Açık Erişim ve Açık Arşiv Sistemi

1. Açık Erişim ve Açık Arşiv Sistemi Hazırlayanlar: Ali Can UÇAR Ayşe BAYRAKTAR Yasemin HALICI Hasan Basri SELÇUK

2. Plan 1. Bölüm • Araştırmanın Konusu • Araştırmanın Amacı • Araştırmanın Önemi • Araştırmanın Yöntemi -- Kavramsal Çerçeve -- Hipotez -- Kapsam • Evren • Araştırmanın Gözlem Tekniği

3. 2. Bölüm • Açık Erişimin Tanımı • Açık Erişim ve Açık Arşiv İlişkisi • Açık Erişim Yararları • Açık Arşiv Türleri • Dünya’ da Açık Arşivin Gelişimi • Türkiye’ de Açık Arşivin Gelişimi • Atatürk Üniversitesi ve Açık Arşiv

4. 3. Bölüm • Bulgular ve Değerlendirme • Tablolar 4. Bölüm • Sonuç ve Öneriler Kaynakça

5. 1.BölümAraştırmanın Konusu Açık erişim bilginin ücretsiz ve sınırsız bir biçimde paylaşılmasını amaçlayan bir sistemdir. Açık erişim ve açık arşiv sistemi arasındaki ilişki bunların sadece kavram olarak bilinmesinden öteye gitmemektedir. Çalışmamızda açık erişim ve Atatürk Üniversitesi Öğretim Elemanlarının Açık Arşiv Sistemi’ ne olan tutumları ele alınacaktır. Ele alınan konu ile açık erişim ve açık arşiv sistemi arasındaki ilişki incelenmiştir.

6. Araştırmanın Amacı Atatürk Üniversitesi Öğretim Elemanları’ nın açık erişim hakkındaki bilgileri ve Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi’ ne karşı tutumlarını saptamak amacıyla yapılmış bir çalışmadır.

7. Araştırmanın Önemi Açık erişim hareketi bilim adamlarının kaygı ve yaklaşımlarından yola çıkarak başlamış, Kütüphaneciler de bilimsel yayıncılık dünyasındaki sorunlardan olumsuz etkilenerek açık erişimi gerekli bulmuşlardır (Atılgan, Keten, 2008, s.1). Atatürk Üniversitesi Öğretim Elemanları bu çalışma sonucunda Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemini yakından tanıma eğiliminde bulunmuşlardır.

8. Araştırmanın Yöntemi I. Kavramsal Çerçeve • Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü’nden Yaşar Tonta konu ile ilgili bir makale yayınlamıştır. Türkiye’ de açık erişim konusunda henüz üniversiteler ya da hükümet nezdinde konuyla ilgili etkili bir çalışma yapılmadığı kanaatine varmıştır. • İstanbul Üniversitesi B ilgi ve Belge Yönetimi Bölümü nden Hülya Dilek Kayaoğlu Açık Erişim Kavramı ile ilgili bir makale yayınlamıştır. • Ankara Üniversitesi DTCF’nden Doğan Atılgan ve Ankara Üniversitesi Kütüphanesi Uzmanı Burcu Keten Açık Erişim Olgusu ve Ankara Üniversite adında bir makale yayınlamışlardır. • Atatürk Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü ‘nden Hüseyin Odabaş ilgili makalesinde bu konuyu ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. • Atatürk Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü’nden Coşkun Polat konuya ilişkin makale yayınlamıştır.

9. Atılım Üniversitesi Bilişim Sistemleri Mühendisliği Bölümü’nden Korhan Levent Ertürk ve Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü’nden Mehmet Emin Küçük bir makale yayınlamışlardır. • Diğer bir uzman kütüphaneci olan Aytaç Yıldızeli bu konuda Küreselleşme Sürecinde Yayıncılık: Açık Erişim adlı makalesini yayınlamıştır. • ODTÜ Uygulamalı Matematik Enstitüsü ve Matematik Bölümü’nden Bülent Karasözen , ODTÜ Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı’ndan Burcu Umut Zan ve Ankara Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı’ndan Doğan Atılgan konuyla ilgili makale yayınlamışlardır.

10. Genel anlamda yapılan bu çalışmalar sonucunda açık erişim konusunda konuyla ilgili etkili bir çalışmanın olmamasından yakınılmaktadır. Kamu tarafından açık erişim konusuna karşı bir ilginin olmadığından bahsedilmiş ve ileriye dönük önerilerde bulunulmuştur.

11. II. Hipotez Araştırmamızda temel olarak Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi ile ilgili öğretim elemanlarının karşılaştığı sorunları ele almış bulunmaktayız. Bununla birlikte araştırmamızın varsayımı Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi’ nin kullanımından doğan sorunlarla birlikte bu sorunların nasıl çözülebileceği konusudur. Araştırmamızla ilgili varsayımlar şu şekildedir; • Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi’ nin Atatürk Üniversitesi Öğretim Elemanları’nın çoğu tarafından bilinmemesidir. • Açık Arşiv Sistemi ile ilgili yapılan toplantılara ve seminerlere öğretim elemanları tarafından gereken önem verilmemektedir. • Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi yeni oluşturulduğundan dolayı bir çok sorunu beraberinde getirmektedir. • Atatürk Üniversitesi Öğretim Elemanları Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi’ ne gereken desteği vermemektedirler.

12. III. Kapsam Üniversiteler bilginin oluşturulması, kaydedilmesi ve kullanılmasında önde gelen kuruluşlardan biridir. Açık erişim de bilginin ücretsiz ve sınırsız biçimde paylaşılmasını amaçlayan bir sistemdir. Bu nedenle açık arşivler bilgi üretiminde önde gelen kuruluşlar olan üniversiteler için oldukça yararlı olacaktır.

13. Evren Araştırmanın evrenini Atatürk Üniversitesi içerisindeki 5 fakülte (Edebiyat, Mühendislik, Fen, Tıp Diş Hekimliği Fakültesi) ve 96 öğretim elemanı oluşturmaktadır.

14. Araştırmanın Gözlem Tekniği Anket tekniği, veri toplama yöntem ve tekniklerinden dolaysız gözlem tekniğinin altında yaygın gözlem tekniklerindendir. Araştırma evreninin geniş olduğu durumlarda, örnekleme ile alınacak bir kesit üzerine sormaca tekniği ile veri toplanır ve elde edilen sonuçlar tüm araştırma evrenine genellenir ( Aziz, 2008, s. 81).

15. Anket araştırmayı yapan arkadaşlar tarafından birebir yapılmıştır. Ankette toplam 10 tane soru bulunmaktadır. 1 tane (2. soru) açık uçlu soru varken, geriye kalan 9 soru ise kapalı uçlu sorudur. Ayrıca ölçekleme türlerinden üçlü ve beşli ölçek türü kullanılmıştır. Bundan dolayıdır ki bazı sorular önem derecelerine göre sıralandırılmıştır. Bununla birlikte 4 tane olgusal soru yer almaktadır.

16. 2. BölümAçık Erişimin Tanımı Açık erişim; bilimsel bilginin internet aracılığıyla finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metine bağlı olarak verilebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olma olarak tanımlanabilmektedir (Ankos Açık Erişim, 2006).

17. Açık Erişim Açık Arşiv İlişkisi Açık erişim bilimsel bilginin evrenselliği sonucu ortaya çıkmış, kullanıcıya doğru bilgiyi ulaştırmakta ve kullanıcılar arasındaki bilgi akışını sağlamaktadır. Belgelerin içerikleriyle ve orijinal üretim şekilleriyle birlikte elektronik ortama taşınması, bütün kullanıcıların kullanımına sunulması ve dağıtılabilmesi anlamını taşımaktadır. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte elektronik yayıncılık alanında da büyük bir ilerleme kat edilmiştir ( Polat, 2008, s. 57). Elektronik ortama aktarılan belgelerin elektronik ortamlar dahilinde arşivlenip kullanıcıların erişimine açılmasıyla açık arşiv kavramı ortaya çıkmıştır.

18. Açık Erişimin Yararları • Araştırma sonuçları daha çok kişiye ulaşmaktadır. • Dergilerin atıf oranları yükselmektedir. • Dergilerin etki faktörleri artmaktadır. • Güvenilir, doğru üst veri bilgisi sağlamaktadır. • Uzun süreli koruma sağlamaktadır. • Bilimsel İletişimi güçlendirmektedir. • Bilgiye erişim yolları çeşitlenmektedir. • Dergi fiyatlarındaki dengenin korunması sağlanmaktadır. • Farklı dillerdeki bilimsel bilgi paylaşılabilmektedir. • Küresel mirasın korunmasına katkı sağlanmaktadır ( Atılgan ve Keten, 2008, s. 4).

19. Açık Arşiv Türleri Açık arşiv türleri açık erişim bağlamında; 1. Açık erişim araçlarını (açık kaynak yazılımları) kullanarak oluşturulan açık erişim sistemler. 2. Kendi kendine arşivleme (self-archiving) yayınlanmamış yazılar dahil tüm makalelerin ve araştırma sonuçlarının elektronik olarak arşivlenip erişime açılabilir halde tutulmasıdır. • Açık arşivler (openarchives) • Kurumsal arşivler( institutionalrepositories) • Konusal arşivler( areeaspecificarchives) • Yazarların kendi web sayfalarındaki çalışmalar (Atılgan ve Keten, 2008, s. 3 belirtildiği gibi).

20. Açık Arşivin Dünyadaki Gelişimi Açık erişim kavramı teknolojik alt yapısı düşünüldüğü taktirde 1963 yılında TedNilson’ un ortaya atmış olduğu ‘ çoklu ortam’ kavramına dayanmaktadır ( Polat, 2008 , ss. 56-57). Bu kavram kullanıldığı ortama göre şekillenmesi sonucu tanımlanmaya maruz kalmaktadır. Farklı zaman, ortam ve amaçlar doğrultusunda kullanılmasından dolayı bu tanım çeşitlilik göstermektedir.

21. Bilimsel bilgiye serbest erişim anlamında daha sonraki yıllarda hem bireysel hem de kurumsal olarak çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Bu girişimlerden bazıları ilk 10 yıl kapsam alınarak aşağıda verilmiştir: - 1989'da Amerikan Psikoloji Derneği'nin sponsorluğunda StevanHarnad tarafından “Psycoloquy” adlı ilk çevrimiçi ücretsiz hakemli derginin çıkarılması, -1990'da CommunicationInstitutefor Online Scholarship tarafından TheElectronicJournal of Communication adlı ücretsiz çevrimiçi derginin yayınlanması, -1993'te Toronto Üniversitesi Kütüphaneleri ve Brezilya Çevre Bilimi Danışma Merkezi tarafından BiolineInternational adıyla bir açık arşiv kurulması,

22. -1994'te WayneMarr ve Michael Jensen tarafından TheSocialScienceResearch Network (SSRN)'un oluşturulması, -1996'da Virginia PolytechnicInstituteandStateUniversity tarafından NetworkedDigitalLibrary of ThesesandDissertations (NDLTD)'ın başlatılması, -1998'de Amerikan Araştırma Kütüphaneleri Derneği tarafından ScholarlyPublishingandAcademicResourcesCoalition (SPARC)’un oluşturulması, -2001'de AustralianNationalUniversity'nin Avustralya’daki ilk açık erişim kurumsal arşivi olan E-PrintRepository’ yi oluşturması bu girişimlere örnek olarak gösterilmekle beraber gerçek anlamda ortaya çıkması 2000’li yıllarda görülmüştür ( Polat, 2008, s. 57).

23. Açık erişim kavramıyla ilgili bilgilerin ele alınması 2002 yılında Budapeşte Açık Erişim girişimi ile bağlanmıştır. 2003 yılında ABD’ de bilim adamlarının, kütüphanecilerin ve yayıncıların temsilcilerinin katıldığı bir toplantıda açık erişim ile ilgili bazı kararlar alınmıştır. Bu kararlar daha sonra 2003’ teBethesda bildirimi adıyla yayınlanmıştır. Bu bildirimde herhangi bir yayının açık erişim yayını sayılabilmesi için 2 özelliğe sahip olması gerekmektedir.

24. 1. Tüm kullanıcılara evrensel olarak ücretsiz ve sürekli erişim imkanı sağlar. Ayrıca yazara gerekli atfı vermek koşuluyla eserin herhangi bir dijital ortamda kopyalanması, hizmete sunulması, kişisel kullanıma açılması hakkını verir. 2. Standartları sağlanmış bir elektronik ortamda kopyası sunulan bir çalışmanın tamamı bir kuruluş, dernek ya da bu yönde çaba sarf eden bir başka kuruluş tarafından desteklenen, açık erişimi sınırsız dağıtımı, iş birliği ve arşivlemeyi gerçekleştirmeye çalışan arşivde depolanır (Polat, 2008, s. 59). Bu yönde bir diğer toplantıda 2003 yılında Max Planck Kurumu tarafından Berlin’ de düzenlenmiştir.

25. Açık Arşivin Türkiye’ deki Gelişimi • Ülkemizde bilimsel dernekler, araştırma kuruluşlarıyla birlikte kütüphaneler 1980’li yıllardan sonra bilimsel araştırmalar sonucunda arşivlenip, erişime sunulması ve görünürlüğün arttırılması gibi konularda çeşitli projeler üretilmiştir ( Ertürk ve Küçük, 2010, s. 128 ). Açık erişim kavramıyla ilgili her geçen gün girişimlerin artmasıyla birlikte ülkemizde bu konuyla ilgili çalışmalar ve girişimler çok azdır ( Polat, 2006, s.72 ).

26. Açık erişimle ilgili ilk çalışmalara Ankara Üniversitesi’nde başlanmıştır. 2000’li yılların başlarında Türkiye’ de açık arşiv ve erişim konusunda dünyada yayınlanan bildirgelerde konular ilk kez işlenmiştir. Ankara üniversitesi tarafından hazırlanan ve o yıl erişime sunulan açık arşiv sistemi Türkiye’ de ikinci kurumsal arşiv olma özelliğini taşımaktadır ( Odabaş, 2008, s. 5 ).

27. Türkiye’ de açık arşiv oluşturma çalışmalarına katılan ikinci kuruluş Hacettepe Üniversitesi’ dir (Odabaş, 2008, s.5 ). 2002 yılında bilgi ve belge yönetimi bölümünden öğretim elemanlarının elektronik tez arşivi olarak planlanıp daha sonra 2004/2005 bahar döneminde doktora dersi kapsamında hayata geçirilmiştir. Oluşturulan bu arşiv Türkiye’ de ilk deneysel açık erişim olma özelliğini taşımakla birlikte Açık Arşivler Girişimi Üst Veri Harmanlama Protokolü’ ne ( OAI ProtocolforMetedataHarvesting ) ve OpenURL standartlarına uygun geliştirilen ilk açık arşiv olma özelliğini taşımaktadır ( Polat, 2008, s. 97’ de belirtildiği gibi ).

28. Yazarlar tarafından makalelerin tam metnine ulaşım son yıllarda kısıtlanmıştır. Örneğin; ODTÜ’ de uygulanan sistemde yazarların belirlediği kriterlere göre (hiç, kampüs içi, hemen, belli bir süre sonra gibi) ulaşım imkanı verilmektedir. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sabancı Üniversitesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi Fen bilimleri Enstitüsü’nde yapılan tezlerin tam metinleri herkesin erişimine açık olmakla birlikte, Muğla ve Sakarya Üniversitelerindeki tezlere ise kampüs içinden erişilebilmektedir. Ayrıca YÖK’ün de ülkemizde uygulamakta olduğu Ulusal Dijital Arşiv kurma yolunda önemli çalışmaları bulunmaktadır ( Odabaş, 2008, s. 6 ).

29. Anadolu, Bilkent, Boğaziçi, Çukurova, Dokuz Eylül ve Süleyman Demirel Üniversitelerinin açık tez arşivlerine ulaşmakta problemler oluşmaktadır ( Odabaş, 2008, s. 6 ). • ANKOS 2006’da bilimsel bilgiye daha ekonomik ve etkin bir şekilde ulaşımı sağlayan açık erişim ve kurumsal arşivler çalışma grubu oluşturmuştur. Grubun amacı; Dünyada ve Türkiye’ de yayınlanmış açık arşiv ve açık erişim konusunda çıkmış olan güncel konularda bilgi veren, üye kurumların bilgilendirilmesi, açık erişimi kendi kurumlarında yayma ve kullanıma sunma, konuyla alakalı kurumların kendi arşivlerini oluşturmaları için yol göstermek, iş birliği yapmak, eğitici ve yardımcı dokümanları kendi web sitesinde barındırmak, bunların güncel ve güvenilir olmasını sağlamak ( Polat, 2006, s. 73).

30. Bu çalışmaların bir sonucu olarak Bilgi Teknolojileri IV & Akademik Bilişim 2006 toplantısından sonra TKD, ÜNAK, ANKOS ve ULAKBİM temsilcilerinden oluşan bir Açık Erişim ve Kurumsal Arşivler Danışma Kurulu oluşturulmuştur ( Ankos, 2006). • Dünyada ve Türkiye’de açık erişimle ilgili çalışmalara başta üniversiteler olmak üzere bilimsel bilgi üreten bütün kuruluşların kayıtsız kalması düşünülemez. Atatürk Üniversitesi’ nde de bir elektronik açık erişim arşivi oluşturulmuştur ( Polat, 2008, s. 98).

31. Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi Atatürk Üniversitesi Açık Arşiv Sistemi’ ni kurma çalışmaları 2006 yılında başlamıştır. • Kütüphanecilik bölümü öğretim elemanları, Kimya bölümü öğretim elemanları önderliğinde başlamıştır. • Rektör Yardımcısına sunum yapılmıştır. • Proje Ekibi; Kütüphanecilik bölümünden 2, Kimya bölümünden 1, bir kütüphaneci ve bilgi teknolojisi uzmanından oluşmaktadır. • Çalışma 2 aşamada gerçekleştirilmiştir.

38. İçerik Tür olarak, • Tez (412) • Makale (94) • Konferans metni ya da Çalıştay (75) • Kitap içinde Bölüm (32) • Monografi (7) Dil olarak; • Türkçe (600) • İngilizce (17) • Türkçe, Osmanlıca (3)

39. Dosya biçimi olarak; • Pdf Dokümanı (527) • Word Dokümanı (73) • PowerPoint Sunusu (11) • Düz Metin (7) • Html Sayfası (2) Toplam belge sayısı 620’ dir.

40. 3. BölümBulgular ve Değerlendirme Bu anket çalışması Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler alanından 40, Fen Bilimler alanından 40 ve Sağlık Bilimleri alanından 16 olmak üzere toplam 96 öğretim üyesine uygulanmıştır. Çalışmamızın Sosyal Bilimler, Fen Bilimleri ve Sağlık bilimlerinden seçilmesinin nedeni bu üç alandan Öğretim elemanlarının Açık Arşiv Sistemini ne kadar sıklıkla kullandığını ve açık arşiv sistemi ile ilgili herhangi bir sorunla karşılaşıp karşılaşmadığını öğrenmektir. Anketimiz unvan ayrımı gözetilmeksizin yapılmıştır. Anket çalışması yapılırken her fakülteden eşit miktarda öğretim elemanlarına uygulanmaya çalışılmıştır. Fakat sağlık bilimleri alanında gerekli eşitlik sağlanamadığından dolayı tam sayıya( 120) ulaşılamamıştır.

41. Bu bölümde araştırma sonucu elde edilen bulgular Atatürk Üniversitesi’ nin Öğretim Elemanlarının sahip olduğu özellikler dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarında genel itibariyle yüzde (%) değerleri alındığından dolayı küsüratlar tamamlanmıştır.

42. CINSIYET Tablolar

43. Unvana Göre İlk Olarak Başvurulan Kaynaklar

44. Akademik Faaliyet Alanına Göre İlk Başvurulan Kaynaklar

45. Akademik Faaliyet Alanına Göre Karşılaşılan Sorunlar

46. Cinsiyete Göre Açık Erişim Toplantıları

47. Açık Arşiv Sisteminin Karmaşık Bir Yapıya Sahip Olmasının Cinsiyet Üzerine Dağılımı

48. Akademik Faaliyet Alanına Göre Doğru, Güvenilir Üst Veri Bilgisi İçerme

49. Akademik Faaliyet Alanına Göre Erişim Sorunu

50. Akademik Faaliyet Alanına Göre Bilgi Teknolojileri- Altyapı Sorunu