Teoria przedsiębiorstwa Dr inż. Stanisław Dorobek

1. Teoria przedsiębiorstwa Dr inż. Stanisław Dorobek

2. Przedsiębiorstwo jako przedmiot naukowego poznania • Podstawy wykształcenia się (ewolucja) nauki o przedsiębiorstwie • Przedsiębiorstwo na gruncie teorii organizacji i zarządzania • Współczesne koncepcje zarządzania zmianami w przedsiębiorstwie • Inne alternatywne teorie przedsiębiorstwa • Tendencje i perspektywy rozwoju nauki o przedsiębiorstwie

3. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO PRZEDMIOTNAUKOWEGO POZNANIA • Geneza przedsiębiorstwa - przedsiębiorca, przedsiębiorczość, przedsiębiorstwo jako kategorie historyczne • Definiowanie przedsiębiorstwa - interdyscyplinarność przedsiębiorstwa, możliwe ujęcia i modele • Atrybuty współczesnego przedsiębiorstwa • Elementy typologii - formy prawno-organizacyjne przedsiębiorstw

4. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO KATEGORIA HISTORYCZNA (I)okres przed powstaniem przedsiębiorstwa • GOSPODARSTWA W OKRESIE NIEWOLNICTWA I FEUDALIZMU NIE MIAŁY CECH PRZEDSIĘBIORSTWA • nastawione na zaspokajanie potrzeb właścicieli (patrycjuszy, feudałów, kleru - np. działalność klasztorów) • sprzedaż wytworzonych produktów czy usług była czymś wyjątkowym • prowadzenie zakładu rzemieślniczego - przywilej wygasający z chwilą śmierci mistrza (zatrudniał czeladników, uczniów) • cechy (zrzeszenia rzemieślników) - koncesjonowanie działalności, określanie warunków pracy i płacy, prace na rzecz miasta

5. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO KATEGORIA HISTORYCZNA (II)wykształcenie się przedsiębiorstwa • POWSTANIE PRZEDSIĘBIORSTW NASTĄPIŁO WRAZ Z ROZWOJEM STOSUNKÓW TOWAROWO-PIENIĘŻNYCH • żywiołowy rozwój podmiotów zajmujących się handlem, przemysłem, bankowością • rozsadzenie cechowej gospodarki feudalnej - rewolucja przemysłowa XVIII/XIX w. • przedsiębiorstwa jako fundament powstającej gospodarki kapitalistycznej

6. WYKSZTAŁCENIE SIĘ PIERWSZYCH SPÓŁEK KAPITAŁOWYCH - możliwość rozwoju dużych przedsiębiorstw • gromadzenie rozproszonych oszczędności, większa skala działania • tworzenie łańcuchów przedsiębiorstw powiązanych kapitałowo • początki rynku kapitałowego, obrotu akcjami spółek

7. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO KATEGORIA HISTORYCZNA (III)Manufaktura jako protoplasta przedsiębiorstwa

8. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO KATEGORIA HISTORYCZNA (IV)Istota przedsiębiorstwa - przykłady określeń • „Przedsiębiorstwo powstało ze średniowiecznego, ledwo tolerowanego kramu, składu czy sklepu” (J. Lisak) • „Przedsiębiorstwo to pierwszy w historii rozwoju działalności gospodarczej ośrodek stosowania zasady racjonalnego gospodarowania, w którym następuje kwantyfikacja celu i środków, wyrażona w jednolitych jednostkach miary: jednostkach pieniężnych” (O. Lange) • „Przedsiębiorstwo to jeden z największych wynalazków ludzkości” (E. Lipński)

9. PRZEDSIĘBIORCA (I)Kluczowa postać - czynnik sprawczy i motor postępuw przedsiębiorstwie • A. SMITH - przedsiębiorcę, utożsamianego z właścicielem, cechowała przede wszystkim umiejętność oszczędzania i mobilizowania kapitału • J.B. SAY (twórca koncepcji p.) - przedsiębiorca-właściciel umiejętnie łączy czynniki produkcji, przenosząc zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej efektywności • J.A. SCHUMPETER - przedsiębiorca-właściciel dynamizuje gospodarkę przez ciągłe wprowadzanie innowacji, które są siłą napędową poruszającą mechanizm gospodarczy

10. PRZEDSIĘBIORCY (II)5 podstawowych funkcje w gospodarce 1. Wprowadzają nowe wyroby na rynek 2. Tworzą nowe rynki, które poprzednio w ogóle nie istniały 3. Odkrywają nowe zasoby albo też nowe sposoby rozszerzania podaży istniejących zasobów 4. Mogą odkrywać i rozwijać nowe technologie - wprowadzają postęp techniczny 5. Mogą reorganizować istniejące przedsiębiorstwa w nowy, twórczy sposób (wg amerykańskiego podręcznika Ekonomia)

11. PRZEDSIĘBIORCY (III)Kwestia właściciel - przedsiębiorca KAPITALIZM WŁAŚCICIELSKI - pierwszy okres rozwoju gospodarki rynkowej • wynalazca, właściciel i założyciel przedsiębiorstwa (w jednej osobie) sam nim zarządzał • do tej pory warunek samodzielnego zarządzania jest najczęściej uznawanym atrybutem przedsiębiorcy

12. KAPITALIZM MENEDŻERSKI - efekt rozrostu przedsiębiorstw w postaci spółek akcyjnych pod koniec XIX w. (gł. USA) • rozdzielenie posiadania (własności) od zarządzania • najemny menadżer staje się warunkowym przedsiębiorcą (tzn. w granicach kompetencji i na czas wyznaczony przez właściciela) • menedżerowie pełnią w firmie funkcję zbiorowego przedsiębiorcy • odpowiednie przygotowanie oznacza w szczególności profesjonalizację zarządzania

13. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆIstota zjawiska CECHA (SPOSÓB ZACHOWANIA SIĘ - P. Drucker) przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa, pod którą rozumie się: • gotowość i zdolność do podejmowania oraz rozwiązywania w sposób twórczy i nowatorski nowych problemów • przy świadomości związanego z tym ryzyka • umiejętnie wykorzystując pojawiające się szanse i okazje • oraz elastycznie przystosowując się do zmiany warunków

14. INNOWACYJNOŚĆ - podstawowy warunek przedsiębiorczości • u podstaw innowacyjności leży kreatywność • innowacyjność jest specyficznym narzędziem przedsiębiorczości • młodsze przedsiębiorstwa cechuje większa dynamika procesów innowacyjnych

15. PODSTAWY DEFINIOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWAInterdyscyplinarny charakter przedsiębiorstwa • Przedsiębiorstwo to ZŁOŻONY UKŁAD, na którego funkcjonowanie wpływają różne rodzajowo czynniki • PEŁNA TEORIA PRZEDSIĘBIORSTWA - wymaga jego prezentacji z różnych punktów widzenia uznanych za istotne • Niezbędne jest zatem konstruowanie stosownych MODELI PRZEDSIĘBIORSTWA - właściwych danej płaszczyźnie analizy • Poszczególne modele przedsiębiorstwa funkcjonują na gruncie różnych DYSCYPLIN NAUKOWYCH

16. DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWAModele przedsiębiorstwa (I) 1. MODEL EKONOMICZNY (Teoria ekonomii) • przedsiębiorstwo to byt ekonomiczny opisywany w kategoriach efektywności użycia zasobów - różnicy między efektami i nakładami • różnice w podejściu do przedsiębiorstwa na gruncie poszczególnych kierunków i prądów w ekonomii - ekonomia klasyczna, ujęcie szumpeterowskie, (neo)instytucjonalne i in.

17. 2. MODEL FINANSOWY(Analiza finansowa przedsiębiorstwa) • przedsiębiorstwo to system zasobów o określonej wartości, przekształcanych w strumienie finansowe • kapitał przedsiębiorstwa traktowany jest jako wartość, a nie jako zestaw materialnych czynników produkcji • cel firmy - maksymalizacja jej wartości w dłuższym okresie czasu

18. DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWAModele przedsiębiorstwa (II) 3. MODEL PRODUKCYJNY -Technologiczny (Nauki techniczne) • przedsiębiorstwo to układ techniczny przetwarzający energię i materię w produkt o założonych parametrach użytkowych • przedsiębiorstwo nie wytwarza wartości dodanej lecz musi najpierw wyprodukować dobra lub usługi

19. 4. MODEL ORGANIZACYJNY (Organizacja i zarządzanie) • przedsiębiorstwo to jednostka zorganizowana - szczególny przy-padek instytucji podlegającej zasadom racjonalnej organizacji • występują PROCESY DECYZYJNE - podstawowa przesłanka uznania modelu organizacyjnego za wiodący w formułowaniu interdyscyplinarnej teorii przedsiębiorstwa

20. DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWAModele przedsiębiorstwa (III) 5. MODEL CYBERNETYCZNY (Cybernetyka, logistyka) • przedsiębiorstwo to układ złożony, podobny do żywego organizmu, kierujący się kryterium najdłuższego zachowania przy życiu • traktowane jako system względnie odosobniony w otoczeniu, posiadający szereg wewnętrznych, oddziaływujących na siebie podsystemów

21. 6. MODEL SOCJOPSYCHOLOGICZNY - Behawioralny (Socjologia, psychologia) • przedsiębiorstwo to system społeczny - jednostki, grupy, ich zachowania, motywacje, wzajemne relacje itp. • głównym aktywem przedsiębiorstwa są LUDZIE

22. DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWAModele przedsiębiorstwa (IV) 7. MODEL PRAWNY (Prawo cywilne, prawo handlowe) • przedsiębiorstwo to szczególny podmiot praw i obowiązków • forma i ustrój przedsiębiorstwa są zawsze określone w danym systemie prawnym 8. MODEL (ASPEKT) ETYCZNY (Etyka biznesu, socjologia kultury) • analiza zachowań w przedsiębiorstwie pod kątem obowiązujących w społeczeństwie norm moralnych i wzorców akceptowanych zachowań

23. DEFINIOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWADyrektywy metodologiczne opisu • Odmienne definiowanie przez różne dyscypliny nie oznacza sprzeczności lecz służy uwypukleniu określonych aspektów przedsiębiorstwa • Za każdym razem należy określić płaszczyznę analizy (model przedsiębiorstwa) i konsekwentnie używać właściwych pojęć i ujęć • częste mieszanie pojęć z różnych podejść i modeli prowadzi do „Teorii firmy w okruchach” • Ideałem pozostaje całościowa, interdyscyplinarna teoria firmy

24. DEFINICJA PRZEDSIĘBIORSTWA(przykład - S. Sudoł) PRZEDSIĘBIORSTWO TO JEDNOSTKA - PODMIOT PROWADZĄCY DZIAŁAŁNOŚĆ GOSPODARCZĄ • motywowaną chęcią uzyskania korzyści majątkowych • mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych podmiotów życia społecznego • realizowaną poprzez wytwarzania produktów i/lub świadczenie usług • wykonywaną samodzielnie na ryzyko właściciela(i)

25. ATRYBUTY WSPÓŁCZESNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA (I) Atrybuty przedsiębiorstwa to jego stałe specyficzne cechy odróżniające przedsiębiorstwo od innych jednostek 1. Przedsiębiorstwo jest powołane do prowadzenia działalności w sposób trwały (przez dłuższy czas) 2. Służy otoczeniu - dynamiczny, otwarty system, nastawiony na uczenie się 3. Wymienia produkty z otoczeniem w drodze transakcji kupna -sprzedaży 4. Posiada pochodzące od właściciela(i) zasoby kapitałowe (dobra materialne oraz wartości niematerialne i prawne), a także nazwę i reputację firmy (goodwill)

26. ATRYBUTY WSPÓŁCZESNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA (II) 5. Posiada samodzielność decyzyjną (zasada autonomii przedsiębiorstwa), prowadząc działalność w ramach obowiązujących norm prawnych 6. Koszty i podatki pokrywa uzyskiwanymi przychodami (zasada równowagi finansowej, samofinansowanie), wykazując stan majątkowy i wyniki finansowe w stosownych dokumentach (bilans, rachunek zysków i strat) 7. Dąży do uzyskania ze swej działalności określonych korzyści - maksymalizacji dochodowości zaangażowanego kapitału 8. Prowadzi działalność na swoje ryzyko - liczy się z możliwością strat

27. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawy wyodrębnienia (I) • Formy prowadzenia działalności gospodarczej wynikają przede wszystkim z systemu prawnego każdego państwa • Formy te są swoistymi wzorcami prawno-organizacyjnymi określającymi w szczególności - wymagania założycielskie - strukturę władzy - odpowiedzialność w przedsiębiorstwie

28. Wyższy stopień zróżnicowania form prawno-organizacyjnych (indywidualizacji rozwiązań) świadczy o elastyczności systemu i jego zorientowaniu na rozwój przedsiębiorstw • W formach prawno-organizacyjnych odzwierciedla się w szczególności własność przedsiębiorstwa

29. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (II) 1. PRZEDSIĘBIORSTWO JEDNOOSOBOWE • prowadzone i reprezentowane przez właściciela • nie wymaga spełnienia jakichkolwiek wymagań kapitałowych • forma stosowana przede wszystkim w odniesieniu do przedsiębiorstw małych • najliczniejsza grupa firm - handel, usługi, rolnictwo, drobna wytwórczość • często jest to jedynie pierwsza forma działalności gospodarczej, podlegająca w późniejszym okresie przekształceniom

30. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (III) 2. PRZEDSIĘBIORSTWA-SPÓŁKI W kategoriach ekonomicznych spółka to zrzeszenie osób lub kapitału celem prowadzenia działalności gospodarczej DWA GŁÓWNE KRYTERIA PODZIAŁU SPÓŁEK • podstawa ekonomiczna utworzenia i związany z nią zakres odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki • źródło prawa regulujące powstanie i działalność spółki

31. PODZIAŁ PRZEDSIĘBIORSTW-SPÓŁEK • spółki osobowe i kapitałowe • spółki cywilne i handlowe

32. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (IV)SPÓŁKI OSOBOWE SPÓŁKA CYWILNA • najbardziej rozpowszechniona forma spółki • powstaje w wyniku zawarcia przez wspólników umowy pisemnej • forma odpowiednia do prowadzenia działalności przez darzący się zaufaniem i poczuciem odpowiedzialności, nieduży zespół ludzi (np. członkowie rodziny)

33. ustanawiana raczej przy niewielkiej skali działalności gospodarczej • za zobowiązania spółki wspólnicy są odpowiedzialni solidarnie • spółka cywilna nie ma osobowości prawnej (nie jest też przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy Prawo o działalności gospodarczej)

34. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (V)OSOBOWE SPÓŁKI HANDLOWE 1. S-ka JAWNA 2. S-ka PARTNERSKA 3. S-ka KOMANDYTOWA 4. S-ka KOMANDYTOWO-AKCYJNA

35. Prowadzą przedsiębiorstwo pod własną firmą • Mogą we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowią-zania, pozywać i być pozwane (ograniczona osobowość prawna) • Istnieje wyodrębniony majątek spółki (wkłady + majątek nabyty) • Odpowiedzialność wspólników ma charakter subsydiarny - wierzyciel może przeprowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna

36. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (VI)SPÓŁKI KAPITAŁOWE • Powstają na podstawie umowy w postaci aktu notarialnego • Podlegają wpisowi do rejestru przedsiębiorstw Krajowego Rejestru Sądowego • Posiadają osobowość prawną, co prowadzi do pełnego rozdzielenia majątku - a tym samym i odpowiedzialności materialnej - spółki i wspólników

37. Wspólnicy ryzykują w razie niepowodzenia gospodarczego jedynie wysokością wkładu w kapitał spółki • Majątek osobisty nie może być przeznaczony na zaspokojenie roszczeń wierzycieli • Występują organizacyjnie wyodrębnione władze spółki (w spółkach osobowych sprawy spółki prowadza wspólnicy)

38. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (VII)SPÓŁKA z O. O. • Kapitał zakładowy min. 50 000 zł wniesiony w całości w chwili powstania spółki • Może być pokryty gotówką lub wkładami niepieniężnymi (aportami) i dzieli się na udziały • Udział jest związany z osobą wspólnika - w zasadzie można go zbyć tylko za zezwoleniem spółki

39. Forma odpowiednia do prowadzenia przedsiębiorstw małych i średnich • Władzami spółki z o.o. są: • zgromadzenie wspólników - ma prawo podejmowania decyzji we wszystkich sprawach spółki • zarząd - organ wykonawczy spółki (jedno- lub wieloosobowy) • rada nadzorcza lub (i) komisja rewizyjna - pełnią funkcje nadzorcze (obowiązkowe gdy k.z. > 500 tys. zł, a liczba wspólników >25)

40. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (VIII)SPÓŁKA AKCYJNA • Kapitał akcyjny min. 500 tys. zł - nie musi być zgromadzony w w całości w momencie powstania spółki (np. poprzez publiczną subskrypcję akcji) • Kapitał akcyjny może być pokryty gotówką lub aportami i dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej • Akcje mogą być imienne lub na okaziciela, zwykłe i uprzywilejowane - stanowią zbywalny papier wartościowy • Struktura i kompetencje władz są podobne do rozwiązań w spółce z o.o. - utworzenie rady nadzorczej lub (i) komisji rewizyjnej jest obowiązkowe • Forma odpowiednia do prowadzenia dużych przedsiębiorstw których utworzenie i funkcjonowanie wymaga znacznego kapitału

41. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (IX) 3. PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE - w Polsce większość to przedsiębiorstwa stanowiące własność skarbu państwa • działające na podstawie ustawy o pp (1981), - podmiotem władzy ekonomicznej jest załoga przedsiębiorstwa - organy pp - ogólne zebranie pracowników lub ich delegatów, rada pracownicza, dyrektor

42. w formie jednoosobowych s-k skarbu państwa (przepisy Ksh) - spółki z o.o lub spółki akcyjne (efekt komercjalizacji pp) - nadzór właścicielski ministra skarbu (występuje w roli zgromadzenia wspólników) - możliwość zarządzania jssp na czas oznaczony przez zarządcę - kontrakt menedżerski (umowa o zarządzanie) • część pp poddano komunalizacji - przekazaniu ich mienia w dyspozycje organów samorządu

43. ELEMENTY TYPOLOLOGII PRZEDSIĘBIORSTWPodstawowe formy prawno-organizacyjne (X) 4. PRZEDSIĘBIORSTWO-SPÓŁDZIELNIA • Dobrowolne zrzeszenie o nieograniczonej liczbie członków (osób fizycznych lub prawnych) • Prowadzi działalność gospodarczą kierując się potrzebami zrzeszonych członków (np. zapewnienia pracy) - nadwyżka finansowa (zysk) jest głównie środkiem do zaspokojenia potrzeb

44. Przedsiębiorstwo jest własnością członków sp-ni wnoszących do niej udziały majątkowe (fundusz udziałowy) - do wysokości tych udziałów członkowie odpowiadają za zobowiązania sp-ni • Wszyscy członkowie sp-ni - bez względu na liczbę posiadanych udziałów - mają równe prawo głosu (oderwanie wpływu na zarządzanie od wielkości wkładu kapitałowego) • Struktura władz spółdzielni jest bliska rozwiązaniom w spółkach kapitałowych

45. PODSTAWY WYKSZTAŁCENIA SIĘ (EWOLUCJA) NAUKI O PRZEDSIĘBIORSTWIE • Rozwój tradycyjnej teorii przedsiębiorstwa na gruncie ekonomii • Przedsiębiorstwo w modelu doskonałej konkurencji • Przedsiębiorstwo w modelu konkurencji niedoskonałej • konkurencja monopolistyczna • teorie oligopolu • Krytyka tradycyjnej teorii przedsiębiorstwa - przesłanki rozwoju alternatywnych teorii przedsiębiorstwa

46. EKONOMICZNE PODSTAWYTEORII PRZEDSIĘBIORSTWA TRADYCYJNA TEORIA FIRMY - podstawa mikroekonomii • Modele zachowań firmy - jej reakcje cenowe i produkcyjne - na różnych typach rynków • W istocie jest to teoria różnych typów rynków, a nie samej firmy • Typ rynku jest więc podstawową ale nie jedyną zmienną charakteryzującą zachowanie przedsiębiorstwa • Zakłada się, że podmiot (firma, przedsiębiorstwo) jest zawsze taki sam i kieruje się niezmiennymi celami - w szczególności: KAŻDA FIRMA DĄŻY DO MAKSYMALIZACJI ZYSKU

47. ROZWÓJ TEORII FIRMY NA GRUNCIE TRADYCYJNEJ EKONOMII (I) Klasyczna teoria firmy - J. Smith, D. Ricardo, J.S. Mill • Siłą motoryczną produkcji i rozwoju jest akumulacja pojęta jako proces inwestowania • Koncepcja homo oeconomicus - jednostka specjalizuje swoje czynności produkcyjne i uprawia wymianę • Podział pracy stanowi główne źródło wzrostu jej produkcyjności

48. „Niewidzialna ręka rynku” (mechanizm sprawczy zachowań jednostek i firm) - powoduje że sprzeczne z interesem ogółu działania kupców i przemysłowców są w końcu dobroczynne dla ogółu • Jedyną miarą wartości jest praca zużyta na wyprodukowanie danego dobra • Zysk jest procentem od kapitału angażowanego w działalność gospodarczą

49. ROZWÓJ TEORII FIRMY NA GRUNCIE TRADYCYJNEJ EKONOMII (II)Szkoła marginalna - W.S. Jevons, K. Menger, L. Walras • Zasada malejącej użyteczności krańcowej jako podstawa zachowania konsumenta na wszystkich rynkach • Wartość a więc cena zależy od tego ile nabywca skłonny jest zapłacić za dodatkową jednostkę produktu (at the margin) • Kluczowy problem - znalezienie optimum pogodzenia skłonności konsumenta do zakupu oraz interesu producenta

50. Statyczna teoria przedsiębiorstwa oparta na rachunku marginalnym i założeniu o dążeniu do maksymalizacji zysku jako poszukiwania wariantu optymalnego w sensie matematycznym • Przyjęcie zasady ekwimarginalnej czyli zrównywania wielkości krańcowych - firma traktowana jest jak gospodarstwo domowe • Konieczność przyjmowania szeregu rygorystycznych założeń (stałość, mierzalność, porównywalność zasobów)