisialmastitkataralqalaktoforitmüşahidәedilirki, budaaqalaktiyailә nәticәlәnir. Bundanәlavә digәr orqanlarda, xüsusilәböyrәklәrdәinterstisialnefrit, beyindәşiş, nekroz, neyronlarınsitoplazmasınınhomogenezasiyası vә s. müşahidәedilir. Ayrı-ayrıorqan vәtoxumalardairinli-nekrotiki zәdәlәnmәlorbaşverirki, budasekundarinfeksiyanın fәaliyyәtiilә әlaqәdardır. • Gedişi vәklinikiәlamәtlәri. Xәstәliyininkubasiyadövrü 2-6 gün, bәzәn isә 60 günә qәdәr davamedir. Patolojiprosesinlakolizasiyayerinәgörә xәstәliyinyelin, göz, oynaq, onurğa, beyin vәqarışıqformalarımövcuddur. Gedişinәgörәinfeksionaqalaktiyanıniti, yarımiti vәxronikiformalarıayırdolunur. • Xәstәliyinbütünformalarında ilk klinikiәlamәtlәr temperaturun 1-1,5°C yüksәlmәsi, ümumi zәiflik, yemdәn imtinadır. Sonradan xәstәliyin forma müxtәlifliyindәn asılıolaraqayrı-ayrıorqanlardailtihabbaşverir. Yaşlıheyvanlarda adәtәn yelinin, gözün vәoynaqların zәdәlәnmәlәri, körpәheyvanlarda isәartrit vәkeratitmüşahidәedilir. • Bәzәn quzulardagövdәninmüxtәlifnahiyәlәrindәabseslәr yaranır. • Bundanәlavәmetastaz nәticәsindәağciyәriniltihabıәlamәtlәriözünügöstәrir. Belәki, belәquzulardaburundanselikliaxıntıayrılır, ağrılıöskürәk nәzәrәçarpır. Tәnәffüsәvvәlcәvezikulyar, sonra isәbronxialolur. Ağciyәriniltihabı nәticәsindәletallıq 60% olur. • Mastit forma әsasәn laktasiyalıheyvanlardamüşahidәedilir. Çoxvaxtbir, azhalda isәyelinin hәr ikipaycığıiltihabatutulur. Әvvәlcәheyvanlarıntemperaturasıyüksәlir, süddә kәmiyyәt vәkeyfiyyәt dәyişikliklәribaşverir, yelin hәcmcәböyüyür, ağrılı vәistiolur. Südmavi rәngәboyanır, miqdarıazalır, qatılaşır, duzluolur vә rәngisarıyaçevrilir.

22. Dahasonrasüdәvәzinəyelin kәnarlarındançöküntülübulanıqmayeayrılırki, buda tәdricәn şәffafmayeilә әvәz olunur. Әn nәhayәt südifrazıtamamilә kәsilir. Yelin bәrkiyir vәağrılıolur. Onunparenixmasındaabses vәsvişlәr yaranır. Bәzәn piemiyailә әlaqәdarolaraqheyvanlardaölümbaşverir. • Gözformasızamanıgözdәn mayeninaxması, kirpiklәrinbir-birinәyapışması, işıqdanqorxma vәgöznahiyәsindәqaşınmamüşahidәedilir. Birneçәgündәn sonragözünbuynuzqişasının rәngi dәyişәrәk tәdricәn tündlәşir. Onun mәrkәzindәbirneçә әdәd ağ rәngdәsancaqbaşıboydaçöküntüolur. Bәzәn belәçöküntügözünbuynuzqişasındanayrılır vәbunun kәnarındayaralargörünür. Yaranın dib hissәsihamar, kәnarları isәgirintili-çıtıntılıolur. Xәstәliyinyaxşıkeyfiyyәtligedişizamanıyara tәdricәn epiteliilәörtülür vәgörmә bәrpaolunur. • Çoxvaxt 1-2,5 smböyüklükdәsarı rәngdә titә әməlә gәlir. Müәyyәn vaxtdansonra titәbuynuzqişadanayrılır vәyerindәyaraәmәlә gәlir. Bәzәn buynuzqişanınçırılması, gözbillurununayrılması vәşüşәvarıcisminaxmasımüşahidәedilir. • Göz forma 1 hәftәdәn 2 aya qәdәr davamedir vәarıqlıq nәticәsindәheyvan tәlәf olur. • Oynaq forma zamanıәtraflardakıoynaqlarınirinliiltihabımüşahidәedilir. Әvvәlcәheyvanlarda sәbәbsizaxsamabaşverir. Sonraprosesәtutulmuşoynaqdaşiş, yerlitemperatura vәağrı nәzәrәçarpır. Birneçәgündәn sonrailtihablıoynağınşişi, hәmin nahiyәninpunksiyasızamanıyapışqanlıbulanıqsinovialmayeaxır. Bәzәn belәmayedәpambıqvarıçöküntü vәqanmüşahidәedilir. İlkklnikiәlamәtlәrdәn 1-2 hәftәkeçmişheyvanlardairinliartritinkişafedir. Çoxvaxtiltihaboynaqkisәsi, bağaparatını vәsümüküstlüyünü dә әhatәedir. Heyvan hәrәkәt edәbilmir, oynaqlardaankilozlaşmamüşahidәedilir. Xәstәliyinbuformasi 2-8 hәftәdavamedir, heyvan tәsәrrüfatәhәmiyyәtiniitirdiyinәgörәçıxdaşedilir. • Onurğabeyinformasızamanıheyvandadüşkünlük, ümumi hәssaslığınyüksәlmәsigörünür. Heyvanda hәrәkәt çәtinlәşir, çoxvaxtarxaәtraflar hәrәkәt zamanıbükülür. Sonralarifliclә әlaqәdarolaraqheyvanyerindәn qalxabilmir. • Qarışıq forma zamanıeynivaxtdaheyvandayelin, göz vәoynaqlarıniltihabımüşahidәedilir.

23. Patoloji-anatomik dәyişikliklәr. Xәstәlikdәn ölmüşheyvanın dәrialtıtoxumasışişkinolur. Dәrialtında vә әzәlәdәabseslәr görünür, limfadüyünlәriböyümüşolur. Serozqişalardaçoxlumiqdardaqansağıntılarımüşahidәedilir, dalaqböyüyür. • Yelininiltihabızamanısüd lәyәniböyüyür. Lәyәnin içәrisindә vәsüdaxarlrındaağrәnglişorvarıkütlәaşkaredilir. Bәzәn yelininparenximasındamüxtәlifböyüklükdәdüyünlәr olurki, bunlardanşorvarıkütlәayrılır. • Gözformasızamanıserozlu vәserozlu-seliklikonyunktivit, gözünbuynuzqişasınıntündlәşmәsigörünür. Buynuzqişasıüzәrindә titә vәyara nәzәrәçarpır. • Oynaqlardaqatıselikli-irinlieksudatolurki, bunundaiçәrisindә fibrin kütlәsiaşkaredilir. Oynaqqığırdaqları vәoynaqkisәsinindivarıqalınlaşır vәhiperemiyalıolur. • Onurğabeyinformasızamanıbeyinqişalarınınhiperemiyası, onurğabeyininbozmaddәsininstrukturununpozulmasıgörünür. Parenximatozorqanlardaqansağıntıları vәürәyin hipertrofiyası nәzәrәçarpır. • Diaqnoz. Bu mәqsәdlә xәstәliyinepizootolojixüsusiyyәtlәri, klinikiәlamәtlәri, patoloji-aiatomik dәyişikliklәri nәzәrәalınır vәbakteriolojimüayinәlәr aparılır. Bununüçün xәstәheyvanlardansüd vәoynağınsinovialmayesi, ölmüşheyvanlardan isәlimfadüyünlәri, onurğabeyinmayesi, parenximatozorqanlar vәbaşbeyinlaboratoriyayagöndәrilir. • Diaqnoz mәqsәdilә KBR vә DBR-dәn istifadәedilir. Biolojisınaq mәqsәdilәpatolojimaterialınekstraktıilә çәpiş vәadadovşanlarınınyoluxdurulmasıaparılır. Patoloji material gözünönkamerasınayeridilir. • Tәfriqidiaqnoz. Xәstәliyiinfeksionmastit, yamankataralisitmә, rikketsiozlukeratokonyunktivit vәqızılyeldәn tәfriqetmәk lazımdır. • İnfeksionmastitzamanıgöz vәoynaqlardailtihabolmur vәbakteriolojimüayinәzamanıәsasәn Staph.aureusovinusaşkaredilir. Yamankataralisitmәzamanıkonyunktivanınhiperemiyası vәgözünbuynuzqişasınınbulanmasısürәtligedir. Bundanәlavәgözdә, ağız vәburununselikliqişmsındadailtihabgedir. • Rikketsiozlukeratokonyuktivitdәrikketsiyalaraşkaredilir vә xәstәlikyüngülgedir. • Qızılyellәyenidoğulmuşquzular xәstәlәnirlәr vәpoliartritmüşahidәedilir.

24. Müalicә. Spesifikmüalicәvasitәsiolmadığınagörәsimptomatikmüalicәaparılır. Xәstәliyikeçirmişheyvanlarınqanserumu zәif dәrәcәdәmüalicәxassәsinәmalikdir. Müalicә mәqsәdilәhirkqcanlıkütlәyә 0,01 qrnovarsenol 5%-li mәhlulhalındavenadaxilinәvurulur. • Müәyyәn olunmuşdurki, novarsenol 10%-liurotropinlәbirlikdәişlәdildikdәdahayaxşımüalicәxassәsinәmalikolur. Bununüçünurotropin dәrialtınagündә 3 dәfә, hәr dәfә 4 ml miqdarında 6-8 gün tәtbiqedilir. Yodpreparatlarının vena daxilinәvurulmasıyaxşı nәticәverir. Bu mәqsәdlә hәr kqcailıkütlәyә 1,1 ml dozadayodunsuda mәhlulunda vәyakaliumyod mәhlulundan (1 hissəkristalyod, 2 hissәkalium-yod vә 17 ml distillәsu) sutkalıqfasilәilә 3 dәfә vena daxilinәvurulur. • Әzәlәyәantibiotiklәrdәn dibiomisin vәditetrasiklinvurulur. • Gözüniltihabızamanı hәmin sahәni 1%-liborturşusu vәyapenisillinninfizioloji mәhluldaqarışığıilә (400-500) 1 ml yumaqlazımdır. • Mastitzamanıyelinkanalındangündә 3 dәfә 100-150 mim TV penisillinyeridilir. • Artritlәr zamanı 1%-limiskuporosu mәhlulu 1-1,5 ml körpәlәrә, 2-3 ml yaşlıqoyunlara zәdәlәnmişoynaqnahiyәsinәvurulur. İkigünkeçmişmüalicә tәkrarolunur, ancaqdozatəxminәn 2 dәfәazgötürülür. Bundanbaşqaistiləşdiricikompresslәr dәyaxşı nәticәverir. • İmmunitet. Xәstәlikdәn sağalmışheyvanlardaimmunitetyaranırki, bunundayaranmamexanizmiöyrәnilmişdir. 1949-cu ildә M.Fәrzәliyev tәrәfindәn yarımmayehidrooksialüminformolvaksinhazırlanmışdır. • Rumıniyada Ag-1 ştammındandirivaksinhazırlanmışdır. Bu vaksindәn Monqolustandagenişşəkildәistifadәolunur vәpeyvәnddәn sonraimmunitet 1 ilә qәdәr davamedir.

25. Profilaktika vәmübarizә tәdbirlәri. İifeksionaqalaktiyanınbaşvermәmәsiüçünümumibaytarlıq tәdbirlәriaparılmalıdır. Tәsәrrüfatayeni gәtirilmişheyvanlarklinikimüayinәdәn keçirilmәlidir. • Xәstәlikbaşverdikdә tәsәrrüfatqeyri-sağlamhesabedilir vәsağlamlaşdırıcı tәdbirlәr sistemindәn istifadәolunur. Bu mәqsәdlә xәstәvәyoluxmayaşübhәliheyvanlarayrılır, yenisürü tәşkiledilәrәk ayrıotlaqsahәsindәotarılır. • Xәstәliklә әlaqәdarolaraq tәsәrrüfatəhəmiyyәtiniitirmişheyvanlarçıxdaşedilir. Qoyunyataqları, quzugüzlәri vәonlarınәtrafsahәlәrindәmexaniki tәmizlikaparıldıqdansonradezinfeksiyaedilir. Bu mәqsәdlә 2%-linatrium qәlәvisi, 20%-lilizol vә 20%-lisönmüşәhәng mәhlullarındanistifadәolunur. • Döşәnәk materialı, yemqalıqları, atılmışbala vәbalaәtrafımayelәr toplanaraqyandırılır. • Xəstәheyvanlarınbalalarıanalarındanayrılır vәsağlamqoyunlarlaәmizdirilir. Mәcburәn kəsilmişheyvanlarındərisihavadaqurudulur vәsağlam dәrilərkimiistifadәolunur. Xәstәliyinoynaq, göz vәonurğabeyinformasızamanısüdqaynadıldıqdansonraistifadәedilir.