Cb . 4,5,6 Éiceolaíocht

1. Cb. 4,5,6 Éiceolaíocht Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

2. Cb. 4 Éiceolaíocht CuspóiríLéann (4): • Téarmaíocht an eiceolaíochtareolas • Sreabhadhfuinnimheónghrain biaslabhra/eangach & pirimidíuimhireacha • TimtriallNítrigin & Carbón • Cuirsíosargaoltaeiceolaíochta • Eolasardinimicpobailéagsúla. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

3. BunúsnahÉiceolaíochta Éiceolaíocht= Staidéararphlandaí & arainmhithe & an ghaol a bhíonnaculenadtimpeallacht Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

4. 1.Éiceolaíocht Is staidéirnahéiceachórais é an éiceolaíocht. • Baineanncodannabeoagusneamhbheole timpeallacht an orgánaigh. Bíonntionchararnithebeoarshaolnithebeoeile. • Bíonntionchararrudaíneamhbheo m.sh. teocht an uisce, méidmianraíatáarfáilagus an ocsaiginarrudaíbeochomhmaith Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

5. Tearmaíocht: • Bithsféar: An chuid den domhain& den atmaisféarinarféidir le rudaíbeomaireachtáil. (8km síos san fharraige & 8km suassaspéir) • Éiceachóras: Éiceachórasnápobalna n-orgánachbeo& an timpeallachinamaireannsiad. m.sh. coill, fásach, cladach, loch. Is éiceachórasmór é an domhaniomlán mar nílaonchuid de scoilte go hiomlánónchuideile. Mádeirfá go raibh an Domhan mar úllníl ach an piosatanaí don craiceann an bithsféardó. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

6. 2. Rudaí a cuireannisteacharéiceachóras • Bitheach (Beo): Tugtaran chuidbitheacharnanithebeo san éiceachóras. • Aibitheach(neamhBheo): Tugtaran chuidaibitheacharnanitheneamhbheo san éiceachóras. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

7. (a) Tosca Bitheacha (Beo) • Bia– nuairatáan chuidbiaarfáil is féidir le níosmóorgánaighmaireachtáil. • Iomaíocht –idirnahorgánaigh (plandaí & ainmhithe) igcomhair acmhainníéagsúla. • Creachóireacht- laghdaíonncreachóirílíonnacreachaíatáibpobal • Seadánachas -Laghdaíonnorgánaighsheadánachacumhacht an tóstach & faigheanncuiddóibhbásdábharr. • Daoine –táéifeachtollmhóridirdeimhneachagusdiúltachagdaoinearorgánaigheilesatimpeallacht. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

8. (b) Tosca Aibitheacha (neamhbheo) Is féidirnafachtóirítimpeallachtaa roinnt mar a leanas: 1. Aeráide- solas, teocht, gaoth, taiseachas, déinesolais, fad an lae, titimbáistí &rl. 2. Éidifeach(ithreach)- pH, ocsaigin, uisce, draenáil, leibhéalmianraí... • Uisciúil- sruthanna, tonnta, doimhneas, solas, salannacht. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

9. Tosca Éidifeacha (ithireach) * Braitheann an cinnéalplanda a fasann in áitar an ithiratá ann. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

10. 3.Sreabhadh fuinneamhsan Éiceachóras • Is ónngriana thagann an fuinneamha mbionnagteastáil ó gachorgánaigh. Sreabhann an fuinneamh ó orgánach go horgánach de réir mar a itheannsiad a chéilenó de réir an ghaolmhaireachtchothaitheach a bhíonneatarthu. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

11. 2.Tomhaltóirí 1.Táirgeoirí 3.Dianscaoilteoirí Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

12. Tátáirgeoirí a dhéanann a gcuidbiaféin • Tomhaltóirí a bhfaigheanncothú ó phlandaí& ainmhithe. • Dianscaoilteoirím.sh. baictéar, fungas a itheannplandaí& ainmhithemarbhaagusmeathlaithe. --------------------------------------------------------------------------- • Táirgeoirí(plandaíglasa) - déanannsiad a gcuidbiaféinagúsáidfhuinnimhnagréine (fótaisintéis). • Tomhaltóirítosaigh- luibhiteoirí & dianscaoilteoiría itheannplandaí. • Tomhaltóirítánaisteach– feoiliteoirí, itheannsiadnatomhaltóirítosaigh. • Tomhaltóirítreasach- itheanntomhal. tánaisteach. • Dianscaoiltóirí Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

13. 4. Biashlabhraí • Pictiúr den aistriúfuinnimh san éiceachóras& den gaol cothaitheach a bhíonneatarthu. m.s: Rós→ CuilGhlas → BóínDé → Spideog Tosaíonnséle táirgeoiridtosach& feictearcádtéann an fuinneamh Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

14. Duilleogmharbhmíoladhmaidlondubh Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

15. Biashlabra 2 • Déantúfhéin!! Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

16. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

17. An t-Éiceachórasdomhanda An Bithsféar ÉiceachóraisMóra Tundra, Fásach, Measartha, foraois Éiceachóraisbeaga Cladach, lochán, gairdín, portach Cumann Pobal (community) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

18. 5. Bia-eangacha Ara laghad2 bhiashlabhraí a thrasnaíonn á cheile. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

19. Obair: Tarraingbia- eangach Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

20. 6. LeibhéalTrófach (fothú/feeding levels) Tugtarleibhéaltrófachaar an sreabhadhfuinneamhimbiashlabhra. Is éard is leibhéaltrófachann mar sin náleibhéalcothúimbiashlabhra. • Leibhéaltrófach 1- natáirgeoirí • Leibhéaltrófach 2- natomhaltóirítosaigh • Leibhéaltrófach 3- tomhaltóirítánaisteacha • Leibhéaltrófach 4- natomhaltóirítreasacha Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

21. 7. Pirimidí Tomhaltoirítreasach Tomhaltoirítánasiteach • Chun nan-uimhreacha / líonna n-orgánachaggachleibhéaltrófach a léiriú. • Comhairítearlíonnadtáirgeoirí& cuirtearsachéim is ísleiad. • Comhairítearlíonnadtomhaltóirítosaighaguscuirtearsadaracéimiad &rl. Tomhaltóirítosaigh Táirgeoirí Pirimidí= Líon/uimhireachaorgánaighaggachleibhéaltrofach a léiriú Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

22. SreabhadhFuinnimhe: Léirítearsreabhadhfuinnimhimbiashlabhranóimbia-eangachidtéarmaíleibhéiltrófacha. • Is beagfuinnimh a aistrítear ó leibhéal go leibhéaleile. • Níúsáidtear ach 10% den fhuinneamh a ionsúnnplandaglasónngrianibhfás an phlanda. Cailltear an 90%eile mar fhuinneamhsamheitibileachtnóibhfoirmteasa. • Níchuirtear ach 10% den fhuinneamh a stóráladhsaphlandaaraghaidh go dtí an tomhaltóirtosaighnuair a itheannsé an planda, sé sin 1% den fhuinneamh a d’ionsúidh an plandasachéadáit. • Níchuirtear ach 10% den fhuinneamhseoaraghaidh go dtí an tomhaltóirtánaisteach& srl Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

23. Cailltear an fuinneamhseo de bharr: • Nach n-iteargachorgánachbeo • Nachndíleáitear an biaar fad a tógtaristeach. • Nachgcríochnaíonn ach cuidbheag den bhia a díleáitearsuas mar chuid den orgánach a d’ith é. • Bíonn an méidfuinnimh a bhíonnileibhéaltrófacharbithibhfadníoslúná an leibhéalroimhe. • Mar sin bíonnbiashlabhraígearr(3 nó4 leibhéal.) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

24. Spideog BóínDé Cuilghlas Dair • Éiríonn an t-ainmhíníosmóagdulsuastrínbpirimid. Toisc an méidfuinnimh a chailltearbíonnar an sionnach a láncoiníní a itheagusbíonnarnacoiníníseo an t-uafásféir a ithe. • Léiríonnpirimiduimhreachalíonna n-orgánachbeagbeannar a méid. • Uaireantabíonnpirimidinbhéarta (inverted) anntoisc go mbíonn an táirgeoiragbun agcothúlíon an-mhórde thomhaltóirítosaigh. PIRIMID InbhéarthaUimhreacha Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

25. Míol (louse) Bradán Riberóibéis (shrimp/prawn) Alga • Bíonnpirimidíinambíonnseadáindíchumtha (distorted) toisc an líonmórseadán a mhaireannaróstachamháinagusiadagbarrnapirimide. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

26. Ó a bheithagféachaintar an bpirimidtugtarfaoidheara: • Go laghdaíonnméidnahorgánaighnuair a théanntúsuas an phirimid.Tarlaíonnséseo mar níl an méidcéannafuinneamhinfhaighteagnatomhaltóirítreasach is a bhfuilagnatáirgeoirí. • Tagannméadúaroireadnahainmhithenuair a théanntúsuas an phirimid m.sh. tá an sionnachníosmóná an coinín a itheannsé. Toisc go gcailltearfuinneamhar an tslísuas an phirimidcaithfidhnatomhaltóirítreasachníosmó do natomhaltóirítánaisteach a ithe. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

27. Na teorann a bhaineann le húsáid an phirimidd’uimhreacha. • Níthugannsiadfaoidearaméid an orgánach. • Is féidiran chuidchuileogghlasmaireachtáilar an gcrannróischéanna. Tabharfaidhsé sin pirimid bun oscionndúinn. 2. TugtarpirimidiNBHÉARTHAarseo. • Bíonncrutháitarphirimid le seadánann mar bíonnnauimhreachamóra ann. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

28. Obair… • LíonisteachnaPirimidSeo: Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

29. Déancuirsíosar 3 slí a leiraítaraistriúfuinnimheidirorgánaigh. • 1 • 2 • 3 Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

30. 8. An Gnáthóg & Nideog Gnáthóg = áitáirithesatimpeallachtinambíonn/cónaíonnorgánach m.sh choillgnáthóg an tsabhaircín (primrose). An príomhgnáthóg an baictéirEscherichia coliná an ‘gastrointestinal (GI) tract’ do daoine & a lánainmhitheaonteasach (warm blooded) Q. Cad a tugtararnateilgean (projections) seo a seasannamach ó balla an ileam (stéigbeag)?_______________ Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

31. Nideog (niche) = an róla imríonn an t-orgánachsaghnáthóg. • Bíonnróiléagsúlaagorgánaighéagsúlasaghnáthóg. I gcásnideogbhiaciallaíonnsé sin an rólatáag an orgánachsaghnáthóg ó thaobhbia de i.e. cad a itheannsé, cad a itheann é. Q. Lúighnideog (ról) an sionnachsagnáthóg? Ceist:Cad é nideog (ról) an E.coli I do stéigmór???? Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

32. 9. AthchúrsáilCothaithigh • Braitheannorgánaigharchothaithighéagsúla a thógáilisteachinagcoirp& a úsáidchun go mbeidhsiadsláintiúil, fuinniúil. Mar shampla, • igcásplandaítá___________ tábhachtachden chlóraifill, tágá le nitrigind’fhás &rl. • In ainmhithebíonn________ lárnachsamhóilínhaemaglóibín, bíonn _________ igcnámha &rl. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

33. Bíonnnacothaithighseoinagcuid den timpeallachtéibitheach&nuair a thógannorgánaighisteachiadbíonnsiadsáinitheimóilíní an orgánaigh. • Nuaira fhaigheannorgánaighbásdéantarnacothaithighseo a athchúrsáilchuniad a churarfáild’orgánaighbeoarís. • Táról an-tábhachtachagnadianscaoilteoiríanseo. • Briseannsiadsíosorgánaighmarbha& scaoiltearnacothaithigharais san ithir /uiscechuniad a chuirarfáil do phlandai. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

34. (a) TimthriallAn Carbón &(b) TimthriallAn Nitrigine • Dhácheann de nacothaithigh is tábhachtaíd’orgánaighnácarbón(C)agusnitrigin (N). • Is féidirúsáid& athchúrsáilcharbóinagusnítrigine a scrúdúsaTimthriallCharbóinagussaTimthriallNítrigine Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

35. (a) Timtraill An Carbón • Is dúilriachtanach do rudaíbheo í charbón • Bíonn C (carbón) le fáil san bithmóilíní: ___________, ___________, & ____________. • Malairtear an carbónidirrudaíbheoagus an timpeallachtinabhfuilsiad. Dóbreaolaíionataise Dianscaoileadh (ó nabaictéir & ________) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

36. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

37. Carbóin & TéamhDomhanda • Tátiúchán CO2 an san atmaisféaragardú ó 0.028% go 0.036% de bharr: • Dóchánbreoslaiontaiseacha • Dí-fhoraoisiú Is gas é CO2 a ligean do radaíocht teas den ghrianisteach san atmaisféar ach níligeansé an teas frithchaiteamach. Éifeachtar an timpeallacht. • Ardúleibhéal an uisce san fharraige • Oighearagleá & uiscete a forbairt • Athrúar an aimsir • Éifeachtar an fhiadhúlraagus an talmhaíocht. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

38. (b) An TimthriallNítrigine • Is é gásnítrigine san atmaisféar an phríomhfhoinsenítriginsanádúr. (78*% aer). Feidhm: • déantúspróitéiní(C,H,O&N) príomhfheidhm an nítrigin do nithebeo. • Nílmuid in annnítrigin an atmaisféar a úsáid& caithfear é a ionsúónithiribhfoirm níotráit.(NO₃) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

39. Nitrigin san Aer • Úsáideannnaplandaí an nítriginseochunpróitéinía dhéanamh. • Itheannnahainmhithenaplandaí& aistríonnsiadpróitéiníplanda go próitéiníainmhithe. • Le linneisfhearadhscaoileannainmhitheamóinia& chomhdhúileeile le nítrigin Ionsútar I bhfoirmníotráite(NO3) ónithirplánda Itheannainmhínaplandaí & mar sin faigheannsiadfoinnseNitrigine Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

40. Sa timthriallnítriginetá 4 cineálbaictéaréagsúla le feidhmeannaéagsúla • BaictéarNítriginFoscaitheacha (N₂gás NO₃ niotráit san ithir) • Baictéar a chónaíonnar nóidíníar fréamhachaplandaí mar piseanna. • Bíonnnabaictéirin ann nítriginan t-atmaisféar a thiontúinahiainniotráite. Nóidíníarplanda soy inabhfuilbaictéirnítriginfhoscaitheacha Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

41. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

42. 2. BaictéarDianscaoilteoirí • Itheannbaictéar san ithir a orgánaighmharbha. • Le linndianscaoileadhbíonnnapróitéiníónahorgánaighatáagmeathlútiontaitheinaamóinia Nitrigin san prótéiní an orgánaighmarbh Amóinia Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

43. 3. BaictéarNítríuchán (Nitrifying) • Amóinia níotráití(NO3). • Baictéarsan ithir a thiontaíonnamóinia & amóiniaminanítrítí & níotráití. Amóinia (NH₄) (o dianscaoileadhorgánaighmarbh)  Nítrítí & Níotráití (arais go dtíithir) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

44. 4.Baictéir dínítriúchán Baictéara dhéananndíreach a mhalairt den rud. i.e. is féidirleoníotráitamóinia & nítrigin. De bharr sin bíonn an gásnítrigincuirthaarais san atmaisféararís. Níotráit Amóinia & Nitrigin(arais go dtí an atmaisféar) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

45. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

46. 10. Róldaoine • Bíonnrólsatimthriallnítriginenuaira úsáidtearleasachán. • Nuair a dhéantarleasacháinsationsclaíochtbíonngásnítriginetiontaitheinaníotráit. Is féidir an níotráit sin a dhíol do fheirmeoirí. • Máúsáidtear an iomarcanítriginneamh-orgánachbíonnméadú an níotráit san ithir go gearrtéarmach. • Níúsáideannnaplandaí an chuid is mó de naníotráit sin agustéannséisteachsnahabhainnagus loch. • Bíonnan iomarcachothaitheachsna loch (eotrófachú). Loch Hungabee(clé), sna Rockies, Ceanadatáséglan, gantruailliú. A mhalairti Loch TaihusatSíntáséárdeotrófach & mar sin níl a lánorgánaighagfásanseo. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona