Racjonalność Boga w teologii procesu. Przyczynek do relacji nauka-wiara

1. Racjonalność Bogaw teologii procesu.Przyczynek do relacji nauka-wiara mgr Jakub Dziadkowiec Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Towarzystwo Metafizyczne im. A.N. Whiteheada e-mail: jdziadkowiec@kul.lublin.pl www.kul.pl/dziadkowiec Kraków, 11 grudnia 2010

2. Plan wystąpienia • Wprowadzenie • Trzy typy racjonalności Boga: 2.1. średniowieczna, 2.2. nowożytna, 2.3. procesualna. • Panenteizm i atrybuty Boga: 3.1. wszechmoc, 3.2. wszechwiedza, 3.3. doskonałość i (nie)zmienność. • Relacja nauka-wiara 4.1. „nowa teologia” procesu, 4.2. Tajemnica. • Wnioski mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

3. 2 x motto „Non in dialectica complacuit Deo salvum facere populum suum.” John Henry NewmanAn Essay in Aid of a Grammar of Assent [1870] „What we need is to make a renewed attempt to worship the objective God,not our forefathers’ doctrines about him.” Charles HartshorneThe Divine Relativity[1948, 148] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

4. Wprowadzenie • M. Heller [2008, 181]: „Bóg myśli racjonalnie, struktura świata jest urzeczywistnieniem stwórczego zamysłu Boga, zamysł ten jest więc w swej istocie głęboko racjonalny.” • Podstawowa przesłanka: • Zagadnienie racjonalności Boga wymaga wyjaśnieniazagadnienia boskiego działania w świecie. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

5. Osobowy Jahwe i grecki filozof • A.N. Whitehead [1988, 21]: „Musi się ono [przekonanie o racjonalności świata – J.D.] wiązać z naciskiem, jaki średniowiecze kładło na racjonalność Boga, którego wyobrażano sobie jako istotę o osobowej mocy Jahwe i o racjonalności greckiego filozofa. Każdy szczegół znajduje się pod kontrolą i jest elementem porządku: badania nad przyrodą muszą prowadzić do podtrzymania wiary w racjonalność.” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

6. Główna teza • Średniowieczne (klasyczne) wyobrażenie o racjonalności Boga • Rozwój filozofii i nauk przyrodniczych od renesansu po czasy dzisiejsze • Spór między nauką a wiarą (religią) • Jak można dzisiaj rozumieć racjonalność Boga? • Główna teza wystąpienia jest następująca: Teologia procesu, poprzez dookreślenie sposobu działania Boga w świecie oraz Jego atrybutów, wprowadza procesualny typ racjonalności Boga, który stwarza możliwość pełniejszego ujęcia relacji między nauką a wiarą. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

7. Schemat argumentacji Teologia procesu Panenteizm Procesualna racjonalność Boga Atrybuty Boga Relacja nauka-wiara mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

8. 2.1. Racjonalność średniowieczna: inteligibilność świata ufundowana w racjonalnym Bogu, racja uniesprzeczniająca fenomeny, absolutna wszechmoc, stworzenie z nicości, scholastyka – „racjonalna orgia średniowiecza”, egzystencjalna zależność stworzenia od Stwórcy. 2.2. Racjonalność nowożytna: rozwój i wpływ nauk szczegółowych na teologię, zewnętrzna racja uniesprzeczniająca staje się niepotrzebna, pytanie o podstawę racjonalności jest nienaukowe, deizm i ateizm, samowystarczalny świat, teologia apofatyczna. Trzy typy racjonalności Boga mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

9. 2.3. Racjonalność procesualna • Sprzeciw wobec: • marginalizacji znaczenia Boga w naturalnej historii Wszechświata (racjonalność nowożytna), • absolutnej zależności przygodnego świata od Boga (racjonalność średniowieczna). • Współ-uczestniczenie Boga w procesie kreacji, • Bóg jako „poeta świata, z czułą cierpliwością prowadzący go przez swoją wizję prawdy, piękna i dobra” [P&R 346], • Wabienie i perswazja zamiast koniecznych dekretów, • Zasada Konkretyzacji i ostateczne ograniczenie zamiast Pierwszego Poruszyciela, • Bóg to podstawa racjonalności świata – nadaje światu własne wzorce i proponuje wizję całości. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

10. Bóg: tyran – matematyk – poeta? Tabela 1: Trzy typy racjonalności Boga mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

11. Panenteizm i atrybuty Boga • Panenteizm [Hartshorne 1948, 89]: • “‘Panenteizm’ jest właściwym terminem dla stanowiska, według którego bóstwo jest w pewnym realnym aspekcie odróżnialne i niezależne od każdej spośród rzeczy względnych, lecz jednak, rozumiane jako aktualna całość, zawiera wszystkie rzeczy względne.” • Dwie natury Boga: pierwotna [primordial] i wtórna [consequent] • Dwubiegunowa racjonalność Boga: • Stwórca jako niezmienna podstawa racjonalności świata – Bóg na początku • Bóg, który podąża za kreatywnym postępem świata i „nie traci niczego, co może zostać zbawione” [P&R 346] – Bóg na końcu mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

12. 3.1. Wszechmoc • J. Cobb [2008, 68]: • „Bóg nie kontroluje tego, co się dzieje. Istnieje wiele ‘przyczyn’ tego, co się dzieje w każdym zdarzeniu, z których Bóg jest zawsze tylko jedną; to znaczy, Bóg nigdy nie determinuje jednostronnie tego, co się dzieje. Wciąż jednak Bóg jest jedną z przyczyn, tą, która wzywa do realizacji optymalnej wartości i stwarza tę realizację możliwą.” • „istnieją inne moce niż boska” [Hartshorne 1997] • stworzeni współ-twórcy [created co-creators] [Hefner 1993, 27] • częściowe samo-przyczynowanie [causa sui] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

13. 3.2. Wszechwiedza • Problem złudnej wolności (wyboru) [Hartshorne 1984, 3]: „Nasze jutrzejsze uczynki, o których jeszcze nie zdecydowaliśmy, są zawsze lub odwiecznie obecne dla Boga, dla którego nie istnieje otwarta przyszłość.” • B. Epperly [2006a, 4]: • „Doskonała wiedza pociągaza sobąnieustanną transformacjębardziej niż statyczną kompletność.” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

14. Ujęcia i zdarzenia przyszłe Teoria ujęć [prehensions]: • wiedzieć znaczy ujmować, • ujmowanie jest relacją wewnętrzną, • boska wiedza wydarzeń aktualnych konstytuuje Boga w Jego wtórnej naturze, • wszechwiedza oznacza zdolność do ujmowania wszystkich bytów, ich znajomość jako minionych. • To, co przyszłe jest nieznane, ponieważ nie jest jeszcze zaktualizowane, • Bóg posiada znajomość wszystkiego, co może być znane: „możliwości jako możliwe aktualności jako aktualne.” [Epperly 2006b, 8] mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

15. 3.3. Doskonałość i (nie)zmienność • Doskonałość – zdolność do ujmowania wszystkiego, co się wydarza w świecie: • Dostarczanie światu wzorców (czuć konceptualnych) zgodnie z aktualną potrzebą – pierwotna natura, • Reagowanie na zaistniałą nowość, odpowiedź na działania bytów doczesnych – wtórna natura. • B. Epperly [2006b, 9]: „Teologia procesu twierdzi, że zmieniający się Bóg, który okazjonalnie jest ‘zaskakiwany’ przez świat, jest prawdziwie żyjącym Bogiem, który inicjuje nowe możliwości kształtowania zmieniającego się świata. Bóg doświadcza zarówno bólu, jak i radości wszechświata. Nasz ból naprawdę ma znaczenie dla Boga, nasze modlitwy kształtują boskie doświadczenie. Jak twierdzi Whitehead, Bóg jest ‘współ-odczuwającym towarzyszem, który rozumie’.” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

16. Relacja nauka-wiara • M. Heller / O. Pedersen [2009, 68] „Kłopoty teologii katolickiej z naukami wynikają stąd, że teologia ta zbyt mocno związała się z filozoficzną tradycją, nawiązującą do Arystotelesa, podczas gdy nauki wywodzą się z obcej arystotelizmowi tradycji archimedejskiej.” • Odmienne od arystotelesowsko-tomistycznego zaangażowanie filozoficzne • M. Heller [2009, 76]: „Od czasów kardynała Newmana wiadomo, że nawet dogmaty wiary, w swojej warstwie interpretacyjnej, podlegają ewolucji.” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

17. 4.1. „Nowa teologia” procesu • „nowa teologia” - taki styl uprawiania teologii, w którym pozostaje ona w sprzężeniu z naukami przyrodniczymi, z „nową fizyką”. • Teza: filozofia i teologia procesu stanowią konceptualne zaplecze dla tego programu • Podstawowe założenia „nowej teologii”: • Matematyczność świata – podstawowe struktury są matematyczne, • Pole racjonalności – „przyroda jest matematyczna, gdyż podstawowym poziomem w jej ontycznej strukturze jest poziom pola racjonalności” [Życiński 1987, 176]. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

18. Byty wieczne i potencjalności • Życiński [1987, 182-183]: „Tłumacząc fakt matematyczności przyrody Whitehead nie używa wprawdzie wyrażenia ‘pole racjonalności’, niemniej zasadnicze tezy jego interpretacji pozostają równoważne treściowo z proponowaną przeze mnie hipotezą pola. (...) Whitehead rozwija własną teorię idei odwołującą się do pojęcia potencjalności i obiektów ponadczasowych (eternal objects). (...) Uniwersum tych obiektów o wzajemnie określonych relacjach między sobą stanowi odpowiednik pola racjonalności.” mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

19. Bóg jako pole racjonalności • Byty wieczne [eternal objects]: • platońskie formy bądź idee, • pierwotna natura Boga, • racjonalność świata to racjonalność Boga. • Potencjalność [potentials]: • czysta – utożsamiana z bytami wiecznymi, • realna – „uwarunkowana indeterminacja” realnego wzrostu [P&R 22]; pole fizyczne Boga utworzone z ujęć bytów wiecznych, • wtórna natura Boga. • Pole racjonalności: byty wieczne + realna potencjalność = Bóg w dwóch naturach mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

20. 4.2. Tajemnica • Transcendentny aspekt Boga, • Heller [2008, 238]: „Pytanie o ostateczne wyjaśnienie wszechświata uzyskało odpowiedź, ale kosztem zatopienia go w Nieskończoność Boga. I tak oto stanęliśmy wobec Tajemnicy, lub lepiej – ponieważ sami jesteśmy cząstką wszechświata – daliśmy się ogarnąć Tajemnicy.” • Badania przyrodnicze wskazują miejsca, w których przejawia się boża transcendencja, • Bóg jest nieywjaśnialną racją dla racjonalności świata, • Nie negacja, lecz uzupełnienie klasycznej teologii, • Teologia procesu wspiera tego rodzaju argumentację: Bóg jako ostateczne ograniczenie dla bytów aktualnych – granica racjonalności. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

21. Ostateczne ograniczenie • Whitehead [1988, 187]: „Bóg jest ostatecznym ograniczeniem, a Jego istnienie to coś ostatecznie irracjonalnego. Nie da się bowiem podać uzasadnienia ograniczeń, które z natury swej jest On w stanie narzucić. Bóg nie jest konkretny, ale jest podstawą konkretnej aktualności. Nie sposób podać racjinatury Boga, ponieważ natura ta jest podstawą racjonalności.” • Apofatyczny element teologii procesu, • Dookreślenie immanentnego aspektu bytu bożego, dające fundamenty pod rzetelny dialog na linii nauka-wiara, nie odbywa się kosztem rezygnacji z aspektu transcendentnego, • Tajemnica jako wynik dociekań filozoficznych i przyrodniczych. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

22. Wnioski [1-3] • Procesualny typ racjonalności Boga podkreśla immanentny aspekt Boga, który współ-uczestniczy w powstawaniu bytów doczesnych, posiadających własne zdolności auto-kreacji. • Panenteizm teologii procesu zakłada rozróżnienie na pierwotną i wtórną naturę Boga oraz stanowi przesłankę dla tezy o dwubiegunowej racjonalności Boga. • Tradycyjnie przyjmowane atrybuty Boga – wszechmoc, wszechwiedza, doskonałość i niezmienność – zostają przedefiniowane i dookreślone w ujęciu procesualnym. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

23. Wnioski [4-5] • Hellera program „nowej teologii” posiada konceptualne zaplecze w filozofii procesu, która proponuje odmienne zaangażowanie filozoficzne dla tradycyjnej problematyki teologicznej. • Teologia procesu rzuca nowe światło na relację nauka-wiara, gdyż wskazuje miejsca współpracy naukowców i teologów. Ujęcie Boga jako ostatecznego ograniczenia podkreśla transcendentny aspekt Jego racjonalności, która pozostaje Tajemnicą. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu

24. Dziękuję za uwagę!

25. Bibliografia Cobb, John B. (2008), Whitehead Word Book. A Glossary with Alphabetical Index to Technical Terms in Process and Reality, Claremont, P&F Press. Epperly, Bruce G. (2006a), “Process Theology and Lived Omnipresence: An Essay in Practical Theology”, Encounter 68 (2), 19-31. ― (2006b), “Process Theology. For Every Day People”, internet: http://processandfaith.org/resources/curricula/Process%20Theology-Study%20Guide.pdf (6 XII 2010). Hartshorne, Charles (1948), The Divine Relativity: A Social Conception of God, New Heaven, Yale University Press. Hefner, Philip (1993), The Human Factor: Evolution, Culture and Religion, Minneapolis, Fortress Press. Heller, Michał (2008), Ostateczne wyjaśnienia Wszechświata, Kraków, Universitas. ― (2009), Teologia i Wszechświat, Tarnów, Biblos. Newman, John Henry (1887), An Essay in Aid of a Grammar of Assent, London, Longmans, Green, and Co. Whitehead, Alfred North (1978), Process and Reality. An Essay in Cosmology, New York, The Free Press. ― (1988), Nauka i świat współczesny, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax. Życiński, Józef (1987), „Filozoficzne aspekty matematyczności przyrody”, w: M. Heller / A. Michalik / J. Życiński (red.), Filozofować w kontekście nauki, Kraków, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 170-185. mgr Jakub Dziadkowiec, Racjonalność Boga w teologii procesu