OD STRUKTURALNYCH MODELI WZROSTU I STRATEGII ROZWOJU KSR DO PARADYGMATU RYNKOWEGO Dr Mieczyslaw SZOSTAK Starszy wykla

1. OD STRUKTURALNYCH MODELI WZROSTU I STRATEGII ROZWOJU KSR DO PARADYGMATU RYNKOWEGODr Mieczyslaw SZOSTAKStarszy wykladowca w Instytucie MSG - SGH .

2. 2 Gl�wne zagadnienia: Charakterystyka podejscia strukturalnego do rozwoju i cech strukturalizmu. 2. Modele rozwoju gospodarki dualnej. 3. Teorie zr�wnowazonego i niezr�wnowazonego wzrostu. 4. Debata nad kryteriami alokacji inwestycji. 5. Analiza spolecznych koszt�w i korzysci projekt�w. 6. Spory wok�l wyboru technik produkcji. 7. Koncepcje wsp�lzaleznosci handlu zagranicznego i rozwoju ekonomicznego KSR.

3. 3 Gl�wne zagadnienia (c.d.): 8. Modele industrializacji kraj�w Azji Poludniowo-Wschodniej i panstw Ameryki Lacinskiej. 9. Dyskusja nad zwiazkami miedzy spolecznym podzialem dochod�w i wzrostem gospodarczym. 10. Ewolucja strategii walki z ub�stwem lansowanej przez ekspert�w Banku Swiatowego. Upowszechnienie program�w stabilizacyjno-dostosowawczych i paradygmatu rynkowego. W kierunku konsensusu postwaszyngtonskiego.

4. 4 CHARAKTERYSTYKA PODEJSCIA STRUKTURALNEGO DO ROZWOJU I CECH STRUKTURALIZMU Strukturalne podejscie do wzrostu i rozwoju KSR zapoczatkowane w latach 50-tych przez W.A. Lewisa, kt�ry przedstawil koncepcje rozwoju (a scislej m�wiac � uprzemyslowienia) gospodarki dualnej w oparciu o nadwyzke sily roboczej, pochodzacej z rolnictwa. Podejscie typu strukturalnego obejmuje analize r�znorodnych aspekt�w i wymiar�w strukturalnych procesu rozwoju ekonomiczno-spolecznego KSR, ze szczeg�lnym uwzglednieniem zmian struktury ich gospodarek, dylemat�w industrializacji i rozwoju rolnictwa, kwestii alokacji inwestycji i wyboru technik produkcji, przewartosciowania podejscia do roli handlu zagranicznego, podzialu dochod�w, strategii wychodzenia ze stanu zacofania i przezwyciezania ub�stwa oraz aktywizacji ekonomicznej roli panstwa w warunkach KSR.

5. 5 ISTOTA STRUKTURALIZMU I JEGO LATYNOAMERYKANSKI RODOW�D W obliczu stopniowo rosnacej popularnosci strukturalnego podejscia do kwestii rozwoju KSR na przelomie lat 50-tych i 60-tych w swiatowej literaturze, poswieconej ekonomii zacofania i rozwoju, zaczeto wyodrebniac nowy kierunek myslenia, okreslany mianem ekonomii strukturalnej (structuralist economics) lub strukturalizmu. Za tw�rc�w i gl�wnych przedstawicieli tego kierunku uznaje sie przede wszystkim - kierowana przez wybitnego argentynskiego ekonomiste Raula Prebischa � grupe intelektualist�w z Komisji Ekonomicznej ONZ ds. Ameryki Lacinskiej (ECLA lub CEPAL). Dostrzegajac zagrozenia wynikajace z tradycyjnego modelu handlu zagranicznego KSR, charakteryzujacego sie eksportem surowc�w g�rniczych i artykul�w rolnych, a importem towar�w przemyslowych, wskazywali oni na koniecznosc zmiany struktury gospodarek kraj�w ubogich poprzez przyspieszenie ich industrializacji.

6. 6 OD STRUKTURALIZMU DO PODEJSCIA NEOSTRUKTURALNEGO Uwzgledniajac istniejace zewnetrzne i wewnetrzne bariery rozwojowe, za wlasciwa dla KSR strategie rozwoju zwolennicy ekonomii strukturalnej uznawali strategie substytucji importu, tj. zastepowania produkcja krajowa importowanych dotad zagranicznych wyrob�w przemyslowych. Ich zdaniem, na dluzsza mete powinno to pozwolic KSR na zmiane struktury towarowej ich handlu zagranicznego, zwiekszyc udzial artykul�w przetworzonych w ich eksporcie i poprawic terms of trade. Wobec slabosci miejscowego sektora prywatnego i niedorozwoju krajowej przedsiebiorczosci strukturalisci opowiadali sie r�wnoczesnie za aktywizacja roli panstwa jako gl�wnej sily napedowej rozwoju KSR. Biorac pod uwage fakt ewolucji pogled�w strukturalist�w, w ekonomii rozwoju twierdzi sie, ze od lat 80-tych poglady te powinny byc okreslane mianem podejscia neostrukturalnego (neostructuralist approach). Nawiazuje ono m.in. do dorobku w zakresie badan nad finansowaniem rozwoju kraj�w o gospodarce mieszanej polskiego ekonomisty M. Kaleckiego. Sprowadza sie do akcentowania roli wewnetrznych zr�del akumulacji, koniecznosci rozbudowy wlasnego potencjalu produkcyjnego oraz uwzgledniania instytucjonalnych czynnik�w rozwoju.

7. 7 2. MODELE ROZWOJU GOSPODARKI DUALNEJ W odr�znieniu od modelu wzrosto Harroda-Domara i innych tradycyjnych neoklasycznych modeli wzrostu, kt�rych autorzy traktowali gospodarke jako jedna calosc, w modelach rozwoju gospodarki dualnej stosuje sie podzial gospodarki na dwa sektory, tj. na sektor nowoczesny (przemysl przetw�rczy) i sektor tradycyjny (rolnictwo). W. A. Lewis jest autorem modelu rozwoju gospodarki w oparciu o wykorzystanie nadwyzek pracy, wystepujacych w rolnictwie (�Economic Development with Unlimited Supplies of Labour� � 1954 r.). Wedlug zalozen powyzszego modelu, wskutek niepelnego zatrudnienia i jawnego bezrobocia w sektorze rolnym KSR istnieja duze nadwyzki sily roboczej, kt�rej produktywnosc krancowa wynosi zero. Oznacza to, ze odplyw pracownik�w z rolnictwa nie powinien powodowac spadku wielkosci produkcji rolnej. Ludnosc wiejska, zbedna w rolnictwie, migruje do miast w poszukiwaniu zatrudnienia w przemysle. Chociaz placa oferowana migrantom przez firmy przemyslowe jest stala, to jej przecietny poziom przewyzsza wysokosc �placy naturalnej�, tj. wynagrodzenia osiaganego przez pracownik�w rolnych.

8. 8 MODEL ROZWOJU GOSPODARKI DUALNEJ wedlug LEWISA (c.d.) W mysl modelu Lewisa, globalny produkt pracy w przemysle jest dzielony na 2 czesci: na place przemyslowa i kapitalistyczna nadwyzke, realizowana przez przedsiebiorc�w. Nadwyzka ta jest przez nich inwestowana, pozwalajac na dalsze zwiekszanie zatrudnienia migrant�w wiejskich. Kiedy cale nadwyzkowe zasoby sily roboczej z rolnictwa zostana juz zatrudnione, a migracja bedzie kontynuowana, spowoduje to najpierw wzrost �placy naturalnej�, zas p�zniej � koniecznosc zwiekszenia przecietnej placy przemyslowej. Uruchomienie mechanizmu rynkowego w efekcie rosnacej konkurencji przemyslu i rolnictwa na rynku pracy przyczyni sie � zgodnie z omawianym modelem - do modernizacji i rozwoju rolnictwa, w slad za wczesniejszym przyspieszeniem industrializacji. Pociagnac to za soba powinno unowoczesnienie struktury gospodarki KSR.

9. 9 KRYTYKA MODELU ROZWOJU GOSPODARKI DUALNEJ LEWISA Gl�wne zastrzezenia wobec modelu Lewisa rozwoju KSR w oparciu o wykorzystanie nadwyzki sily roboczej z rolnictwa: a) w swietle danych empirycznych (pochodzacych z Egiptu) negowano prawdziwosc zalozenia o krancowej produktywnosci pracownik�w rolnych=0 (co dodatkowo podwaza � moim zdaniem � sezonowy charakter duzej czesci zatrudnienia w rolnictwie); b) krytykowano fakt abstrahowania przez Lewisa od analizy wplywu szybkiego przyrostu demograficznego na migracje, mozliwosci zatrudnienia, poziom plac oraz dynamike wzrostu produkcji przemyslowej i rolnej; c) wskazywano na nierealnosc zalozenia o sklonnosci przedsiebiorc�w do przeznaczania calej ich nadwyzki na cele inwestycyjne (bo w praktyce jej czesc sluzy zaspokajaniu rosnacych aspiracji konsumpcyjnych); d) krytykowano Lewisa za pominiecie przy analizie migracji nadwyzek pracownik�w z rolnictwa do przemyslu nie tylko koszt�w transportu , lecz takze niezbednych wydatk�w na szkolenia i doksztalcanie.

10. 10 MODEL ROZWOJU GOSPODARKI DUALNEJ wg J.C. FEIA I G. RANISA J.C. Fei i G. Ranis w roku 1964 przedstawili wlasny model rozwoju gospodarki dualnej, starajac sie uniknac mankament�w, jakimi odznaczal sie model Lewisa. W szczeg�lnosci, aby przyblizyc do rzeczywistosci proces migracji nadwyzek pracownik�w z rolnictwa do przemyslu, zaproponowali rozciagniecie tego procesu w czasie poprzez wyodrebnienie 3 jego faz. Wskazywali, ze panstwo poprzez odpowiednia polityke fiskalna powinno pobudzac wykorzystywanie na cele inwestycyjne nadwyzki osiaganej przez wlascicieli ziemskich. Podkreslali, ze wzrost produkcji przemyslowej powinien byc skoordynowany ze zwiekszaniem produkcji rolnictwa, zas obu tym dzialom trzeba przypisac r�wnie wazne znaczenie w strategiach i polityce rozwoju KSR. Wedlug opinii Feia i Ranisa, tempo zatrudniania nadwyzek sily roboczej z rolnictwa winno przewyzszac dynamike przyrostu demograficznego.

11. 11 MODEL ROZWOJU GOSPODARKI DUALNEJ wg D.W. JORGENSONA D.W. Jorgenson zaprezentowal opracowany przez siebie model rozwoju gospodarki dualnej w latach 1966-1967 (�Surplus Agricultural Labour and the Development of a Dual Economy�), uwzgledniajac wyniki i kierunki krytycznej dyskusji na temat modeli Lewisa oraz Feia-Ranisa. Uzupelniajac wczesniej om�wione modele, podkreslal on znaczenie akumulacji finansowej dla uruchomienia industrializacji i procesu samoczynnego wzrostu calej gospodarki. Akcentowal, ze warunkiem akumulacji jest r�wnolegle zwiekszenia produkcji rolnej do poziomu przekraczajacego potrzeby konsumpcyjne samych pracownik�w rolnictwa oraz zapewnienie transferu do sektora przemyslowego nadwyzek artykul�w spozywczych. Generalnie biorac, autorom powyzszych modeli rozwoju gospodarki dualnej zarzucano przecenianie zdolnosci sil rynkowych do uruchomienia spontanicznych proces�w przeksztalcen strukturalnych i przyspieszenia rozwoju KSR (co bylo r�wnoznaczne z niedocenianiem roli panstwa).

12. 12 TEORIE ZR�WNOWAZONEGO I NIEZR�WNOWAZONEGO WZROSTU W ramach debaty nad modelami rozwoju KSR i kryteriami alokacji inwestycji powstaly w latach 40-tych i 50-tych koncepcje wzrostu zr�wnowazonego i niezr�wnowazonego, kt�rych autorzy nie ograniczali sie do rozwazan teoretycznych, lecz formulowali takze zalecenia praktyczne pod adresem forsowanych przez rzady KSR strategii i polityk industrializacji. Teorie wzrostu zr�wnowazonego jako pierwszy przedstawil amerykanski ekonomista P. Rosenstein-Rodan juz w 1943 r. (�Problems of Industrialization of Eastern and South-Eastern Europe�. Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest teoria �wielkiego pchniecia�, bo zaklada niepodzielnosc inwestycji, co oznacza koniecznosc r�wnoczesnej realizacji projekt�w inwestycji w wielu galeziach. Przykladowo budowa fabryki wyrob�w gotowych zwieksza popyt na surowce, materialy i p�lprodukty, na maszyny i technologie produkcyjne, na opakowania, uslugi transportowe, handlowe i finansowe. Wspomniany autor zwracaal w tym kontekscie uwage na wystepowanie zaleznosci pionowej popytu na towary i uslugi z r�znych dziedzin.

13. 13 TEORIE ZR�WNOWAZONEGO WZROSTU ROSENSTAINA-RODANA i LEWISA Zdaniem Rosensteina-Rodana, dzieki duzym inwestycjom dokonanym r�wnolegle w wielu powiazanych ze soba galeziach przemyslu mozliwe jest uzyskanie sporych korzysci zewnetrznych (exernalities) z racji zwiekszonego popytu ze strony innych galezi na towary wytwarzane przez dana galaz. Umozliwia to pelniejsze wykorzystanie rozbudowanych mocy produkcyjnych i obnizke koszt�w przecietnych. Natomiast zaproponowana przez W.A. Lewisa w 1955 r. inna wersja teorii zr�wnowazonego wzrostu (�The Theory of Economic Growth�) glosila, ze relacje miedzy dynamika wzrostu produkcji poszczeg�lnych galezi przemyslu sa okreslone przez elastycznosc dochodowa popytu na poszczeg�lne towary. Ponadto Lewis wskazywal na potrzebe utrzymywania stalych relacji cenowych (terms of trade) pomiedzy gl�wnymi grupami towar�w celem wyeliminowania negatywnego wplywu na wielkosc wahan towarowych terms odf trade.

14. 14 KIERUNKI KRYTYKI TEORII ZR�WNOWAZONEGO WZROSTU Gl�wne zarzuty wobec teorii zr�wnowazonego wzrostu KSR: 1) Pomijanie grozby inflacji w przypadku sztywnej podazy czynnik�w wytw�rczych i osiagniecia stanu pelnego zatrudnienia (ale sztywnosc podazy mozna przelamac poprzez zwiekszone inwestycje lub/i import, zas duze rozmiary bezrobocia uniemozliwiaja pelne zatrudnienie). 2) Abstrahowanie od malej elastycznosci podazy krajowej zywnosci (ale import jest rozwiazaniem, zanim inwestycje rolne przyniosa efekty). 3) Bardziej zasadny zarzut o braku realizmu koncepcji zr�wnowazonego wzrostu z powodu braku w KSR wystarczajacych kapital�w na sfinansowanie �wielkiego pchniecia inwestycyjnego�, niedostatku kwalifikowanych kadr i prywatnej przedsiebiorczosci. 4) Ponadto celem realizacji teorii zr�wnowazonego wzrostu trzeba byloby zastosowac w praktyce idee planowania rozwoju gospodarczo-spolecznego (wprawdzie wladze wielu KSR opracowywaly ambitne plany rozwojowe, lecz zazwyczaj nie byly w stanie wcielic ich w zycie).

15. 15 KONCEPCJA NIEZR�WNOWAZONEGO WZROSTU wedlug A.O. HIRSHMANA Biorac pod uwage argumenty wysuwane przez krytyk�w teorii zr�wnowazonego wzrostu KSR, A.O. Hirshman w swej opublikowanej w 1958 r. ksiazce: �The Strategy of Economic Development� zaprezentowal koncepcje wzrostu niezr�wnowazonego. Do opracowania tej koncepcji zainspirowala go historia I rewolucji przemyslowej, kt�ra dowodzila, ze wzrost dokonywal sie w drodze reakcji gospodarki rynkowej na pojawiajace sie bodzce w postaci brak�w i ograniczen. Reakcje te tworzyly nastepujaca sekwencje przyczyn i skutk�w: Wynalazek cz�lenka mechanicznego ?Rozw�j tkalni ?Wzrost zapotrzebowania na przedze ?Wynalazek przedzarki ?Koniecznosc zwiekszenia mocy przerobowej tkalni ?Zastosowanie mechanicznej tkalni i zwiekszenie produkcji innych maszyn wl�kienniczych ?Potrzeba wzrostu produkcji hutniczej ?Wynalezienie piec�w hutniczych ?Wzrost produkcji wegla ?Wynalezienie maszyny parowej ?Rozw�j transportu kolejowego i zeglugi morskiej itp.

16. 16 KONCEPCJA NIEZR�WNOWAZONEGO WZROSTU wedlug A.O. HIRSHMANA (c.d.) W mysl koncepcji wzrostu niezr�wnowazonego A.O. Hirshmana, w warunkach KSR � podobnie jak w Anglii w okresie rewolucji przemyslowej � wystepowanie niedotatku poszczeg�lnych czynnik�w wytw�rczych i towar�w powinno zmuszac do aktywizacji tych czynnik�w (ze zr�del wewnetrznych lub zewnetrznych) i sklaniac przedsiebiorc�w (oraz panstwo) do podejmowania odpowiedniej dzialalnosci gospodarczej. Ale krytycy teorii Hirshmana podkreslali, ze z powodu dotkliwego braku podstawowych czynnik�w produkcji w praktyce KSR nie sa w stanie realizowac inwestycji pozwalajacych na r�wnolegla rozbudowe wielu galezi przemyslu. Ponadto rynek nie jest tam ani przejrzysty (tzn. nie dostarcza wlasciwych informacji ekonomicznych), ani sp�jny, zas mechanizmy jego funkcjonowania sa powaznie znieksztalcone. Stad model niezr�wnowazonego wzrostu moze grozic KSR nasileniem sie inflacji, dysproporcji miedzysektorowych i petryfikacja zbyt malo zdywersyfikowanej struktury gospodarki narodowej. Lepszym rozwiazaniem jest w tej sytuacji laczenie element�w wzrostu niezr�wnowazonego i zr�wnowazonego, do czego potrzebne sa odpowiednie dzialania planistyczne (programowe) ze strony panstwa.

17. 17 4. DEBATA NAD KRYTERIAMI ALOKACJI INWESTYCJI Rozwazaniom nad metodami mobilizacji oszczednosci i mozliwosciami podniesienia stopy inwestycji w warunkach KSR towarzyszy od lat 50-tych debata nad kryteriami alokacji naklad�w inwestycyjnych. Wiaze sie to z faktem, ze w KSR nie obowiazuje zasada statycznej teorii ekonomii, wedlug kt�rej optymalna alokacja inwestycji ma miejsce wtedy, gdy nastapi wyr�wnanie krancowej produktywnosci naklad�w miedzy r�znymi dziedzinami gospodarki. Dlaczego? Po pierwsze, ceny czynnik�w produkcji i towar�w nie odzwierciedlaja tam faktycznych koszt�w ich nabycia, tj. sa znieksztalcone. Po drugie, w odr�znieniu od zasady statycznej ekonomii wiekszosc KSR zamiast maksymalizowac biezaca produkcji, woli maksymalizacje konsumpcji i produkcji na dluga mete. Po trzecie, wbrew zalozeniom statycznej ekonomii w KSR wystepuje bardzo nier�wnomierny podzial dochod�w miedzy grupy spoleczne. Po czwarte, z racji szczuplosci zasob�w alokacja naklad�w inwestycyjnych w KSR powinna byc dokonywany nie tyle na podstawie kryterium oplacalnosci mikroekonomicznej, co raczej z punktu widzenia efektywnosci i produktywnosci makroekonomicznej.

18. 18 ZALOZENIA ZASADY MAKSYMALIZACJI STOPY NADWYZKI INWESTYCYJNEJ W. Galenson i H. Leibenstein w 1955 r. zaproponowali dokonywanie alokacji inwestycji w kSR w oparciu o zasade maksymalizacji stopy nadwyzki inwestycyjnej (maximization of the rate of creation of investible surplus = MRIS principle). Przyjeli oni przy tym ponizsze zalozenia: Doch�d narodowy poszczeg�lnych kraj�w sklada sie z plac i zysk�w. -- Cale place przeznaczane sa na konsumpcje (brak oszczednosci pracownik�w), zas calosc zysk�w sluzy celom inwestycyjnym. -- W mysl istniejacej funkcji produkcji, wielkosc produkcji na 1 zatrudnionego zalezy od naklad�w kapitalowych na 1 pracownika. -- Maksymalizacja dochodu narodowego per capita wymaga zwiekszenia naklad�w kapitalowych na 1 zatrudnionego (czyli � stosowania kapitalochlonnych technik produkcji). -- Powyzsze wiaze sie z koniecznoscia maksymalizacji inwestycji w poprzedzajacych okresach, maksymalizacji udzialu zysk�w i minimalizacji udzialu plac w dochodzie narodowym.

19. 19 OCENA ZASADY MAKSYMALIZACJI STOPY NADWYZKI INWESTYCYJNEJ W swietle przyjetych przez Galensona-Leibensteina zalozen zasady maksymalizacji stopy nadwyzki inwestycyjnej, w warunkach KSR efektywnosc alokacyjna (allocation efficiency) uzyskuje sie w momencie, kiedy nastapi zr�wnanie krancowej wielkosci reinwestycji przypadajacych na 1 zatrudnionego w r�znych projektach inwestycyjnych. Zarzuty wobec koncepcji alokacji inwestycji Galensona-Leibensteina: a) Bledne zaloznia o braku sklonnosci pracownik�w do oszczedzania, a przedsiebiorc�w - do wykorzystywania czesci zysk�w na cele konsumpcyjne. b) Maksymalizacja zysk�w nie wymaga koniecznie stosowania kapitalochlonnych technik produkcji, odwrotnie � nadmierna kapitalochlonnosc produkcji moze zmniejszac realizowana stope zysku. c) R�wnoczesnie zbyt wysoka kapitalochlonnosc zmniejsza zatrudnienie i uniemozliwia maksymalizacje wielkosci dochodu narodowego.

20. 20 OPTYMALIZACJA ALOKACJI INWESTYCJI W MODELU A.K. SENA Wspominany juz poprzednio ekonomista hinduski A.K. Sen scisle laczyl rozwazania nad kryteriami alokacji naklad�w inwestycyjnych z wyborem technik produkcji (�Choice of Techniques: An Aspect of the Theory of Planned Economic Development� �1962 r.). Zalozenia modelu Sena dotyczace zasad alokacji inwestycji w KSR: -- Gospodarka sklada sie z 2 dzial�w: nowoczesnego i tradycyjnego. -- Dzial nowoczesny zlozony z 2 galezi, z kt�rych pierwsza wytwarza maszyny za pomoca pracy. Druga galaz specjalizuje sie w produkcji kukurydzy (wykorzystujac maszyny i prace). -- Rozpatrywany kraj dysponuje obfitymi zasobami pracy. -- Sila robocza jest jednorodnnym czynnikiem wytw�rczym (brakuje r�znic pod wzgledem wyksztalcenia i kwalifikacji pracownik�w). -- Realne place sa stale, czyli - nie zmieniaja sie w badanym okresie. -- Wraz ze wzrostem zatrudnienia kapitalochlonnosc produkcji spada. -- Model odnosi sie do gospodarki planowej (decyzje o stopniu kapitalochlonnosci podejmuja centralne wladze planistyczne).

21. 21 ZASADY ALOKACJI INWESTYCJI W MODELU A.K. SENA A.K. Sen analizowal alokacje naklad�w inwestycyjnych w kontekscie realizacji w skali gospodarki narodowej trzech cel�w: -- maksymalizacji wielkosci biezacej produkcji, -- maksymalizacji stopy wzrostu produkcji, -- maksymalizacji niezdyskontowanego strumienia produkcji w okreslonym czasie. Omawiany autor wskazywal, ze - wedlug jego modelu - maksymalizacja biezacej produkcji nie jest r�wnoznaczna z maksymalizacja wielkosci zatrudnienia, bo zwiekszanie zatrudnienia ogranicza wielkosc nadwyzki ekonomicznej na cele inwestycyjne. Zdaniem Sena, wystepuje konflikt miedzy zasada alokacji inwestycji wedlug kryterium spolecznej produktywnosci krancowej (co warunkuje maksymalizacje wielkosci produkcji) a zasada maksymalizacji stopy nadwyzki inwestycyjnej (celem maksymalizacji stopy wzrostu produkcji).

22. 22 KWESTIA WYBORU KRYTERIUM ALOKACJI INWESTYCJI wedlug A.K. SENA A.K. Sen podkreslal, ze o wyborze przez centalne wladze planistyczne konkretnego kryterium alokacji naklad�w inwestycyjnych powinny decydowac oczekiwania i warunki spoleczne, panujace w danym kraju slabo rozwinietym. Jesli spoleczenstwo nie jest chce ponosic wyrzeczen i domaga sie od wladz panstwowych szybkiej poprawy standardu zycia, nalezy maksymalizowac wielkosc biezacej produkcji i konsumpcji. W�wczas wlasciwa zasada alokacji inwestycji jest kryterium spolecznej produktywnosci krancowej. Natomiast, jesli spoleczenstwo jest gotowe do wyrzeczen w imie swoich interes�w dlugofalowych, to � zdaniem Sena - mozna i nawet trzeba maksymalizowac stopy wzrostu inwestycji i produkcji, bo powinno to pozwolic na dluzsza mete osiagnac wyzsza produkcje i wyzszy poziom konsumpcji.

23. 23 ANALIZA SPOLECZNYCH KOSZT�W I KORZYSCI PROJEKT�W Poczawszy od lat 70-tych, modelowa debata nad kryteriami alokacji inwestycji zostala zastapiona analiza spolecznych koszt�w i korzysci - w skr�cie: ASKK (w terminologi angielskiej: social cost benefit analysis � SCBA). Analize tego typu zaczeto stosowac szeroko w praktyce KSR przy ocenie efektywnosci makroekonomicznej i wyborze projekt�w inwestycyjnych, realizowanych w szczeg�lnosci w przemysle przetw�rczym przy wykorzystaniu srodk�w finansowych, dostarczanych w ramach oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA) przez rzady kraj�w Zachodu i organizacje miedzynarodowe (z Bankiem Swiatowym, UNIDO i UNDP na czele). Oznaczalo to, ze kwestie alokacji inwestycji przeniesiono z makroskali na poziom analizy mikroekonomicznej. Podejmowanie decyzji w sprawach inwestycyjnych przestalo bowiem nalezec do kompetencji centralnych wladz planistycznych. Przeszlo w rece kierownictw przedsiebiorstw, odpowiedzialnych za realizacje poszczeg�lnych projekt�w rozwojowych.

24. 24 FAZA OCENY MIKROEFEKTYWNOSCI I WYKONALNOSCI TECHNICZNEJ PROJEKTU Analiza spolecznych koszt�w i korzysci stanowi druga faze oceny wykonalnosci projektu inwestycyjnego (feasibility study of investment project). Poprzedza ja faza analizy wykonalnosci technicznej i mikroefektywnosci finansowej tego projektu, kt�ra obejmuje zwlaszcza: -- ustalenie wielkosci i asortymentu planowanej produkcji (na podstawie badania popytu rynkowego i analizy marketingowej), -- opracowanie zalozen techniczno-inzynieryjnych projektu (wyb�r technologii produkcji, okreslenie niezbednego wyposazenia technicznego, wlacznie z budynkami i infrastruktura, zapotrzebowania na surowce i materialy, wielkosci i struktury przyszlego zatrudnienia, harmonogramu i etap�w realizacji itp.), -- okreslenie kwoty niezbednych naklad�w inwestycyjnych, ich rozlozenia w czasie, zapotrzebowania na kapital poczatkowy i mozliwosci jego sfinansowania, -- oszacowanie wielkosci i struktury spodziewanych koszt�w produkcji i zbytu, -- okreslenia przewidywanych przychod�w ze sprzedazy, przeplyw�w pienieznych i zapotrzebowania na kapital obrotowy, -- obliczenie wskaznik�w efektywnosci finansowej i zyskownosci oraz ustalenie wrazliwosci projektu na zmiany warunk�w mikro- i makroekonomicznych.

25. 25 CEL I ZASADY ANALIZY SPOLECZNYCH KOSZT�W I KORZYSCI PROJEKT�W Dopiero po dokonaniu oceny wykonalnosci technicznej i finansowej mikroefektywnosci projektu inwestycyjnego mozna przystapic do analizy jego spolecznych koszt�w i korzysci (ASKK). Gl�wnym zadaniem ASKK jest podporzadkowanie alokacji inwestycji sp�jnemu zestawowi cel�w i priorytet�w polityki ekonomiczno-spolecznej, prowadzonej przez wladze panstwowe danego kraju. Przy obliczania spolecznych koszt�w i korzysci nie mozna poslugiwac sie realnymi cenami i parametrami makroekonomicznymi, lecz cenami kalkulacyjnymi, kt�re nazywane sa cenami-cieniami (shadow prices). Powinny one odzwierciedlac alternatywne koszty spoleczne (social opportunity costs) nabycia czynnik�w produkcji i alternatywne ceny gotowych wyrob�w oraz poniesionych naklad�w inwestycyjnych. Niemozliwosc wykorzystania w ASKK realnych cen wynika z powaznych ich znieksztalcen (distortions) w rzeczywistosci gospodarczo-spolecznej KSR z powodu wystepowania szeregu podanych dalej zjawisk: a) czeste zawyzanie wartosci waluty narodowej (zawyza to popyt na obce waluty celem sfinansowania zbyt taniego importu, co zmusza do celnych i pozataryfowych ograniczen handlowych, napedzajac inflacje);

26. 26 ZASADY ANALIZY SPOLECZNYCH KOSZT�W I KORZYSCI PROJEKT�W (c.d.) Niemozliwosc wykorzystania w ASKK realnych cen (c.d.): b) wystepowanie inflacji, w r�znym stopniu powodujacej wzrost cen poszczeg�lnych towar�w i uslug (co powoduje znieksztalcenie struktury cen krajowych w por�wnaniu z systemem cen swiatowych); c) z powodu narzucania przez panstwo obowiazku stosowania plac minimalnych zawyzanie poziomu plac w sektorze formalnym gospodarki; d) naduzywanie protekcji celnej i ograniczen pozataryfowych w imporcie dla ochrony rynku krajowego przyczynia sie do zawyzania cen na importowane towary i ich krajowe substytuty; f) zanizanie przez wladze monetarne referencyjnej stopy procentowej na krajowym rynku kredytowym (mimo duzego popytu na kredyty i niedostatecznej podazy srodk�w pienieznych). Nawet przy dobrej znajomosci warunk�w makro- i mikroekonomicznych, panujacych w danej gospodarce, prawidlowe ustalenie cen kalkulacyjnych (cen-cieni) jest w praktyce KSR niezwykle trudne. Pomocne sa przy tym koncepcje efektywnej stopy protekcji celnej i krajowego kosztu zasob�w.

27. 27 DWIE METODY ANALIZY SPOLECZNYCH KOSZT�W I KORZYSCI PROJEKT�W W literaturze poswieconej KSR najwieksza relatywnie popularnoscia ciesza sie dwie nastepujace metody obliczania spolecznych koszt�w i korzysci projekt�w inwestycyjnych: 1) metoda UNIDO (�Guidelines for Project Evaluation� z 1972 r.), 2) metoda I.M.D. Little�a i J.A. Mirrlesa, okreslana skr�tem L-M (�Project Appraisal and Planning for Developing Countries� z 1974 r.). O ile w metodzie UNIDO wszystkie korzysci i koszty przelicza sie na konsumpcje spoleczna, o tyle w metodzie L-M dokonuje sie przeliczen na dochody panstwa (rzadu). W metodzieUNIDO stosowana jest spoleczna stopa dyskontowa, podczas gdy w metodzie L-M wykorzystuje sie ceny obrachunkowe inwestycji (accounting price of investment).

28. 28 DWIE METODY ANALIZY SPOLECZNYCH KOSZT�W I KORZYSCI PROJEKT�W (c.d.) W metodzie UNIDO stosuje sie specjalnie oszacowany kurs walutowy (shadow exchange rate), a w metodzie L-M wykorzystywany jest oficjalny kurs walutowy danego kraju. Obie omawiane metody ASKK r�znia se ponadto od siebie pod wzgledem szczeg�lowych list uwzglednianych koszt�w i korzysci spolecznych, stosowanych metodologii identyfikacji ograniczen i niepewnosci, wizji interwencjonizmu panstwowego oraz funkcji przypisywanych planowaniu (lub programowaniu) rozwoju. Warto takze odnotowac, ze w praktyce KSR metoda UNIDO stosowana jest � i to juz od 36 lat - na znacznie szersza skale niz metoda Little�a-Mirrlesa. Sprzyjal powyzszemu w szczeg�lnosci fakt opracowania przez ekspert�w UNIDO w polowie lat 80-tych i upowszechnienia w KSR (dzieki akcji szkoleniowej) programu informatycznego COMFAR, kt�ry znakomicie pomaga zar�wno oceniac mikroefektywnosc finansowa i wykonalnosc techniczna konkretnych projekt�w inwestyyjnych, jak tez dokonywac analizy ich spolecznych koszt�w i korzysci.

29. 29 6. SPORY WOK�L WYBORU TECHNIK PRODUKCJI Podstawa teoretyczna debaty nad wyborem technikprodukcji w warunkach KSR poczatkowo byla neoklasyczna koncepcja wyboru technologicznego, sprowadzajaca sie do analizy relacji miedzy inwestycjami i praca. W mysl tej koncepcji, o rodzaju wybranej technologii decyduja ceny pracy i inwestycji oraz substytucyjnosc pracy w stosunku do kapitalu. Postep techniczny powoduje zas zmiane funkcji produkcji, przynoszac wzrost wydajnosci pracy. Traktujac jako punkt wyjscia neoklasyczny model wyboru techniki produkcji, A.K. Sen i M. Dobb w swych rozwazaniach podjeli pr�be powiazania tego wyboru z wielkoscia inwestycji przypadajacych na 1 zatrudnionego. Dowodzili oni, ze technika relatywnie kapitalochlonna sprzyja na dluga mete maksymalizacji nadwyzki finansowej (tzn. oszczednosci). Natomiast technika pracochlonna pozwala na maksymalizacje wielkosci biezacej produkcji.

30. 30 KRYTYKA MODELU SENA PRZEZ POLSKICH EKONOMIST�W Koncepcja wyboru techniki produkcji w ujeciu A.K. Sena spotkala sie z krytyka ze strony szeregu polskich i zagranicznych ekonomist�w: M. Kaleckiego, Z. Dobrskiej, A. Mullera, J. Nowickiego i niekt�rych innych. Wskazywali oni w szczeg�lnosci, ze model Sena nie uwzglednia postepu technicznego, choc ten ostatni powoduje zmiane relacji miedzy nakladami inwestycyjnymi, nadwyzka i produkcja. Kiedy postep techniczny przynosi poprawe wydajnosci pracy, wtedy lepsze sa techniki kapitalochlonne, mimo iz korzysci plynace z ich stosowania sa relatywnie mniejsze, zas moment maksymalizacji dochodu przesuwa sie na p�zniej. W efekcie Z. Dobrska i A. Muller zakwestionowali wniosek Sena, ze dla KSR optymalne sa techniki kapitalochlonne, dowodzac, ze te kraje powinny raczej stosowac techniki posrednie, stanowiace kombinacje okreslonego zestawu kapitalochlonnych i pracochlonnych technik produkcyjnych.

31. 31 KRYTYKA MODELU SENA PRZEZ EKONOMIST�W ZACHODU Natomiast ekonomisci zachodni koncentrowali sie w swej krytyce modelu wyboru techniki produkcji w ujeciu A.K. Sena na akcentowaniu zjawiska znieksztalcen relacji cen i kapitalu w warunkach KSR z powodu niewlasciwego funkcjonowania rynku i nadmiernego interwencjonizmu panstwowego, co czesto prowadzi tam do wyboru technik nadmiernie kapitalochlonnych. Ponadto � jak trafnie podkreslala F. Stewart � Sen pomijal nieslusznie kwestie zr�znicowania motyw�w wyboru technologii w przekroju r�znych typ�w przedsiebiorstw, tj. korporacji transnarodowych (KTN), duzych lokalnych firm prywatych, przedsiebiorstw panstwowych oraz malych i srednich przedsiebiorstw miejscowych. Dokonujac wyboru techniki produkcji, KTN daza do maksymalizacji zysku po opodatkowaniu w skali miedzynarodowej. Celem duzych firm krajowych jest maksymalizacja zysku po uregulowaniu miejscowego podatku dochodowego (CIT). Przedsiebiorstwa panstwowe moga, lecz nie zawsze musza kierowac sie maksymalizacja zysku, pr�bujac realizowac okreslone cele makroekonomiczne lub spoleczne. Drobni przedsiebiorcy lokalni priorytetowo traktuja zarobienie pieniedzy na utrzymanie rodziny.

32. 32 PRAKTYCZNE DYLEMATY WYBORU TECHNIK PRODUKCJI W KSR Wyniki empirycznych badan nad technikami produkcji w KSR wskazuja, ze w sektorze nowoczesnym preferuja one stosowanie technologii kapitalochlonnych i relatywnie zaawansowanych, zazwyczaj importowanych z KWR lub towarzyszacych bezposrednim inwestycjom KTN. Ale transfer przez KTN zachodnich technik wytw�rczych, niedostosowanych do specyficznych wymagan KSR, powodowac moze znieksztalcenia strukturalne i marnotrawstwo dostepnych srodk�w. Jest to w�wczas technika niewlasciwa (inappropriate technology). Natomiast kwestia wlasciwej techniki (appropriate technology) produkcji nie tylko sprowadza sie w warunkach KSR do wyboru odpowiedniej technologii sposr�d juz znanych i stosowanych w gospodarce swiatowej, lecz polega takze na poszukiwaniu i rozwoju nowych technik, odpowiednio dostosowanych do skomplikowanej rzeczywistosci gospodarczo-spolecznej tych kraj�w. Pojecie wlasciwej technologii jest utozsamiane z koncepcja technologii posredniej Schumachera, postepowej techniki Mardsena lub alternatywnej technologii Dicksona. Powinna byc to technika efektywna, nowoczesna i zarazem pozwalajaca na wzrost zatrudnienia, uwzgledniajaca wsp�lczesny etap rewolucji naukowo-technicznej.

33. 33 7. KONCEPCJE WSP�LZALEZNOSCI HANDLU ZAGRANICZNEGO I ROZWOJU EKONOMICZNEGO KSR Od lat 50-tych r�wnolegle formulowano koncepcje o pozytywnym lub negatywnym wplywie wymiany handlowej na tempo wzrostu gospodarczego w krajach slabo rozwinietych. Przedstawicielemi pierwszego z tych nurt�w byli R. Nurske i J. Viener , kt�rzy twierdzili, ze handel jest motorem wzrostu. W szczeg�lnosci R. Nurkse, odwolujac sie do historii wymiany handlowej miedzy Anglia i zamorskimi obszarami nowego osadnictwa, dowodzil, iz eksport przez KSR surowc�w i artykul�w zywnosciowych oraz import z KWR maszyn i gotowych wyrob�w przemyslowych (wzmocniony przez przyw�z kapitalu) powinien sprzyjac wzrostowi ekonomicznemu KSR (poprzez uruchomienie mechanizm�w mnoznika i akceleratora). Ale - zdaniem krytyk�w - dane empiryczne dotyczace handlu zagranicznego w relacji KSR-KWR nie potwierdzaly tej tezy.

34. 34 POGLADY ZWOLENNIK�W ROZWOJU WYMIANY HANDLOWEJ KSR Teorie handlu jako �wentyla nadwyzki� ekonomicznej w KSR (the vent-for-surplus theory) rozwinal H.Myint (ekonomista pochodzacy z �wczesnej Birmy): KSR odnosza korzysci z eksportu artykul�w rolnych do KWR, bo dzieki temu moga zagospodarowac zar�wno tereny dotad niewykorzystywane do cel�w rolniczych, jak tez wlasne nadwyzki zasob�w pracy. Zdecydowanymi oredownikami rozwoju handlu przez KSR byli takze F. Benham (autor koncepcji rozwoju poprzez handel, tj. wykorzystania przez KSR ich korzysci komparatywnych) i G. Haberler. Ten drugi dowodzil, ze wymiana handlowa z zagranica pozwala KSR nie tylko pelniej wykorzystac posiadane zasoby czynnik�w wytw�rczych, lecz r�wniez osiagac korzysci ze skali produkcji (dzieki specjalizacji), stymuluje naplyw obcych kapital�w i technologii (handel pasem transmisyjnym nowych rozwiazan technicznych, pomysl�w i umiejetnosci), poprawia konkurencyjnosc i ogranicza pozycje monopolistyczna duzych firm na ich rynkach.

35. 35 KONCEPCJA WZROSTU ZUBAZAJACEGO KSR WEDLUG J. BHAGWATIEGO Za swej strony J. Bhagwati zwr�cil uwage na mozliwosc wystapienia niekorzystnego oddzialywania zwiekszonego eksportu surowc�w na dobrobyt w niekt�rych KSR. Sklonilo to go do sformulowania koncepcji wzrostu zubazajacego (immiserising growth). Jesli wzrost gospodarczy polega na zwiekszaniu produkcji i eksportu surowca lub artykulu rolno-spozywczego przez taki KSR, kt�ry dostarcza znaczna czesc calej swiatowej podazy tego towaru (np. pozycja Brazylia na rynku kawy, czy Wybrzeza Kosci Sloniowej na rynku kakao), to powazny wzrost wielkosci dostaw � przy niezmienionym, sztywnym popycie � spowoduje spadek cen swiatowych eksportowanego produktu. Pociagnie to za soba pogorszenie sie terms of trade kraju-eksportera, bo nalezy oczekiwac, ze ceny importowanych przezen towar�w nie spadna w tym samym czasie.

36. 36 KONCEPCJA WZROSTU ZUBAZAJACEGO J. BHAGWATIEGO (c.d.) W przypadku, kiedy straty wywolane pogorszeniem sie terms of trade danego KSR beda wieksze od przyrostu jego wplyw�w eksportowych z tytulu zwiekszenia wolumenu (ilosci) eksportu surowca, w�wczas - mimo realizowanego wzrostu gospodarczego - nastapi spadek og�lnego dobrobytu KSR, specjalizujacego sie w eksporcie surowc�w g�rniczych lub artykul�w rolno-spozywczych. Istote i mechanizm zubazajacego wzrostu gospodarczego mozna tez � jak to uczynil J. Bhagwati - przedstawic w ujeciu graficznym, wykorzystujac w tym celu neoklasyczne krzywe mozliwosci produkcyjnych i obojetnosci konsument�w (szerzej na ten temat w podpunkcie 7 rozdzialu V monografii Z. Kozak oraz w rozdziale 6 podrecznika do MSG A. Budnikowskiego).

37. 37 TEORIA POGARSZANIA SIE TERMS OF TRADE KSR wedlug PREBISCHA-SINGERA-MYRDALA Autorzy popularnej w latach 50-tych i 60-tych teorii pogarszania sie terms of trade w handlu zagranicznym KSR: a) Raul Prebish (z Argent.) � Sekretarz Wykonawczy Komisji Ekonomicznej ONZ ds. Ameryki Lacinskiej (CEPAL), �ojciec-zalozyciel� i pierwszy szef UNCTAD (1964 � 1969 r.); b) Hans Singer (z W. Bryt.) � ekspert i funkcjonariusz ONZ, a p�zniej dyrektor Istitute od Development Studies (Sussex); c) Gundar Myrdal (ze Szwecji) � laureat Nobla z ekonomii (za badania nad ub�stwem w Azji). Podstawa teorii wyniki badan empirycznych (raport ONZ z 1949 r.) nad zmianami terms of trade W. Brytanii w okresie 1870-1947 r. Teza o dlugofalowej tendencji do pogarszania sie towarowych terms of trade KSR, tzn. relacji cen surowc�w g�rniczych i artykul�w rolnych, eksportowanych przez KSR (do Wlk. Bryt.) w stosunku do cen wyrob�w przemyslowych, importowanych przez KSR (z Wlk. Bryt.) - spadek relacji ze 100 w 1870 r. do 59 w 1938 r.

38. 38 ISTOTA TEORII PREBISCHA-SINGERA-MYRDALA Przyczyny spadkowej tendencji towarowych terms of trade KSR wedlug Prebischa-Singera-Myrdala: O ile w KWR w dlugim okresie wzrost wydajnosci pracy pociaga za soba� wskutek silnej pozycji zwiazk�w zawodowych �podniesienie plac i poziomu cen artykul�w eksportowych, o tyle w KSR poprawa wydajnosci pracy pozwala na obnizke koszt�w produkcji i spadek cen eksportowanych surowc�w i produkt�w rolnych. Rezultatem tego jest pogarszanie sie terms of trade KSR. b) Innym powodem spadku terms of trade KSR jest silniejszy wzrost ich popytu na artykuly przemyslowe importowane z KWR w por�wnaniu z popytem swiatowym na surowce i towary rolne eksportowane przez kraje slabo rozwiniete. Wynika to zar�wno z dzialania prawa Engla (wraz ze wzrostem dochod�w ludnosci maleje udzial wydatk�w na zywnosc, co powoduje spadek cenowej elastycznosci popytu na artykuly spoz.), jak tez z wyzszej dochodowej elastycznosci popytu na towary przemyslowe niz na surowce i zywnosc.

39. 39 WNIOSKI Z TEORII PREBISCHA-SING.-MYRD. Rekomendacje praktyczne Preb.-Sing.-Myrd. pod adresem polityki gospodarczej KSR: Aby zapobiec dalszemu spadkowi terms of trade, KSR powinny zmienic strukture wlasnej produkcji, przesuwajac czynniki wytw�rcze z g�rnictwa i rolnictwa do przemyslu,co wymaga przyspieszenia industrializacji, a zwlaszcza podjecia produkcji artykul�w przemyslowych dotad importowanych z KWR. W tym celu konieczna jest realizacja strategii substytucji importu (lub strategii produkcji antyimportowej) i zapewnienie ochrony celnej nowym galeziom przemyslu (tzw. infant industry). Ale wedlug krytyk�w teorii Prebischa-Singera-Myrdala: 1) W praktyce okresy spadku terms of trade KSR przeplataja sie z okresami ich poprawy (przynajmniej czesciowej). 2) istnienie naturalnych (fizycznych) ograniczen wzrostu podazy towar�w surowcowo-rolnych moze zapobiegac nadmiernemu spadkowi ich cen i pogarszaniu sie terms of trade KSR.

40. 40 8. MODELE INDUSTRIALIZACJI KRAJ�W AZJI POLUDNIOWO-WSCHODNIEJ  I PANSTW AMERYKI LACINSKIEJ

41. 41 FAZY INDUSTRIALIZACJI KRAJ�W AZJI POLUDNIOWO-WSCHODNIEJ

42. 42 ETAPY INDUSTRIALIZACJI KRAJ�W AMERYKI LACINSKIEJ

43. 43 9. DYSKUSJA NAD ZWIAZKAMI MIEDZY SPOLECZNYM PODZIALEM DOCHOD�W I WZROSTEM GOSPODARCZYM

44. 44 CZY NIER�WNY PODZIAL DOCHOD�W POBUDZA WZROST GOSPODARCZY ? W mysl ekonomii neoklasycznej i keynesistowskiej, nier�wnosci w podziale dochod�w sa wrecz konieczne dla przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Duza sklonnoscia do oszczedzania i inwestowania odznaczaja sie bowiem tylko ludzie relatywnie zamozni, podczas gdy biedacy calosc swoich dochod�w przeznaczaja na konsumpcje. R�znice dochodowe sprzyjajac zatem powinny wzrostowi gospodarczemu (poprzez zwiekszanie oszczednosci i inwestycji). Natomiast eliminacja nier�wnosci spolecznych zapewnia wprawdzie wieksza sprawiedliwosc, lecz odbija sie negatywnie na procesie wzrostu (bo zmniejsza oszczednosci i inwestycje). Przyjmujac, ze � jak glosili ekonomisci neoklasyczni - wzrost ekonomiczny odbywa sie i rozprzestrzenia powoli, lecz stale �na podobienstwo spadajacej kropli wody drazacej skale� (trickle down effects), aby poprawic warunki zycia ubogich grup ludnosci, trzeba przyspieszyc tempo wzrostu gospodarki.

45. 45 NIER�WNY PODZIAL DOCHOD�WA WZROST GOSPODARCZY W PRAKTYCE Ze swej strony ekonomisci keynesistowscy dostrzegali potrzebe pewnej korekty mechanizmu rynkowego poprzez progresywne opodatkowanie wysokich dochod�w, czesciowe subsydiowanie koszt�w utrzymania grup ubogich i inwestycje panstwowe zwiekszajace popyt, poprawiajace koniunkture i pobudzajace wzrost gospodarczy. Jednak badania empiryczne nad doswiadczeniami praktycznymi rozwoju spoleczno-ekonomicznego wybranych kraj�w Ameryki Lacinskiej i innych region�w ubogiego Poludnia, jakie byly prowadzone na poczatku lat 70-tych m.in. przez R. Weisskoffa, A. Fishlowa, D. Seersa, I. Adelman i C. Morrisa, nie potwierdzily slusznosci powyzszych koncepcji ekonomist�w neoklasycznych i keynesisowskich, dotyczacych pozytywnych wsp�lzaleznosci miedzy wzrostem gospodarczym i spolecznym podzialem dochod�w.

46. 46 PRZEWARTOSCIOWANIE PODEJSCIA DO PODZIALU DOCHOD�W W KSR Okazalo sie, ze w rzeczywistosci przyspieszenie wzrostu zazwyczaj pociagalo tam za soba poglebianie sie nier�wnosci spolecznych i pogorszenie sie sytuacji materialnej najubozszych warstw ludnosci, zamiast przynosic oczekiwane ograniczenie skali ub�stwa. Wynikal stad wniosek o koniecznosci interwencji panstwa na rzecz bardziej r�wnomiernej redystrybucji dochod�w i ograniczania skali ub�stwa. Przelomowym momentem w dyskusji naukowej nad przewartosciowaniem podejscia do wzrostu ekonomicznego i spolecznego podzialu dochodu stalo sie opublikowanie w roku 1974 raportu pt.: �Redystrybucja wraz ze wzrostem: Polityka na rzecz poprawy podzialu dochodu w krajach rozwijajacych sie w kontekscie wzrostu gospodarczego� (�Redistribution with Growth...�). Na zlecenie Banku Swiatowego raport ten przygotowal - kierowany przez R. Jolly�ego - zesp�l ekspert�w z Instytutu Stud�w nad Rozwojem Uniwersytetu Sussex (H. Chenery, M.S. Ahluvalia, C.L.G. Bell i J.H. Duloy).

47. 47 10. EWOLUCJA STRATEGII WALKI  Z UB�STWEM LANSOWANEJ PRZEZ EKSPERT�W BANKU SWIATOWEGO W oparciu o koncepcje redystrybucji wraz ze wzrostem zesp�l R. Jolly�ego zaproponowal nowa, interwencjonistyczna strategia zwalczania ub�stwa w KSR.Ale nie spotkala sie ona poczatkowo z poparciem ze strony kierownictwa Banku Swiatowego i rzad�w KWR (kt�re maja � jak wiadomo - decydujacy glos w procesie podejmowania decyzji w Banku). Dopiero drastyczne pogorszenie sie na progu lat 80-tych sytuacji ekonomiczno-spolecznej i pojawienie sie kryzysu zadluzenia w wielu nienaftowych KSR (od Meksyku poczynajac) spowodowalo zmiane strategii walki z ub�stwem, kt�ra � zdaniem Z. Kozak - byla lansowana i praktycznie wspierana przez Bank Swiatowy od 1983 r. Ta zmieniona strategia zakladala dosc szerokie wykorzystanie instrument�w interwencjonizmu panstwowego na rynkach czynnik�w produkcji, towar�w i uslug, w sferze produkcji rolnej i przemyslowej, technologii i oswiaty, infrastruktury, polityki fiskalnej, polityki swiadczen spolecznej itp.

48. 48 INTERWENCJONISTYCZNA STRATEGIA OGRANICZANIA UB�STWA W KSR W mysl zmienionej przez Bank Swiatowy strategii walki z nedza, polityka placowa powinna zmierzac do zmniejszenia ceny pracy (tj. placy) w KSR poprzez znoszenie plac minimalnych i ograniczan swobody ksztaltowania plac (narzucanych zwlaszcza przez branzowe uklady zbiorowe), zmniejszanie stawek podatk�w od wynagrodzen oraz skladek na ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne. Interwencja na rzecz spadku ceny kapitalu (w szczeg�lnosci w pracochlonnych dziedzinach produkcji ) polegac powinna � wedlug Banku Swiatowego - na zwiekszaniu podazy srodk�w finansowych ze zr�del wewnetrznych poprzez stymulowanie oszczednosci firm i zamozniejszych gospodarstw domowych, upowszechnianie relatywnie tanich kredyt�w bankowych i pozyczek udzielanych przez kasy i fundusze oszczednosciowo-kredytowe (zwlaszcza mini-kredyt�w dla malych i sredniej wielkosci firm), wprowadzanie doplat budzetowych do kredyt�w i ubezpieczen kredytowych.

49. 49 ZALECANE KIERUNKI INTERWENCJI W ROLNICTWIE I SFERZE FISKALNEJ Wedlug strategii zalecanej przez Bank Swiatowy, walce z nedza sluzy r�wniez aktywne wspieranie przez wladze panstwowe KSR rozwoju ich rolnictwa i przetw�rstwa rolno-spozywczego poprzez realizacje reform agrarnych, wzmacnianie drobnych i wiekszych gospodarstw farmerskich, ulatwienia kredytowe dla rolnik�w, rozbudowe sieci skupu plod�w rolnych i zaopatrzania rolnik�w w srodki produkcyjne, gwarantowanie przez panstwo minimalnych cen zbytu na produkty rolne. Dopuszczano tez mozliwosc subwencjonowania produkcji oraz eksportu surowc�w rolniczych i artykul�w zywnosciowych. Z kolei, aby zapewnic KSR wieksze dochody budzetowe, eksperci Banku Swiatowego rekomendowali wprowadzanie podatku od nieruchomosci i podatku spadkowego (zwlaszcza wobec zamozniejszych warstw spolecznych), obciazanie wiekszym podatkiem akcyzowym luksusowych towar�w konsumpcyjnych (zazwyczaj importowanych) oraz dzialania na rzecz wiekszej przejrzystosci i poprawy sciagalnosci podatk�w.

50. 50 PREFERENCJE PODATKOWE I DOSTAWY BEZPLATNE DLA NAJBIEDNIEJSZYCH Natomiast w ramach prorozwojowych i prospolecznych zmian w polityce podatkowej KSR zalecano ograniczanie skali lub calkowite zwalnianie od opodatkowania konsumpcji podstawowych artykul�w spozywczych i uslug (dostaw wody, energii elektrycznej, rozm�w telefonicznych, uslug transportu zbiorowego itp.), stosowanie zwolnien lub niskich stawek opodatkowania dochod�w najubozszych grup spolecznych. Wsr�d rekomendowanych przez siebie instrument�w walki z ub�stwem w KSR Bank Swiatowy wymienial bezposrednie dostawy przez panstwo d�br konsumpcyjnych dla najbiedniejszych ludzi na zasadach braku odplatnosci lub po preferencyjnych niskich cenach (dzieki dofinanowywaniu ze srodk�w budzetowych). Przykladowo chodzi tu o darmowe dozywianie dzieci i mlodziezy w szkolach, zapewnianie � obok bezplatnych badan lekarskich � darmowych lek�w zwalczajacych malarie, gruzlice, czy AIDS, nieodplatne dostawy przez firmy panstwowe elektrycznosci i wody dla biedak�w, tworzenie sieci sklep�w panstwowych sprzedajacych po niskich cenach postawowe artykuly spozywcze i srodki higieniczne itp. Sporym mankamentem jest jednak trafianie czesci bezplatnych lub tanio sprzedawanych towar�w w rece os�b nieuprawnionych.

51. 51 REZYGNACJA Z INTERWENCJONIZMUNA RZECZ STRATEGII PRORYNKOWEJ Dalsza ewolucja strategii rozwoju KSR, lansowanej przez Bank Swiatowy, swiadczy o tym, ze zalecenia zwiekszonego interwencjonizmu panstwowego mialy charakter przejsciowy. Biorac pod uwage nasilajaca sie powszechnie krytyke, kierownictwo i eksperci Banku bardzo szybko, bo juz w drugiej polowie lat 80-tych porzucili poprzednia, interwencjonistyczna wersje strategii na rzecz strategii prorynkowej o charakterze zdecydowanie liberalnym. Towarzyszylo temu odchodzenie w skali globalnej, tj. nie tylko w KSR, lecz takze w KWR i w krajach socjalistycznych o nakazowo-rozdzielczym modelu kierowania zyciem gospodarczym, od etatyzmu gospodarczego panstwa (polegajacego na dzialalnosci przedsiebiorstw panstwowych, czyli � wystepowaniu przez wladze publiczne w charakterze przedsiebiorc�w), rezygnacja z pr�b scentralizowanego planowania rozwoju oraz ograniczanie skali administracyjno-biurokratycznej regulacji panstwowej przy r�wnoczesnym podejmowaniu dzialan na rzecz liberalizacji, deregulacji i prywatyzacji gospodarki oraz urynkowienia proces�w rozwojowych.

52. 52 11. UPOWSZECHNIENIE POGRAM�W STABILIZACJO-DOSTOSOWAWCZYCH I PARADYGMATU RYNKOWEGO W koncu lat 80-tych kierownictwa MFW i Banku Swiatowego, przy wsparciu aktywnym rzadu USA, zapronowaly wladzom zadluzonych i przezywajacych trudnosci gospodarcze KSR udzielenie pomocy finansowej w realizacji strategii wychodzenia z kryzysu pod warunkiem przyjecia i wcielenia w zycie program�w stabilizacji sytuacji makroekonomicznej i dostosowan strukturalnych. Programy te okreslone zostaly zbiorczo przez J. Williamsona mianem konsensusu waszyngtonskiego (Washington Consensus). Gl�wne elementy nowej polityki stabilizacyjno-dostosowawczej: 1) zapewnienie dyscypliny finans�w publicznych i r�wnowagi budzetu, 2) obnizenie stawek podatk�w, lecz poszerzenie bazy podatkowej, 3) koncentracja wydatk�w budzetowych na finansowaniu oswiaty, ochrony zdrowia i podstawowej infrastruktury ekonomicznej (przy r�wnoleglym eliminowaniu subsydi�w panstwowych),

53. 53 ZAKRES POGRAM�W STABILIZACJI I DOSTOSOWAN STRUKTURALNYCH (c.d.) Charakterystyka gl�wnych element�w konsensusu waszyngtonskiego (c.d.): 4) liberalizacja rynk�w kapitalowych i prywatyzacja sektora finansowego, 5) wprowadzenie jednolitego i stabilnego kursu walutowego, uwolnienie st�p procentowych i skuteczna walka z inflacje (stabilizacja cen), 6) liberalizacja handlu zagranicznego (obnizka taryf celnych i znoszenie protekcyjnych ograniczen pozataryfowych), 7) prywatyzacja przedsiebiorstw panstwowych, ochrona wlasnosci prywatnej i ulatwienie dzialalnosci firmom prywatnym (zwlaszcza poprzez deregulacje gospodarki), 8) ochrona i przestrzeganie praw wlasnosci intelektualnej (przemyslowej), 9) wspieranie i ochrona zagranicznych inwestycji bezposrednich, 10) prowadzenie skutecznej polityki ekologicznej.

54. 54 PRORYNKOWY I LIBERALNY CHARAKTER KONSENSUSU WASZYNGTONSKIEGO Wedlug poglad�w zwolennik�w konsensusu waszyngtonskiego, mechanizm wolnego rynku powinien efektywniej i skuteczniej sprzyjac stabilizacji, pobudzac procesy niezbednych dostosowan strukturalnych w KSR, jak tez przyczyniac sie do eliminacji zacofania i ub�stwa niz zalecana poprzednio polityka interwencjonizmu ekonomicznego panstwa i protekcjonizmu. Zgodnie z tezami liberalnego paradygmatu, wewnetrzna sfera procesu rozwoju ekonomicznego KSR powinna byc zharmonizowana z otwieraniem gospodarki na wsp�lprace miedzynarodowa, tj. z rozszerzaniem i liberalizowaniem zewnetrznych stosunk�w, poniewaz optymalna alokacja zasob�w i czynnik�w wytw�rczych jest mozliwa jedynie wtedy, kiedy istnieje presja konkurencyjna ze strony rynku swiatowego. Podkreslajac, ze konieczna jest akceptacja przez spoleczenstwa poszczeg�lnych KSR, realizowanej przez ich wladze strategii i polityki stymulowania rozwoju gospodarczo-spolecznego, rzecznicy liberalnego, rynkowego paradygmatu rozwojowego wskazywali na pilna potrzebe demokratyzacji system�w politycznych, zwiekszenia roli organizacji pozarzadowych, poszerzenia sfery wolnosci obywatelskich oraz przestrzegania praw czlowieka.

55. 55 WYNIKI EKONOMICZNE REALIZACJI KONSENSUSU WASZYNGTONSKIEGO Realizacja polityki stabilizacyjno-dostosowawczej, zgodnej z zalozeniami konsensusu waszyngtonskiego, bezprzecznie sklonila w praktyce rzady wielu KSR do wcielenia w zycie rynkowych reform gospodarczo-spolecznych i rezygnacji z protekcjonizmu na rzecz wiekszego otwarcia na kontakty ekonomiczne z zagranica. Nie tylko ulatwilo to i przyspieszylo globalizacje i liberalizacje gospodarcza w skali globalnej, ale przyczynilo sie zarazem do poprawy efektywnosci gospodarowania, do ozywienia rozwoju KSR i do stopniowego ograniczania r�znych przejaw�w ub�stwa. Ale realizacji zalozen konsensusu waszyngtonskiego towarzyszyly nierzadko akcje protestacyjne ze strony niezadowolonych zwiazk�w zawodowych, lewicowych partii i ruch�w spolecznych.

56. 56 12. W KIERUNKU KONSENSUSU POSTWASZYNGTONSKIEGO Od polowy lat 90-tych nasilila sie ostra krytyka negatywnych nastepstw spolecznych i ekonomicznych program�w stabilizacji i dostosowan. Oskarzano je o poglebianie nier�wnosci spolecznych, zarzucajac im za malo skuteczne zwalczanie nedzy, zbyt daleko idaca liberalizacje i dezintegracje gospodarki, nadmierne jej otwieranie i utrwalanie zaleznosci ekonomicznej KSR od korporacji transnarodowych i rozwinietych kraj�w Zachodu. Postulowano zatem zamiane konsensusu waszyngtonskiego konsensusem postwaszyngtonskim. Ten ostatni sprowadza sie do laczenia mechanizmu rynkowego z pewnym stopniem interwencjonizmu (lub regulacji panstwowej). Przypisuje r�wnoczesnie instytucjom oraz uwarunkowaniom spolecznym i ekologicznym kluczowa role w rozwoju gospodarczym.