Opracowała: Edyta Łopacka – Sęczyk e.seczyk@amu.pl Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii

1. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) ZNACZENIE CZYNNIKÓW SPOŁECZNO – KULTUROWYCH W PROCESIE PRZYSWAJANIA STEREOTYPÓW ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ Opracowała: Edyta Łopacka – Sęczyk e.seczyk@amu.edu.pl Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM w Poznaniu

2. WPROWADZENIE Pierwsze oznaki procesu kategoryzacji i tworzenia się reprezentacji związanych z płcią pojawiają się na wczesnych etapach rozwoju człowieka (zob. Bem, 1989, Gapik, 2006, Golombok, Fivush, 1994, Kuhn, Nash, Brucken, 1978, Leinbach, Fagot, 1993, Maccoby, 1988, Maccoby, Jacklin, 1974 za: Cross, Markus, 2002, Miller, 1983, za: Mandal, 2004). Przyswajanie treści związanych ze stereotypem płci we wczesnych latach życia i ich konstytuowanie w późniejszych fazach rozwoju wskazuje na istotne znaczenie tych struktur poznawczych w funkcjonowaniu jednostki. Proces ten jest niezwykle złożony, długi, wieloletni i wieloetapowy, rozciągający się na różne okresy rozwojowe w życiu człowieka i uzależniony od szeregu czynników. Znaczący wpływ na kształtowanie, wzmacnianie i utrwalanie istniejących w społeczeństwie stereotypów płci oraz proces socjalizacji ról społecznych związanych z płcią mają zmienne o charakterze społeczno – kulturowym (Mandal, 1995, 2004, Pankowska, 2005, Renzetti, Curran 2005). Z uwagi na ten fakt istotna wydaje się analiza stereotypów związanych z płcią w kontekście szeroko rozumianego procesu ich nabywania obejmująca omówienie struktury i funkcji stereotypów oraz prezentację głównych obszarów oddziaływania poszczególnych czynników wpływających na ich przyswajanie. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009)

3. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Upowszechnione w społeczeństwie uproszczone przekonania dotyczące charakterystycznych dla kobiet i mężczyzn cech emocjonalnych, fizycznych i społecznych oraz właściwości zachowania (zob. Brannon, 2002, Deaux, Lewis, 1984, Mandal, 2004, Pankowska, 2004, Pilch, 2006)

4. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ • Odzwierciedlają obowiązujący w danym społeczeństwie (grupie społecznej) system norm i wartości; • są przyswajane w procesie wzrastania i socjalizacji przez jednostkę należącą do danej grupy społecznej; • pierwsze oznaki procesu kategoryzacji i tworzenia się reprezentacji związanych z płcią pojawiają się na wczesnych etapach rozwoju człowieka: • siedmiomiesięczne dzieci rozróżniają głosy kobiece i męskie, zaś dzieci dziewięciomiesięczne inaczej reagują na kobiece i męskie twarze (Connor, Serbin, 1997 Kuhn, Nash, Brucken, 1978, Maccoby, 1988, Maccoby, Jacklin, 1974 za: Cross, Markus, 2002; Golombok, Fivush, 1994 Miller, 1983, za: Mandal, 2004; Leinbach, Fagot, 1993); • w wieku dwóch – trzech lat dzieci identyfikują szereg cech i zachowań odpowiednich dla kobiet i mężczyzn (Connor, Serbin, 1997 Kuhn, Nash, Brucken, 1978, Maccoby, 1988, Maccoby, Jacklin, 1974 za: Cross, Markus, 2002; Golombok, Fivush, 1994); • dzieci trzy – czteroletnie potrafią krytykować osoby z otoczenia za zachowania niezgodne z płcią (Bem, 1989)

5. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Wymiary funkcjonowania stereotypów płci (za:Broverman, Vogel, Broverman, Clarkson, Rosenkrantz, 1972, Deaux, Lewis, 1984,Mandal, 2004, Pankowska, 2005, Plich, 2006) STEREOTYP CECH ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ STEREOTYP RÓL PŁCIOWYCH stereotyp cech psychicznych stereotyp cech fizycznych wzorce aktywności partnersko – małżeńskiej, erotycznej, rodzicielskiej • edukacyjnej, zawodowej • uczestnictwa w życiu publicznym • sportowej, inne

6. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WYZNACZANIE SPOSOBU SPOSTRZEGANIA KOBIET I MĘŻCZYZN ORAZ MYŚLENIA O NICH POTWIERDZENIE I UTRWALENIE OBOWIĄZUJĄCEGO W SPOŁECZEŃSTWIE SYSTEMU NORM I WARTOŚCI PUNKT ODNIESIENIA DO FORMUŁOWANIA OCZEKIWAŃ I OCENY ZACHOWAŃ PRZEDSTAWICIELI OBU PŁCI FUNKCJE STEREOTYPÓW ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ UKIERUNKOWANIE DZIAŁAŃ I WYBORÓW PODEJMOWANYCH PRZEZ PRZEDSTAWICIELI OBU PŁCI WPŁYW NA AUTOKONCEPCJĘ JEDNOSTKI, ORIENTACJĘ W SOBIE JAKO PRZEDSTAWICIELU OKREŚLONEJ PŁCI, OCENĘ WŁASNEJ OSOBY (zob. Brannon, 2002, Macrae, Stangor, Hewstone, 1999, Mandal, 1995, 2004, Miluska, 2004, Szarzyńska – Lichtoń, 2004, Wojciszke, 2002 )

7. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) GŁÓWNE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRZYSWAJANIE PRZEZ JEDNOSTKĘ STEREOTYPÓW ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ CZYNNIKI SPOŁECZNO - KULTUROWE CZYNNIKI INDYWIDUALNE • środowisko rodzinne • środowisko rówieśnicze • szkoła • środki masowego przekazu • inne wiek poziom inteligencji inne (Mandal, 1995)

8. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI Na socjalizację ról społecznych związanych z płcią w obrębie środowiska rodzinnego główny wpływ mają rodzice rodzeństwo (Mandal, 1995)

9. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO-RODZICÓW NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI • Liczne teorie – psychoanalityczne, społecznego uczenia się, rozwoju poznawczego – zakładają, iż na przyswojenie przez dziecko stereotypów związanych z płcią znaczący wpływ wywiera środowisko rodzinne (por.: Deaux, Kite, 2002, Mandal, 1995, Pankowska, 2005, Rawa – Kochanowska, 2004, Renzetti, Curran, 2005). • Również wyniki badań (zob.Golombok, Fivush, 1994, Maciejewska – Mroczek, 2007, Renzetti, Curran, 2005) wskazują na istnienie istotnych różnic w traktowaniu dzieci odmiennej płci przez rodziców prowadzące do socjalizacji określonych stereotypem ról związanych z płcią w zakresie: • odmiennego sposobu komunikacji z córkami i synami, ilości kierowanych do dzieci różnej płci komunikatów dotyczących emocji, poziomu zróżnicowania ich treści; • tendencji do okazywania czułości w relacjach z córkami i restrykcyjności wobec synów; • większej reaktywności rodziców dzieci 13-14 miesięcznych na zachowania o charakterze asertywnym chłopców (aktywne wymuszanie uwagi) oraz wszelkie próby komunikacji, zarówno niewerbalnej (gesty, dotknięcia), jak i werbalnej u dziewcząt.

10. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO-RODZICÓW NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI Różnice w oddziaływaniach socjalizacyjnych rodziców obejmują także: ZABAWY Z DZIEĆMI Zabawy z chłopcami - charakter interakcyjny, eksploracyjny, z dziewczynkami - oparte na komunikacji i większej bliskości fizycznej ,delikatniejszy sposób zabawy (Bronstein, 1988, MacDonald, Parke, 1986 za: Renzetti, Curran, 2005) ZABAWKI Zabawki chłopców zachęcają do aktywności, eksploracji, konstruowania, współzawodnictwa. Zabawki dziewcząt nawiązują przede wszystkim do dbałości o urodę i pełnienia funkcji opiekuńczych, preferencja zabawek stereotypowo związanych z płcią występuje już w wieku 18 miesięcy, (Golombok, Fivush, 1994, Maciejewska – Mroczek, 2007) SPOSÓB UBIERANIA Stroje zróżnicowane pod względem kolorystyki, ozdób i funkcjonalności, ułatwiają lub nie podejmowanie specyficznych form aktywności (Renzetti, Curran, 2005)

11. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO-RODZICÓW NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI Główne czynniki społeczno – ekonomiczne mające modyfikujący wpływ na proces socjalizacji ról płciowych związany z interakcją między dziećmi a rodzicami pochodzenie społeczne rodziców; wykształcenie rodziców; stan posiadania; stopień kobiecości i męskości każdego z rodziców, poziom stereotypowości ról pełnionych przez rodziców oraz posiadanych przez nich cech psychicznych obecność/brak rodzica w życiu dziecka (Gapik, 1984, Harwas – Napierała, 2002, Mandal, 1995, Stokłosa, 1987)

12. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO-RODZEŃSTWA NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI Czynniki mające wpływ na przyswojenie stereotypów płci przez jednostkę związane z rodzeństwem: • płeć rodzeństwa; • jego wiek; • stopień stereotypowości posiadanych przez nie cech; • kolejność urodzenia; • spostrzeganie faktu faworyzowania rodzeństwa przez rodziców. (Hoyenga, Hoyenga, 1979, Wasilenko, 1980 za: Mandal, 2005, Lewicki, 1980).

13. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RÓWIEŚNICZEGO NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI • dzieci poniżej trzeciego roku życia wykazują zróżnicowanie w kontakcie z rówieśnikami – interakcje w parach mieszanych cechuje asymetria wskazująca na znajomość różnic między płciami i stereotypowe zachowania; • grupa rówieśnicza może być spostrzegana jako instrument kontroli społecznej wpływający na dostosowanie aktywności dziecka do wzorców płci: • dzieci wykazują jawną dezaprobatę – wyśmiewają, krytykują rówieśników angażujących się w zabawy stereotypowo przypisane przeciwnej płci, preferują rówieśników przejawiających typowe płciowo zachowania; • przejawiane w samotności zainteresowanie dzieci w wieku przedszkolnym zabawkami stereotypowo związanymi z płcią przeciwną malało w obecności dzieci tej samej płci i zanikało zupełnie w obecności dzieci płci odmiennej. (Fagot, Leinbach, 1983, Goodenough, 1990, Roopnarine, 1984 za: Renzetti, Curran, 2005, Golombok, Fivush 1994, Jacklin i Maccoby, 1978, Serbin, 1983 za: Pankowska, 2005).

14. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WPŁYW ŚRODOWISKA RÓWIEŚNICZEGO NA PROCES INTERNALIZACJI STEREOTYPÓW PŁCI • Zgodna ze stereotypem polaryzacja płciowa zauważalna jest w formach aktywności podejmowanych przez grupy chłopców i dziewcząt • grupy chłopców są zwykle większe i nastawione na współzawodnictwo, dominują w nich: aktywność fizyczna oraz operacje na przedmiotach; • dziewczęta tworzą grupy opierające się na bliskości interpersonalnej, komunikacji, prowadzone przez nie zabawy służą rozwijaniu kompetencji społecznych (Corsaro, Eder, 1990, Maccoby, 1988, Sheldon, 1990 za: Renzetti, Curran, 2005; Pankowska, 2005, Tannen, 1994); • stereotypizacja postaw i zachowań związanych z płcią nasila się w okresie adolescencji. Prezentowanie przez chłopców typowo męskich cech (tj. siła i odwaga) oraz podkreślanie przez dziewczęta swojej urody ma na celu, jak zauważa Pankowska (2005), zwiększenie atrakcyjności erotycznej i powodzenia u płci przeciwnej.

15. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) GŁÓWNE OBSZARY WPŁYWU SZKOŁY NA PROCES TYPIZACJI PŁCIOWEJ • NAUCZYCIELSKIE • PRZEKAZY • SOCJALIZACYJNE PODRĘCZNIKI SZKOLNE

16. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY PŁCI NAUCZYCIELA A ODDZIAŁYWANIA O CHARAKTERZE EDUKACYJNYM(Brannon, 2002, Muszyńska, 2004, Pankowska, 2005) STEREOTYPY PŁCI OBECNE W SPOŁECZEŃSTWIE STEREOTYPY PŁCI NAUCZYCIELA WYZNACZONE PŁCIĄ UCZNIÓW OCZEKIWANIA, WYMAGANIA, TYP RELACJI, SPOSÓB POSTĘPOWANIA OCENA WYNIKÓW, OCENA ZACHOWANIA FUNKCJONOWANIE UCZNIÓW W SFERZE EMOCJONALNEJ, INTELEKTUALNEJ, SPOŁECZNEJ UTRWALENIE RÓŻNIC MIĘDZYPŁCIOWYCH, STEREOTYPÓW ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ

17. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) TREŚĆ STEREOTYPÓW PŁCI NAUCZYCIELI UMIEJĘTNOŚCI PRZYDATNE KOBIECIE WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE • Umiejętności kulinarne (46,5%) • Godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi (39,5%) • Gospodarowanie budżetem domowym (38,6%) • Nawiązywanie kontaktów (27,2%) • Podejmowanie decyzji (22,8%) • Umiejętność wychowania dzieci (21,1%) • Znajomość języków obcych (11,4%) • Wykształcenie (10,5%) • Prawo jazdy (9,7%) • Obsługa komputera (9,7%) • Inne(11,4) (Górnikowska – Zwolak, 2004, s.89)

18. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) TREŚĆ STEREOTYPÓW PŁCI NAUCZYCIELICZYNNIKI MAJĄCE ZNACZENIE W DOROSŁYM ŻYCIU UCZENNIC I UCZNIÓW (Łuksza 2001, Górnikowska – Zwolak, 2004) 1- wykształcenie wyższe 2 - inteligencja 3 - atrakcyjność zewnętrzna 4 - korzystne małżeństwo (zamożny/a partner/ka) 5 - ambicja, przedsiębiorczość 6 - dobrze płatny zawód

19. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY PŁCI NAUCZYCIELI OBSZARY FUNKCJONOWANIA I KONSEKWENCJE • oczekiwania dotyczące zdolności • poznawczych dziewcząt i chłopców • oraz związane z nimi wymagania stawiane przez nauczycieli wspieranie rozwoju zainteresowań chłopców w kierunku nauk ścisłych; rozwijanie zdolności humanistycznych u dziewcząt; kształtowanie sposobu myślenia dziewcząt i chłopców; kształtowanie odmiennych przekonań dotyczących zdolności posiadanych przez przedstawicieli obu płci; kształt dalszej drogi edukacyjnej i zawodowej (Branon, 2002, Dembo, 1997, Meighan, 1993, Vasta i in. 1996 za: Muszyńska, 2004, Mandal, 1995 )

20. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY PŁCI NAUCZYCIELI OBSZARY FUNKCJONOWANIA I KONSEKWENCJE – c.d. rzadsze wywoływanie dziewczynek do odpowiedzi częstsze odnoszenie swoich wypowiedzi do chłopców udzielanie bardziej wyczerpujących odpowiedzi na pytania chłopców częstsze dostarczanie chłopcom wskazówek do zadań rozwiązywanych w klasie (matematyka) dłuższe oczekiwanie na udzielenie przez nich odpowiedzi częstsze przerywanie wypowiedzi dziewczynkom poświęcanie większej ilości uwagi chłopcom (60 %) niezależnie od wieku, stażu pracy i płci wzmacnianie zachowań zależnych i uległych u dziewcząt chłopcy (a później także mężczyźni) - grupa dominująca, traktowana szczególnie, skupiająca na sobie uwagę; dziewczęta - grupa podrzędna, deprecjonującą własne potrzeby w imię poświęcania się na rzecz innych (Brannon, 2002; Buczkowski, 1997; s.26, Muszyńska, 2004)

21. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) STEREOTYPY PŁCI W PODRĘCZNIKACH PODRĘCZNIKI SZKOLNE FUNKCJE DYDAKTYCZNE PROGRAM UKRYTY (hidden curriculum) PRZEKAZANIE TREŚCI ZGODNYCH Z PROGRAMEM NAUCZANIA TRANSMISJA STEREOTYPÓW PŁCI, A TAKŻE INNYCH TREŚCI PRZYSWOJONYCH PODCZAS NAUKI OBOK OFICJALNEGO PROGRAMU

22. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) SPOSÓB PRZEDSTAWIANIA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW WE WSPÓŁCZESNYCH PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH (ANALIZA NA PODSTAWIE PODRĘCZNIKA WESOŁA SZKOŁA)

23. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) SPOSÓB PRZEDSTAWIANIA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW WE WSPÓŁCZESNYCH PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH (ANALIZA NA PODSTAWIE PODRĘCZNIKA WESOŁA SZKOŁA) - c.d. (Chlebio – Abed, Klimczak – Ziółek, 2004, Pankowska, 2004)

24. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) SPOSÓB PRZEDSTAWIANIA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW WE WSPÓŁCZESNYCH PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH (Wesoła szkoła, kształcenie zintegrowane w klasie 2, część 1-3)

25. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) SPOSÓB PRZEDSTAWIANIA KOBIET I MĘŻCZYZNWE WSPÓŁCZESNYCH PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH (Wesoła szkoła, kształcenie zintegrowane w klasie 2, część 1-3)

26. ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Analiza programów telewizyjnych wskazuje, iż większość z nich odzwierciedla tradycyjny podział ról społecznych (Arcimowicz, 2003, Aronson, 1995, Deaux, Kite, 2002, Pankowska, 2005, Renzetti, Curran, 2005, Ziółek, 2001) PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) WIZERUNEK MĘŻCZYZN W PROGRAMACH TELEWIZYJNYCH jednostki aktywne, pracujące zawodowo, dzielne, awanturnicze, zdobywcze; reprezentują sferę publiczną; ważniejsze niż uroda są cechy osobowości, ich status, zawód jaki wykonują; prezentowani są przez większą ilość czasu niż kobiety WIZERUNEK KOBIET W PROGRAMACH TELEWIZYJNYCH pełnią zwykle role żony, matki lub kochanki, ich miejsce jest w domu u boku kochanego mężczyzny; podkreślana i oceniana pozytywnie jest ich zgrabna sylwetka, uroda, młodość

27. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Wizerunek kobiety w reklamie (Doliński, 1999, Łopacka – Sęczyk, Machaj, 2008) Kobieta tradycyjna Kobieta, której pasją jest czystość – jej rolą jest dbanie o dom – sprzątanie, pranie, prasowanie itp. Matka – kucharka – kobieta karmiąca, przygotowująca posiłki, przede wszystkim dzieciom i mężowi Kobieta nierozgarnięta – potrzebująca porady ze strony męskiego autorytetu Kobieta nowoczesna, ale zacofana – używając nowoczesnych sprzętów pozostaje osadzona w roli „kury domowej” Kobieta nowoczesna Kobieta ogarnięta obsesją ciała – stosuje szereg specyfików w celu uzyskania/utrzymania pięknego wyglądu Kobieta - produkt, dodatek– symbol seksu, obiekt mający kusić i dodawać atrakcyjności sprzedawanemu towarowi Kobieta pracująca – businesswoman – profesjonalistka poświęcająca się karierze zawodowej Kobieta ekspert – występująca w roli autorytetu, osoby, która wyjaśnia, uczy, instruuje

28. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Wizerunek mężczyzny w reklamie (Arcimowicz, 2003) Mężczyzna tradycyjny Profesjonalista –przedstawiciel różnorodnych, cieszących się społecznym uznaniem zawodów, specjalista w wielu dziedzinachżycia,również tych, które uznawane są za domenę kobiet, doradza im, wzbudza podziw Szef – wydaje polecenia, demonstruje władzę wobec podwładnych – najczęściej kobiet Głowa rodziny – dba o zapewnienie odpowiednich warunków materialnych rodzinie, zabezpieczenie przyszłości żony i dzieci; reprezentuje sferę publiczną, zagubiony w domowej codzienności Kochanek – przedstawiany w towarzystwie pięknych kobiet, które zdobywa przy pomocy reklamowanych produktów Mężczyzna nowoczesny Mężczyzna zadbany – metroseksualny, przystojny, seksowny, skoncentrowany na upiększaniu ciała Mężczyzna pełniący rolę kobiety–ojciec związany z dziećmi, zajmujący się nimi; wykonuje domowe czynności,np. pranie Mężczyzna łagodny – posiada cechy łączone z kobiecością: wrażliwość, łagodność, marzycielstwo, stanowi przeciwieństwo mężczyzny dominującego, posiadającego władzę

29. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ Reklama telewizyjna a stereotypy płci u dzieci: • dzieci w wieku przedszkolnym oraz młodszym wieku szkolnym oglądają w ciągu miesiąca od 500 do 900 reklam; • większość z nich (80%) deklaruje, że bardzo lubi oglądać reklamy, zwłaszcza te, które przedstawiają realia domowe i rodzinę; • o ile dzieci kwestionują wiarygodność przekazu dotyczącego jakości reklamowanych produktów, o tyle prawdziwość przedstawianego świata nie budzi ich wątpliwości; (Kossowski, 1999, Pankowska, 2005)

30. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A STEREOTYPY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ obecność stereotypów płci w mass mediów (telewizja, czasopisma, Internet); znacząca ilość oglądanych przez dzieci programów telewizyjnych, reklam ukazujących spolaryzowany płciowo podział świata uzupełnienie informacji dotyczących cech i ról stereotypowo związanych z płcią docierających do jednostki z wielu innych źródeł socjalizacyjnych utrwalenie i podtrzymanie stereotypów zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym istotny wpływ przekazów medialnych na wyobraźnię i zachowanie dzieci istnienie korelacji dodatniej między ilością czasu spędzanego przez dzieci przed telewizorem a stopniem typowości ich postaw dotyczących ról społecznych związanych z płcią (Burns, 1982, Kossowski, 1999,Weinreich, 1978, za: Pankowska, 2005)

31. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Bibliografia: • Arcimowicz, K. (2003). Obraz mężczyzny w polskich mediach. Prawda, fałsz, stereotyp. Gdańsk: GWP. • Aronson, E. (1995). Człowiek – istota społeczna. Warszawa: PWN. • Bem, S. L. (1989). Genital knowledge and gender constancy. Child Development, 60. • Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk: GWP. • Broverman I. K., Vogel S.R., Broverman D.M., Clarkson F.E., Rosenkrantz P.S. (1972). Sex-role stereotyper: a current appraisal. Journal of Social Issues, 28. • Buczkowski,A. (1997). Dwa różne światy, czyli jak socjalizuje się dziewczynkę i chłopca. W: J. Brach – Czaina (red.). Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze.Białystok: Trans Humana. • Chlebio – Abed, D., Klimczak – Ziółek, J., (2004). Koncepcje kobiecości i męskości w podręcznikach szkolnych dla klas pierwszych. W: M. Chromczyńska - Rubacha (red.) Płeć i rodzaj w edukacji. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej. • Cross, S., E., Markus, H., R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: B. Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Gdańsk: GWP. • Dakowicz, A. (2000). Płeć psychiczna a poziom samoaktualizacji. Białystok: Trans Humana. • Deaux, K., Kite, M. (2002). Stereotypy płci. W: B. Wojciszke (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice.Gdańsk: GWP. • Deaux, K., Lewis, L. L. (1984). Structure of gender stereotypes: Interrelationships among components and gender label. Journal of Personality and Social Psychology, 46. • Dobrowolska, H., Dziabaszewski, W., Konieczna, A., Wasilewska, A., (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie III. Karty pracy ucznia, część 1-3. Warszawa: WSIP.

32. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Bibliografia: • Dobrowolska, H., Konieczna, A., (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie II. Podręcznik, część 1-3. Warszawa: WSIP. • Dobrowolska, H., Konieczna, A., Wasilewska, A., (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie II. Karty pracy ucznia, część 1-3. Warszawa: WSIP. • Dobrowolska, H., Konieczna, A., Dziabaszewski, W. (2001). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie II. Podręcznik, część 1-3. Warszawa: WSIP. • Doliński, D. (1999). Psychologia reklamy. Wrocław: Aida S.C. • Gapik, L. (1984). Psychospołeczne aspekty zachowania seksualnego. W: Imieliński, K. (red.). Seksuologia społeczna. Zagadnienia psychospołeczne. Warszawa: PWN. • Gapik, L., (2006).Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. Przegląd Terapeutyczny, 1http://www.ptt-terapia.pl/przeglad/01/Gapik_01.pdf. • Golombok, S., Fivush, R. (1994). Gender development. Cambridge: Cambridge University Press • Górnikowska – Zwolak, E. (2004). Nauczycielskie koncepcje ról społecznych kobiety i mężczyzny – czynnik wzmacniający czy osłabiający szanse rozwojowe dziewcząt i chłopców? W: M. Chromczyńska – Rubacha (red.) Płeć i rodzaj w edukacji. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej. • Hanisz, J., (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie II. Matematyka. Część 1-3. Warszawa: WSIP. • Hanisz, J., (2001). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie III. Matematyka. Część 1-3. Warszawa: WSIP. • Harwas – Napierała, B. (2002). Niektóre czynniki zaburzające relacje między małżonkami. W: Gapik, L., Woźniak, A. (red.). Postępy psychoterapii. Problemy małżeństwa i rodziny. Tom IV. Poznań: P.W.Interfund • Janowski, A, (1989). Uczeń w teatrze życia szkolnego. Warszawa: WSiP. • Kossowski, P. (1999). Dziecko i reklama telewizyjna. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. • Leinbach, M., D., Fagot, B., I. (1993). Categorical habituation to male and female faces: Gender schematic processing in infancy. Infant Behavior and Development, 16.

33. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Bibliografia: • Lewicki, P. (1980). Kolejność urodzenia w rodzeństwie a struktura wzorca poznawczego wykorzystywanego w percepcji osób. Psychologia Wychowawcza, 2. • Lott, B., Maluso, D. (2002). Społeczne uczenie się męskości i kobiecości. W: W. Wojciszke (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Gdańsk: GWP. • Łopacka – Sęczyk, E., Machaj, A. (2008). Psychologiczne konsekwencje wizerunku kobiety w reklamie. W: Aouil, B., Maliszewski, W., J. (red.). Media – Komunikacja – Zdrowie. Wyzwania – Szanse – Zagrożenia. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Podręcznik. Część 1. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Podręcznik. Część 2. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Podręcznik. Część 3. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Karty pracy ucznia. Część 1. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Karty pracy ucznia. Część 2. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S., Petkowicz, H., Hanisz, J., Karaszewski, S., Micińska – Łyżniak, I., Straburzyńska, J., Wiśniewska,A., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Karty pracy ucznia. Część 3. Warszawa: WSIP. • Łukasik, S.., Petkowicz, H., Hanisz, J., Dobrowolska, H., Karaszewski, S., Straburzyńska, J., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Karty pracy ucznia. Część 4. Warszawa: WSIP.

34. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Bibliografia: • Łukasik, S., Petkowicz, H., Hanisz, J., Dobrowolska, H., Karaszewski, S., Straburzyńska, J., Witkowska, E. (2000). Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie I. Karty pracy ucznia. Część 5. Warszawa: WSIP. • Maciejewska – Mroczek, E. (2007). Role płciowe zapisanie w zabawkach. O przydatności badań nad produktami przeznaczonymi dla dzieci dla nauk zjmujących się tożsamością. Kultura i Społeczeństwo, 1. • Macrae, C. N., Stangor, Ch., Hewstone, M. (1999).(red.). Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie. Gdańsk: GWP. • Mandal, E. (1995). Socjalizacja ról społecznych związanych z płcią. W: E. Mandal,R. Stefańska – Klar (red.). Współczesne problemy socjalizacji. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. • Mandal, E. (2003).Kobiecość i męskość. Popularne opinie i badania naukowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. • Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. • Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami. W: Kuczyńska, A., Dzikowska, E.K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wydawnictwo UW. • Moir, A., Jessel, D. (1993). Płeć mózgu. O prawdziwej różnicy między mężczyzną i kobietą. Warszawa: PIW. • Muszyńska, E. (2004). Warunki edukacji szkolnej dziewcząt i chłopców: różnice, ich przyczyny i skutki. W: M. Chromczyńska - Rubacha (red.) Płeć i rodzaj w edukacji. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej. • Pankowska, D. (2004). Wizerunek dziewczynek i chłopców w podręcznikach do nauczania początkowego i do nauczania zintegrowaniego W: M. Chromczyńska - Rubacha (red.) Płeć i rodzaj w edukacji. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej. • Pankowska, D. (2005). Wychowanie a role płciowe. Gdańsk: GWP. • Pilch, T. (2006). (red.) Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom V. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

35. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Bibliografia: • Rawa – Kochanowska, A. (2004). Poczucie tożsamości płciowej młodych kobiet a funkcjonowanie ich rodziców. W: Kuczyńska, A., Dzikowska, E., K. (red.) Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wydawnictwo: UW. • Renzetti, C., M., Curran, D., J. (2005). Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. • Schaffer, H., R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. • Stokłosa, B. (1987). Struktura rodziny a wzorce poznawcze ról społecznych. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej. • Tannen, D. (1994). Ty nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie. Warszawa: W.A.B. • Wojciszke, B. (2002) (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Gdańsk: GWP. • Ziółek, J. (2001). Stereotypy płci w polskiej telewizji. Kultura i Społeczeństwo, 2. Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z Internetu i nie są własnością autorki

36. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 6/7(2009) Meaning of sociocultural factors in the process of acquiring gender stereotypes by Edyta Łopacka – Sęczyk e.seczyk@amu.edu.pl Department of Health Promotion and Psychotherapy Faculty of Educational Studies Adam Mickiewicz University Poznań