Forsögulegir tímar Elstu hugmyndir mannkyns

1. HUGMYNDASAGA Einkenni og áherslur Forsögulegir tímarElstu hugmyndir mannkyns

2. Hvað er hugmyndasaga? • Hugmyndasaga er óhjákvæmilega nátengd almennri mannkynssögu þar sem hugmyndir manna spretta ætíð upp úr umhverfi og aðstæðum þeirra • Hugmyndasagan sker sig þó frá almennu mannkynssögunni í því að leggja lítið upp úr atburðum og aðgerðum einstaklinga og þjóða Valdimar Stefánsson 2008

3. Hvað er hugmyndasaga? • Í hugmyndasögu er leitast við að skilja sögulega framvindu út frá hugmyndum manna um tilveru sína, á hverjum tíma • Hugmyndasagan er einnig ákaflega tengd menningarsögu og í raun erfitt að greina þarna skýrt á milli • Hvað er menning svo sem annað en hugmyndir manna um tilveru sína? Valdimar Stefánsson 2008

4. Hvað er hugmyndasaga? • Hugmyndasagan hefur þó þrengra sjónarhorn en menningarsagan • Hún einbeitir sér helst að hvers kyns fræða- og vísindastarfi (í víðum skilningi) og leitast við að finna því grundvöll í þeim jarðvegi sem það sprettur upp úr Valdimar Stefánsson 2008

5. Sjónarhorn hugmyndasögu • Í hugmyndasögu er ekki felldur dómur um hvað kann að reynast „rétt“ eða „rangt“ í hugmyndum horfinna kynslóða út frá sjónarmiðum nútíma manna • Heldur er leitast við að lýsa hugmyndum fortíðar og skýra þær, út frá þekktum forsendum á hverjum tíma Valdimar Stefánsson 2008

6. Sjónarhorn hugmyndasögu • Hugmyndasaga mannkynsins er of víðfeðm til að hægt væri að gera henni nokkur sanngjörn skil og varla á færi nokkurs einstaklings að ætla sér slíkt • Þess vegna verður hér (eins og jafnan áður) einblínt á vestræna hugmyndasögu enda er það sú saga sem snertir samfélag okkar mest Valdimar Stefánsson 2008

7. Helstu áherslur hugmyndasögunnar • Heimspekisaga: einkum þekkingarfræði, rökfræði, siðfræði og stjórnmálafræði • Grísk-rómversk goðafræði: einkum áhrif hennar á upphaf heimspekinnar • Kristin trúfræði: frá upphafi kristninnar og fram að siðaskiptum • Saga raunvísinda: frá því að mönnum nægði ekki goðsögulegar skýringar Valdimar Stefánsson 2008

8. Þröngsýni hugmyndasögunnar • Hugmyndasagan er gjarnan gagnrýnd fyrir að einblína um of á sögulegan tíma, rétt eins og engar hugmyndir hafi komið fram fyrr en með ritmáli • Þótt vissulega megi færa rök fyrir því að flestar grundvallarhugmyndir mannkyns hafi komið fram á forsögulegum tíma er erfitt að festa á þeim hendur fyrr en með komu ritmálsins Valdimar Stefánsson 2008

9. Forsögulegar hugmyndir • Verkfæra- og vopnanotkun er dæmi um einhverja elstu hugmyndir mannkyns sem orðið hafa að veruleika • Beislun eldsins og ýmis notkun hans er öllu yngri hugmynd en ef til vill enn áhrifameiri • Hugmyndir um dauðann og hverfula tilvist einstaklingsins má rekja meira en 40 þúsund ár aftur í tímann Valdimar Stefánsson 2008

10. Forsögulegar hugmyndir:Hellamálverk • Frá tímum fornsteinaldar (um 40.000 – 10.000 f. Kr.) hafa fundist fjöldi hellamálverka víða um heim • Myndefnið er að miklu leyti villidýr en einnig ýmis ókennileg tákn sem ekki hefur tekist að ráða í • Fræðimenn hafa alla tíð deilt um það hver tilgangur þessarar listsköpunar var Valdimar Stefánsson 2008

11. Hellamálverk (Chauvet: um 30.000 f. Kr.) Valdimar Stefánsson 2008

12. Hellamálverk (Lascaux: um 20.000 f. Kr)

13. Hellamálverk (Lascaux: um 20.000 f. Kr)

14. Hellamálverk(California: um 1000 f. Kr.)

15. Fyrstu trúarhugmyndir • Líklegt má telja að fyrstu hugmyndir manna um að ekki væri allt sem sýndist hafi orðið upphafið að síðari trúarhugmyndum • Til þessa mætti rekja hugmyndir um goðamögn náttúrunnar sem einkenna öll veiðimanna- og safnarasamfélög nútímans • Helgisiðir, galdur og fórnir virðast hafa verið mikilvægustu þættir hinna fyrstu trúariðkanna Valdimar Stefánsson 2008

16. Hlutverk helgisiða • Helgisiðir fyrstu trúarbragða gegndu því hlutverki að leiða þátttakendur og áhorfendur inn í handanheim goðmagna • Þetta hefur svo sem ekki mikið breyst síðan • Helgisiðirnir gátu framkallað „leiðslu“ þar sem viðkomandi var í raun kominn inn í handanheiminn og gat þar öðlast ofurmannlegan mátt Valdimar Stefánsson 2008

17. Galdur og fórnir • Galdur og fórnir gegndu í raun svipuðu hlutverki og helgisiðirnir en að auki áttu þeir að stýra á afgerandi hátt útkomu tiltekinna mála eða knýja fram tiltekna niðurstöðu sem ekki var á mannlegu valdi að ná fram • Raunar má líta á fórnina sem ákveðna gerð galdurs Valdimar Stefánsson 2008

18. Fórnin • Menn virðast lengi hafa gert sér grein fyrir því að líf og dauði væri samantengt • eins dauði er annars brauð • Fórnin var leið til að endurnýja þá krafta sem héldu veröldinni gangandi • Þannig varð það að viðtekinni venju víða um heim að hefja nýjar framkvæmdir á fórn Valdimar Stefánsson 2008

19. Mannfórnir • Mannfórnir hafa líklega þekkst meðal flestra þjóðflokka jarðar á tilteknu skeiði þeirra • Þeim sem fórnað var voru gjarnan hinir sigruðu eftir herför en einnig þekktist að fórna frumburði sínum • Sbr. þegar Abraham skyldi fórna Ísak Valdimar Stefánsson 2008

20. Elstu trúarbrögð? • Ýmislegt bendir til þess að á fornsteinöld hafi ríkt eins konar móðurtrúarbrögð og sjást þess helst merki í allmörgum Venusarstyttum sem fundist hafa víðsvegar um jörðina • Þær eru allar af mjaðma- og brjóstamiklum kvenverum en ekkert er vitað um tilgang þeirra eða tengsl við trúarbrögð Valdimar Stefánsson 2008

21. Fjölgyðistrú • Gera má ráð fyrir að náttúrumögn hafi þróast yfir í persónuleg goð og gyðjur fljótlega eftir að akuryrkjusamfélagið verður til • Feminískir fræðimenn hafa á síðustu áratugum lagt áherslu á að gyðjur hafi í upphafi verið dýrkaðar meira en goðin en litlar heimildir finnast þó um slíkt Valdimar Stefánsson 2008

22. Fjölgyðistrú • Við upphaf sögulegs tíma eru karlar orðnir ráðandi í samfélaginu og þá einnig trúarlífinu, bæði í Mesópótamíu og Egyptalandi • Fjölgyðistrú er þá allsráðandi þar og eru karlguðir meira áberandi en gyðjur • Lítið fer fyrir siðaboðskap og eru goðin ekki síður breysk en mennirnir • Á öndverðu öðru árþúsundinu f. Kr. fer hugmyndin um að jarðlífið sé e. k. prófsteinn fyrir handanlífið að verða æ vinsælli Valdimar Stefánsson 2008