Wychowanie i edukacja młodego pokolenia w nauczaniu Jana Pawła II

1. Wychowanie i edukacja młodego pokolenia w nauczaniu Jana Pawła II dr Grzegorz Baczewski

2. Każdy człowiek jest osobą to znaczy istotą rozumną i obdarzoną wolną wolą Jan Paweł II widział w dzieciach i młodzieży pełnowartościowe osoby stworzone na obraz i podobieństwo Boga Wobec dziecka jako osoby stosuje się tak zwaną normę personalistyczną, która głosi, iż: ,,Nigdy nie wolno posługiwać się osobą ludzką jako narzędziem do jakiegoś celu, ale jako celem samym w sobie'', a szerzej to ujmując – ,,Wobec dziecka jako osoby ludzkiej właściwą postawę stanowi tylko miłość, która szanuje jego osobową godność” Personalistyczna filozofia - fundament edukacji

3. Personalistyczna filozofia - fundament edukacji • Dzieci to „ludzie jutra”, „wiosna życia”, „zadatek przyszłości każdej ziemskiej ojczyzny” (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Nowy Jork, 2.X.1979, z okazji ustanowienia Międzynarodowego Roku Dziecka)‏ • Dzieci to również uosobienie niewinności i źródło nadziei, która mówi rodzicom o celu ich życia i jest owocem ich miłości (Por. Jan Paweł II, Dziecko nadzieja – przemówienie w Castel Gandolfo, 22.VII.1979)‏

4. Personalizm Jana Pawła II stwierdza także szczególną wartość życia dzieci, które są przyszłością nie tylko rodziców, lecz także państw i całej ludzkości (Por. Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy świętej, Kalisz 4.VI.1997)‏ Jan Paweł II był autorem pierwszego w historii Kościoła listu papieskiego do dzieci, w którym wspomina własne dzieciństwo oraz dzieciństwo Jezusa narodzonego w ubóstwie i potępia w nim różne formy przemocy oraz niesprawiedliwości wobec dzieci (Por. Jan Paweł II, List Ojca Świętego do dzieci w Roku Rodziny, 1994). Personalistyczna filozofia - fundament edukacji

5. Najważniejsze jest prawo dzieci do posiadania pełnej i kochającej rodziny (Por. Jan Paweł II, Przemówienie w Waszyngtonie z 7.X.1979 oraz duża część adhortacji o rodzinie „Familiaris consortio”)‏ W rodzinie dziecko powinno być szanowane, otoczone troską, miłością, ochroną w sferze duchowej, materialnej i intelektualnej, które zapewnią mu możliwość integralnego, czyli całościowego rozwoju osobowego (Por. Jan Paweł II, Przemówienie w Waszyngtonie z 7.X.1979 oraz duża część adhortacji o rodzinie „Familiaris consortio”)‏ Jan Paweł II uczulał opinię publiczną na przestrzeganie Deklaracji Praw Dziecka ONZ, która wyraża wiele ważnych zasad (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do dziennikarzy europejskich, z 13. I. 1979)‏ Prawa dziecka według Jana Pawła II

6. Z prawami dziecka wiążą sie jednak także jego obowiązki i odpowiedzialność zgodnie z poziomem rozwoju dziecka (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do dziennikarzy europejskich, z 13. I. 1979)‏ Jan Paweł II zwracał też uwagę na ważne przepisy w kwestii dzieci zawarte w Karcie Praw Rodziny Przestrzeganie praw dziecka to zarazem obowiązek dorosłych. Jest to cel, ku któremu należy dążyć nie tylko ze względu na dobro dzieci, lecz także całej naszej cywilizacji (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do dziennikarzy europejskich, z 13. I. 1979)‏ Prawa dziecka według Jana Pawła II

7. Papież domagał się budowania „cywilizacji miłości”, czyli świata w którym także dzieciom nie groziłaby wojna, ubóstwo, niedożywienie, brak możliwości edukacji i wychowania (Por. Jan Paweł II, Przemówienie w San Domingo, 25.I.1979)‏ Jan Paweł II zwracał uwagę na otoczenie szczególną opieką przez instytucje i społeczeństwa dzieci pozbawione rodzin, na stwarzanie dobrych przepisów służących adopcji dzieci przez rodziny oraz ochronę rodzin wielodzietnych (Por. Karta Praw Rodziny art. 4F i 3c)‏ Papież podkreślał szczególną rolę matek w życiu dzieci oraz całych społeczeństw i nawoływał by nie deprecjonować kobiet ze względów ekonomicznych, ale by ukazać piękno i ważność macierzyństwa (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do Sekretarza Generalnego Międzynarodowej Konferencji o Zaludnieniu)‏ Prawa dziecka według Jana Pawła II

8. Wychowanie – w opinii Jana Pawła II wychowanie w sensie najszerszym oznacza stawanie się osoby ludzkiej coraz bardziej człowiekiem, czyli stanowi troskę o to, ażeby człowiek coraz bardziej był, nie zaś coraz więcej miał. Być coraz bardziej człowiekiem to także umieć być nie tylko w relacjach z innymi ludźmi, ale także żyć dla drugich. Według Jana Pawła II dzięki wychowaniu ludzie mogą stać się wielcy w swym człowieczeństwie, a praca wychowawcza wiąże się z formacją sumienia (a nie jedynie intelektu) (Por. Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż 2.VI.1980)‏ Zasady wychowania i edukacji według Jana Pawła II

9. Jan Paweł II ubolewał nad utożsamianiem wychowania z wykształceniem oraz przenoszeniem ciężaru wychowania z konkretnych osób na bezosobowe instytucje (relacje osobowe tu istotne: wychowawca – wychowanek). Wychowanie nie powinno też stanowić manipulacji, która służyć ma ukształtowaniu osób do tego, by mogły sie wykazywać swymi umiejętnościami, wiedzą, sukcesami. Przyszłość osób wiąże się nierozerwalnie z integralnym ich wychowaniem (Por. Jan Paweł II, Homilia w Monte Sameiro, 15.05.1982)‏ Zasady wychowania i edukacji według Jana Pawła II

10. Głównym celem jest doprowadzenie do ludzkiej dojrzałości integralnej tzn. cielesnej, duchowej, intelektualnej i emocjonalnej. Liczy się nie tylko „wiedzieć”, ale głównie „być”, co wiąże się z umiejętnym ukształtowaniem wolności i odpowiedzialności. Oznacza to umiejętne panowanie nad sobą w oparciu o wartości moralne, także dążenie do prawdy, dobra i piękna (Por. Jan Paweł II, Homilia w Kamerunie z 13.07.1985)‏ Cele i zadania wychowania i edukacji

11. Dodatkowe cele to: wychowanie do poszanowania życia, do kształtowania dobrych relacji międzyosobowych, właściwego stosunku do seksualności i czystości, do odpowiedzialnego rodzicielstwa, do właściwej postawy wobec dóbr materialnych, służby i troski o każdą osobę ludzką, zwłaszcza biedną lub chorą (Por. Jan Paweł II, Encyklika „Evangelium Vitae” oraz adhortacja „Familliaris consortio”)‏ Papież zwracał też uwagę na pewne cele negatywne w procesie wychowawczym, to znaczy dążące do wykorzenienia wad, nałogów u dzieci i młodzieży np. narkomanii Cele i zadania wychowania i edukacji

12. Według Jana Pawła II, wychowawcy, nauczyciele mają trudną i odpowiedzialną misję, choć zarazem bardzo wzniosłą (Por. Jan Paweł II, Homilia w Kamerunie, 13.08.1985)‏ Wychowawca, nauczyciel to w opinii Jana Pawła II współpracownik Boga – Wychowawcy(Por. Jan Paweł II, adhortacja Christifideles laici). Taka osoba niejako „rodzi” w znaczeniu duchowym nowego człowieka i składa bezinteresowny dar z siebie dzięki czemu misja wychowawczo – nauczycielska stanowi misję apostolską (Por. Jan Paweł II, List do rodzin „Gratissimum sane”)‏ Autentyczne wychowanie to nie tylko przekazanie wiedzy, ale również ukształtowanie postawy poszukiwania obiektywnej prawdy i odróżniania jej od fałszu (Por. Jan Paweł II, Wychowywać to nie tylko kształcić, Homilia z Leon, 4.08.1983)‏ Rola wychowawców i nauczycieli

13. Aby wychowawcy i nauczyciele mogli właściwie spełniać swą misję sami muszą być odpowiednio uformowani, tak by móc stać się prawdziwymi autorytetami dla dzieci i młodzieży i potwierdzać życiem, swoją postawą to, co głoszą (Por. Jan Paweł II, adhortacja Christifideles laici)‏ Nauczyciele i wychowawcy powinni korzystać z tych treści pedagogicznych, które na przestrzeni dziejów okazały się ważne, obroniły swoją rolę w życiu ludzkim i są uniwersalne (Por. Jan Paweł II, List w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosco, Juventum patris)‏ Rola wychowawców i nauczycieli

14. Ważne w postawie nauczycieli i wychowawców jest zainteresowanie sprawami i problemami uczniów i wychowanków, uczestniczenie w ich zainteresowaniach np. sportowych, kulturalnych oraz szczere rozmowy. Ogólnie w opinii Jana Pawła II dobry nauczyciel powinien być dojrzałym i odpowiedzialnym przyjacielem, którego pierwszym zadaniem jest wskazywanie dobra i drogi do niego prowadzącej. Oznacza to czasami też konieczność stanowczego, choć życzliwego, nawet krytycznego oceniania ucznia, gdy ten zasługuje na naganę i upomnienie. Jan Paweł II nazywał taką postawę za św. Janem Bosko „pedagogiczną obecnością” (Por. Jan Paweł II, List w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko)‏ Rola wychowawców i nauczycieli Rola wychowawców i nauczycieli

15. Jan Paweł II zwracał uwagę na ważną rolę w okresie młodzieńczym samowychowania w procesie pedagogicznym. Wychowanie w rodzinie, w szkole dostarczać ma młodzieży elementów do ich późniejszego samowychowania (Por. Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży 1990)‏ Papież zauważał, iż praca i pracowitość w znacznym stopniu warunkują proces wychowania, bo człowiek staje się prawdziwie człowiekiem również przez pracę (Por. Jan Paweł II, Encyklika „Laborem exercens”)‏ Rola wychowawców i nauczycieli

16. Papież wspominał też o ważnej roli zabawy, która nie tylko stanowi przejaw chęci do rozrywki (homo ludens), lecz stanówi okazję do kształcenia charakteru i pielęgnowania cnót. Zabawa także wspomaga rozwój osobowości i wyraża młodość ducha (Por. Jan Paweł II, przemówienie z 1.03.1980)‏ Rola wychowawców i nauczycieli

17. Rodzina Najważniejsze środowiska wychowawcze • Ponieważ rodzice dali życie dzieciom, mają prawo być pierwszymi i głównymi wychowawcami. Rodzina to podstawowa komórka społeczna, także w sferze wychowawczej (Por. Jan Paweł II, adhortacja „Familiaris consortio”)‏ • Papież dostrzegał zagrożenie dla rodzin płynące ze strony współczesnej cywilizacji konsumpcyjnej zwanej też przez Jana Pawła II „cywilizacją śmierci” np: aborcja, antykoncepcja, pornografia, hedonistyczny styl życia

18. Najważniejsze środowiska wychowawcze Rodzina • Z kryzysem rodzin wiąże się większość kłopotów dzieci np. ich zagubienie moralne, duchowe, popadanie w nałogi, alienacja społeczna • Obowiązkiem państw, którym zależy na właściwym wychowaniu dzieci, jest troska o rodziny, a nie zastępowanie rodziców w funkcji wychowawczej (Por. Jan Paweł II, Przemówienie z 30.10.1978)‏ • Rodzice powinni w atmosferze miłości stanowić przykład osobisty dla dzieci, wzór dla nich, który lepiej niż słowa potrafi wychowywać, wymaga to od rodziców wiele cierpliwości, mądrości i taktu

19. Wychowanie jest zadaniem, które zarazem wymaga, aby rodzice sami byli dobrze wychowani, bo tylko wtedy ich trud będzie owocny (Por. Jan Paweł II, Homilia, Wrocław, 21.06.1983)‏ Jan Paweł II podkreślał szczególną rolę matki w procesie wychowania w rodzinach oraz atmosfery zaufania wzajemnego dzieci i rodziców Rodzina ma być komunią osób, które się nawzajem wychowują oraz przyczyniają się do humanizacji społeczeństwa (Por. Jan Paweł II, Adhortacja Christifideles laici)‏ Najważniejsze środowiska wychowawcze Rodzina

20. Jan Paweł II akcentował, iż rodzice mają prawo wyboru szkoły dla swoich dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami, zaś państwo powinno ich w tym wspierać (Por. Jan Paweł II, przemówienie, Rzym, 28.06.1984)‏ Uzupełnieniem prawa do wyboru szkoły powinien być obowiązek rodziców angażowania się w nawiązanie serdecznego i czynnego kontaktu ze szkołą i nauczycielami Rodzice mają też prawo do tego, aby wpływać na to, by szkoła nie głosiła ideologii przeciwnych ich wierze (Por. Karta Praw Rodziny art. 5)‏ Najważniejsze środowiska wychowawcze Szkoła

21. Najważniejsze środowiska wychowawcze Szkoła • W opinii Jana Pawła II w szkole powinien panować klimat przyjaznego i otwartego dialogu oraz wzajemnego szacunku. Dzięki takiemu klimatowi szkoła będzie nie tylko uczyć ale i wychowywać np: kształtować cnoty społeczne, patriotyczne, kształtować cnotę otwartości na świat i ludzi (papież zauważał jak trudną w tym względzie rolę mają w dzisiejszym świecie nauczyciele)‏

22. Najważniejsze środowiska wychowawcze Szkoła • Jan Paweł II m. in. w Homilii w czasie Mszy świętej w Łowiczu 14.06.1999 roku w następujących słowach zachęcał dzieci do nauki: „Uczcie się poznawać coraz tonowe przedmioty. Wiedza bowiem otwiera horyzonty i sprzyja duchowemu rozwojowi człowieka. Prawdziwie wielki jest ten człowiek, który chce się czegoś nauczyć.” W tej samej homilii stwierdzał też ogromną rolę nauczycieli: „Drodzy nauczyciele (...) Młodzi was potrzebują. Oni poszukują wzorców, które byłyby dla nich punktem odniesienia. Oczekują odpowiedzi na wiele zasadniczych pytań, jakie nurtują ich umysły i serca, a nade wszystkodomagają się od was przykładu życia”

23. Najważniejsze środowiska wychowawcze Szkoła • Szkoła i inne instytucje wychowawczo – edukacyjne pełnią rolę pomocniczą wobec rodziny (zasada subsydiaryzmu, czyli pomocniczości społecznej) (Por. Jan Paweł II, List do rodzin, Gratissimum sane)‏ • Praca nauczyciela w szkole powinna polegać na niesieniu pomocy uczniom w integralnym odnajdywaniu prawdy o rzeczywistości i wartościach. Papież stwierdzał, iż w czasach, gdy dobra materialne i technologiczne są przedkładane często nad potrzeby duchowe powinna obowiązywać zasada „nie może być nauki bez sumienia” (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, Strasburg, 8.10.1988)‏ • Oprócz wiedzy teoretycznej nauczyciele powinni przekazywać wiedzę praktyczną na przykład związaną z zasadami higieny i troską o zdrowie (Por. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji na temat AIDS, Rzym 15.11.1989)‏

24. Najważniejsze środowiska wychowawcze Kościół • W Kościele pierwszą osobą i wychowawcą jest Papież, a następnie wychowanie dokonuje się we wspólnotach parafialnych oraz ruchach i wspólnotach religijnych • Wychowanie, którym zajmuje się Kościół dotyczy kwestii wiary i moralności a wiąże sie też z katechizacją dzieci i młodzieży. Kościół i religia służą dobru człowieka. • Jednocześnie Papież zauważał, iż wspólnotowy charakter życia ludzkiego wymaga, aby różne wspólnoty współpracowały w wychowaniu, choć zarazem przestrzegał, aby rodzice zastanawiali się dobrze zanim powierzą wspólnotom część zadania wychowawczego (Por. Jan Paweł II, homilia, Donuale 13.08.1985)‏

25. Zdaniem Jana Pawła II kultura w ogromnym stopniu kształtuje człowieka a zarazem człowiek kształtuje kulturę (osobistą oraz społeczną)‏ U podstaw wzajemnych relacji kultury i wychowania powinna być postawa dążąca do kształtowania pełni człowieczeństwa, a nie prymat sensacji i doraźnego sukcesu (Por. Jan Paweł II, adhortacja Christifideles laici)‏ Jan Paweł II wzywał do tworzenia kultury wspomagającej poszanowanie godności człowieka, do „kultury życia”, a nie „cywilizacji śmierci” (Por. Jan Paweł II, Homilia, Kalisz 4.06.1997)‏ Rola kultury i mass mediów w wychowaniu

26. Jan Paweł II dostrzegał ogromną rolę mass mediów w procesie wychowania, które ponoszą w tym względzie dużą odpowiedzialność (Por. Jan Paweł II, Orędzie z 1.01.1979). Papież wzywał do tego, aby mass media promowały autentyczne wartości ogólnoludzkie oraz chrześcijańskie. Zauważał też na przykład, iż filmy największy wpływ mają na dzieci (pozytywny lub negatywny) (Por. Jan Paweł II, Orędzie do Międzynarodowej Katolickiej Organizacji Filmowej, Watykan 31.10.1978)‏ Rodzice oraz szkoły powinny uczyć dzieci właściwego korzystania ze środków masowego przekazu, zwłaszcza telewizji i internetu (Por. Jan Paweł II, Orędzie z 24.01.1994)‏ Rola kultury i mass mediów w wychowaniu

27. Wybrana bibliografia Materiały źródłowe: Jan Paweł II, Encykliki; Adhortacje; Homilie; Przemówienia Opracowania: Bilicki T., Dziecko i wychowanie w pedagogii Jana Pawła II, Kraków 2000. Chrobak S., Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły- Jana Pawła II, Warszawa 1999. Wrońska K., Karola Wojtyły personalistyczna filozofia wychowania, w: Personalistyczna filozofia wychowania, red. F. Adamski, Kraków 1999. Luber D., Aksjologiczne penetracje wykładni pedagogicznej Ojca Świętego Jana Pawła II generujące wychowanie dzieci i młodzieży, w: Nauczyciel i szkoła, nr 3-4, 2002, s. 61-88.