SAĞLIK KURULUŞLARINDA TIBBİ ATIK YÖNETİMİ

1. SAĞLIK KURULUŞLARINDA TIBBİ ATIK YÖNETİMİ KUBİLAY YAPICI Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Uzmanı Batman/27 NİSAN 2011

2. TIBBİ ATIK TANIMI • İnsan veya hayvanların hastalıklarının tanımı, tedavisi ve immunizasyonun yapıldığı hastaneler ile genel veya özel araştırma amaçlı laboratuarlarda oluşan tüm atıklardır. • Ayrıca hastane dışı hasta bakım evleri ve evde bakılan hastalar (insülin kullanan diabetliler,evde dializ yapanlar, damar içi uyuşturucu kullananlar) ilave edilmelidir.

3. Tıbbi Atıklar Niye Ayrı Toplanmalıdır?

4. Tıbbi atıklar, üretildikleri andan yokedilme işlemi sona erinceye kadar geçen süreçte çevre ve insanla doğrudan ya da dolaylı etkileşim içindedir.

5. Tıbbi atıklar, gerek içeriklerindeki hastalık yapıcı veya bulaştırıcı maddelerle doğrudan; • Bazen de fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olması nedeniyle insan ve çevre sağlığını dolaylı olarak olumsuz etkileyebilmektedir.

6. Doğrudan veya aracı hayvanlarla bulaşabilen cüzam, veba, kolera, dizanteri, tüberküloz, kuduz, sıtma gibi hastalıklar biyolojik olumsuzluklara örnek olurken; • Çöp depolama alanlarında oluşan sızıntı suları ve gazlar, kimyasal ve biyolojik olumsuzluklara neden olmakta; • Çevreye sorumsuzca bırakılan atıklar insanlara fiziksel zararlar verebilmektedir. • Yetersiz temizlik ve atık yönetimi uygulamaları ile çevre ve insan sağlığı arasındaki ilişki kalkınamamış ve/veya kalkınmakta olan ülkelerde açıkça gözlemlenmektedir.

7. ATIKLARIN RİSK ALTINA ALDIĞI GRUPLAR • Sağlık Çalışanları(Tıp doktorları, diş hekimleri, hemşireler, hasta bakıcılar, laboratuar ve radyoloji çalışanları ve diğer hastane çalışanları, Adli Tıp çalışanları, veterinerler) • Çevre:İnsanların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak alışveriş içinde bulunduğu ortam • Hastanede yatan veya evde tedavi olan hastalar • Hasta ziyaretine gelenler • Hastane atıkları ile teması olanlar(çamaşırhane, temizlik, transport işçileri) • Atıkları bertaraf eden işçiler(çöpçü ve fırıncılar) • Çöp karıştırıcıları ve buralara gelen hayvanlar. Risk oranı açısından bu listeyi tam tersinden değerlendirebiliriz.

8. BAKTERİLER Bacillus antracis (şarbon) Listeria monocytogenes Salmonella türleri Brucella türleri Treponema pallidium Toxoplasma gondii VİRUSLAR Hepatit B HIV HCV HDV HAV CMV EBV Parvovirus B19 HTLV-1 KKKA vb kanamalı ateş etkenleri İnfeksiyöz atıklar aracılığı ile bulaşabilen etkenler;

9. Tıbbi atıklara bağlı ferdi kazalar ve infeksiyon gelişimine sık rastlanır. HIV, hepatit B ve C gibi ciddi virüs infeksiyonları, çoğunlukla enjeksiyon iğnelerinin oluşturduğu kontamine kesici-delici özellikteki atıklarla yaralanma riski yüksek olan sağlık personelinde infeksiyonlara neden olur.

10. Sağlık personellerininhepatit B virüs enfeksiyonuna maruz kalmaları diğer mesleklere kıyasla 3-6 kat daha fazladır.

11. Kontamine şırıngaların yol açtığı enfeksiyonlar sonucu oluşan hastalıklar: • 21 milyon Hepatit B enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların %32 i) • 2 milyon Hepatit C enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların %40 ı) • 260.000 HİV enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların %5 i) WHO 2000

12. SAĞLIK KURULUŞLARINDA OLUŞAN ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI • EVSEL ATIKLAR • TIBBİ ATIKLAR • TEHLİKELİ ATIKLAR • RADYOAKTİF ATIKLAR

14. Genel Atıklar Sağlıklı insanların bulunduğu kısımlar, Hasta olmayanların muayene edildiği bölümler, İlk yardım alanları, İdari bölümler, Temizlik hizmetleri, Mutfak, ambar ve atölyelerden gelen atıklar Ambalaj Atıkları Tekrar kullanılabilir ve geri kazanılabilir atıklar, Kontamine olmamış kağıt, karton, mukavva, cam, metal, plastik, vb. Serum ve ilaç şişeleri gibi cam ambalaj atıkları ise kontamıne olmamaları şartıyla diğer ambalaj atıkları ile birlikte mavi renkli plastik torbalarla toplanırlar. A.EVSEL ATIKLAR EVSEL ATIK

15. AMBALAJ ATIKLARI • Toplanan ambalaj atıklarının, Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda geri kazanılmaları sağlanır.

16. B. TIBBİ ATIKLAR • Enfeksiyöz Atıklar • Patolojik Atıklar • Kesici-delici Atıklar

17. 1. Enfeksiyöz Atıklar • Kan ve kan ürünleri başta olmak üzere her türlü vücut sıvıları • İnsan dokuları, organları, anatomik parçalar • Otopsi materyali, plasenta, fetus ve diğer patolojik materyal • Bunlarla bulaşmış eldiven, örtü, çarşaf, bandaj vb • Hemodiyaliz ünitesi ve karantina atıkları • Bakteri ve virüs tutucu hava filtreleri • Laboratuvar kültürleri • Enfekte deney hayvanı leşleri

18. 2. Patolojik Atıklar • Ameliyathaneler, morg, otopsi, adli tıp gibi yerlerden kaynaklanan vücut parçaları, organik parçalar, plasenta, kesik uzuvlar vb. (insani patolojik atıklar) • Biyolojik deneylerde kullanılan kobay leşleri

19. 3. Kesici-Delici Atıklar • Enjektör iğnesi ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, bistüri, lamel, lanset, bistüri, bıçak, serum seti iğnesi, kırık cam, ampul, kırılmış cam tüp ve petri kapları.

20. C. TEHLİKELİ ATIKLAR • Tehlikeli kimyasallar, Sitotoksik ve sitostatik ilaçlar(Kemoterapi ilaçları)*, Amalgam atıkları, Genotoksik ve sitotoksik atıklar, Farmasötik atıklar, Ağır metal içeren atıklar, basınçlı kaplar. • Bu atıkların bertarafı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre yapılır. *Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün 09.11.2005 tarih ve B100THG0120000 sayılı , Antineoplastik İlaç Hazırlama Merkezi Kurulması konulu genelge

21. TEHLİKELİ ATIKLAR • Röntgen banyo suları, “Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” hükümleri doğrultusunda geri kazanılır veya bertaraf edilir. • Kesinlikle kanalizasyon sistemine boşaltılmaz, doğrudan havaya verilmez, düşük sıcaklıklarda yakılmaz, evsel atıklarla karıştırılmaz ve depolanarak bertaraf edilmez.

22. D. RADYOAKTİF ATIKLAR • Radyoaktif atıklar hakkında bu Yönetmelik hükümleri uygulanmaz. • Bu atıkların bertarafı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuatı doğrultusunda yapılır.

23. SAĞLIK BAKIMINDA OLUŞAN ATIKLAR Sağlıkla ilgili işlemler sırasında oluşan atıkların; *Halk sağlığını tehdit etmeyen risksiz %85-90 *Hastalık bulaştırabilen infeksiyöz %10-15

24. HASTANE ATIK ÜRETİMİ(KAYNAĞA GÖRE)

25. Sağlık Kuruluşlarında Atık Yönetimi Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ve Getirdiği Sorumluluklar

26. TIBBİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ, • -20/05/1993 tarih ve 21586 sayılı Resmi Gazete (mülga yönetmelik) • -22/07/2005 tarih ve 258883 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

27. Yönetmelik Kapsamı; Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan evsel, tıbbi ve tehlikeli atıkların üretildikleri yerlerde ayrı toplanması, geçici depolanması, taşınmasıve bertaraf edilmesine ilişkin esasları kapsamaktadır.

28. Tıbbi Atıklar Sorumlusu (Madde 4); Hastanelerin başhekimleri, başhekimin olmadığı yerlerde mesul müdürüdür.

29. Tıbbi Atık Yönetiminin Genel İlkeleri (1) • Tıbbi atıkların oluşumunun ve miktarının kaynağında en aza indirilmesi esastır, • Tıbbi atıkların, tehlikeli ve evsel atıklar ile karıştırılmaması esastır, • Tıbbi atıkların kaynağında diğer atıklardan ayrı olarak toplanması, biriktirilmesi,taşınması ve bertarafı esastır,

30. Tıbbi Atık Yönetiminin Genel İlkeleri (2) 4. Tıbbi atık üreticileri atıklarının bertarafı için gerekli harcamaları karşılamakla yükümlüdürler, 5. Tıbbi atık üreten sağlık kuruluşları, belediyelerin ve özel sektör firmalarının tıbbi atık yönetimiyle ilgili personellerinin periyodik olarak eğitimden ve sağlık kontrolünden geçirilmesi esastır, 6. Sağlık kuruluşları ve belediyeler, oluşan, taşınan ve bertaraf edilen tıbbi atık miktarını kayıt altına almakla yükümlüdürler.

31. OLUŞTURDUKLARI ATIK MİKTARINA GÖRE SAĞLIK KURULUŞLARI • Büyük Miktarda Atık Üreten Sağlık Kuruluşları: Üniversite hastaneleri,genel maksatlı hastaneler,doğum hastaneleri,askeri hastaneler • Orta Miktarda Atık Üreten Sağlık Kuruluşları: Sağlık merkezleri,tıp merkezleri,dispanserler,ayakta tedavi merkezleri,bakım evleri,kan bankaları,diyaliz merkezleri,hayvan hastaneleri,tıbbi araştırma merkezleri,tıbbi ve biyomedikal laboratuvarlar, rehabilitasyon merkezleri, Biyoteknoloji laboratuvarları ve enstitüleri, acil yardım ve ilk yardım merkezleri • Küçük Miktarda Atık Üreten Sağlık Kuruluşları: Doktor muayenehaneleri,diş ve ağız sağlığı muayenehaneleri, eczaneler,ambulans hizmetleri, fizik tedavi merkezleri, güzellik-kulak delme-dövme-akupunktur merkezleri,evde yapılan tedavi ve hemşire hizmetleri, hayvanat bahçeleri

33. TIBBİ ATIK ÜRETİCİLERİNİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ • Atıkları kaynağında en aza indirecek sistemi kurmakla, • Atıkların ayrı toplanması,taşınması ve geçici depolanması ile bir kaza anında alınacak tedbirleri içeren ünite içi atık yönetim planını hazırlamak ve uygulamakla, • Tıbbi,tehlikeli ve evsel nitelikli atıklar ile ambalaj atıklarını birbirleri ile karışmadan kaynağında ayrı olarak toplamakla, • Tıbbi atıklar ile kesici-delici atıkları toplarken teknik özellikleri bu yönetmelikte belirtilen torbaları ve kapları kullanmakla, • Ayrı toplanan tıbbi ve evsel nitelikli atıkları sadece bu iş için tahsis edilmiş araçlar ile ayrı ayrı taşımakla,

34. 6. Atıkları geçici depolamak amacıyla geçici atık deposu inşa etmek veya konteyner bulundurmakla,yataksız ünite olması durumunda ise atıklarını en yakınındaki geçici atık deposuna götürmek veya bu atıkları toplama aracına vermekle, 7. Tıbbi atıkların yönetimi ile görevli personelini periyodik olarak eğitmekle/eğitimini sağlamakla, 8. Tıbbi atıkların yönetimi ile görevli personelinin özel giysilerini sağlamakla, 9. Tıbbi atıklarının toplanması,taşınması ve bertarıfı için gereken harcamaları atık bertarafçısına ödemekle, 10. Oluşan tıbbi atık miktarı ile ilgili bilgileri düzenli olarak kayıt altına almak yıl sonu itibarı ile valiliğe göndermek-Bu bilgileri en az üç yıl süre ile muhafaza etmek ve talep edilmesi halinde Bakanlığın incelemesine açık tutmakla yükümlüdürler.

35. TIBBİ ATIK ÜRETİCİLERİNİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ 1-Ünite İçi Atık Yönetim PlanıHazırlanması • Atıkların kaynağında ayrı toplanması • Kullanılacak ekipman ve araçlar • Atık miktarları • Toplama sıklığı • Geçici depolama sistemleri • Toplama ekipmanlarının temizliği, dezenfeksiyonu • Kaza anında alınacak önlemler • Sorumlu personel ve eğitimleri içeren Ünite İçi Atık Yönetim Planını hazırlamak ve uygulamak zorundadır.

36. Ünite İçi Atık Yönetim Planı: • Atık yönetim planlarının oluşturulması ve bu planın uygulanmasından sorumlu bir heyet(ATIK YÖNETİM BİRİMİ) tespit edilmesi gerekmektedir.

37. Ünite İçi Atık Yönetim Planı: Hastane başhekimi(Tıbbi Atık Sorumlusu-Madde 4)nin atık yönetim planı geliştirmeleri için bir atık yönetim birimi oluşturması gerekmektedir. Bu birim aşağıdaki üyelerden oluşabilir: • Başhekim • Hastane müdürü • Enfeksiyon kontrol sorumlusu • Hastane bölümlerinin başkanları • Atık yönetim sorumlusu (AYS) • Eczane sorumlusu • Radyoloji sorumlusu • Başhemşire • İdari mali işler sorumlusu

38. Atık Yönetim Planının Geliştirilmesi • Mevcut durumun tespiti • Üretilen atık miktarı • Hastane içinde uygulanan işleme, taşıma ve depolama teknikleri • Hedeflerin belirlenmesi • Atık azaltma, tekrar kullanım ve geri dönüşüm imkanları • Atık yönetim planının yürütülebilmesi için stratejiler • Eğitim • Atık yönetim maliyetinin belirlenmesi

39. Atık Yönetim Sorumlusu(AYS) • Hastane çalışanları arasından görevlendirilecek Atık Yönetim Sorumlusu (AYS), 1. Hastane atık yönetimi planının geliştirilmesi, 2. Günlük işlemlerin gerçekleştirilmesi ve atık bertaraf sisteminin izlenmesi ile ilgili tüm sorumluluğu üstlenir.

40. Ünite İçi Atık Yönetim Planı: • Bir sağlık kuruluşunda atık yönetim planının geliştirilebilmesi için, atık yönetim biriminin, hastanede üretilen tüm atıkların türünü ve miktarını bilmesi gerekmektedir. Bu amaç için atık üretilen tüm birimlerdegünlük üretilen atık miktarı tartılmak suretiyle tespit edilir.

41. Atık Toplanması Açısından AYS • Atık konteynerlerinin toplanmasını ve hastane bünyesindeki geçici depolama yerine taşınmasını günlük olarak kontrol eder. • Hastane satın alma müdürlüğü ile işbirliği yaparak üretilen atıklar için uygun torba ve konteynerlerin, çalışanlar için koruyucu elbise ile tekerlekli taşıma araçlarının daima mevcut olmasını sağlar. • Hastane çalışanlarının, dolan torbaları ve konteynerleri, vakit geçirmeden, yenileri ile değiştirmelerini sağlar. • Hastane içerisinde üretilen atığın toplanması ile görevlendirilen çalışanların sevk ve idaresinde söz sahibidir.

42. Atık Depolanması Açısından AYS • Tıbbi atıkların depolanacağı geçici atık depolarının uygun kullanımını sağlar. Bunlar kilitli olmalı ve sadece atıklardan görevli personel tarafından ulaşılabilir olmalıdır. • Atık konteynerlerinin hastane içinde ve dışında kontrolsüz boşaltılmalarını önlemelidir.

43. Atık Toplanması ve Bertarafının Kontrolü Açısından AYS • Tüm atık bertaraf işlemlerinin koordinasyonu ve izlenmesinden sorumludur. • Atıkların kurum içinde ve dışında uygun şekilde toplanmasını ve öngörülen arıtma ve bertaraf yerine kadar yine uygun şekilde taşınmasını sağlar. • Atıkların yönetmelikte öngörülen süreden daha uzun bir süre kurum içinde depolanmamasına dikkat eder ve yerel yönetim veya görevlendireceği üstlenici atık nakliye firmasının atıkları düzenli olarak almasını sağlar.

44. Beklenmeyen durumların meydana gelmesi açısından AYS: • Yazılı acil durum yöntemlerinin hazırlanmasını ve ulaşılabilir olmasını, personelin acil durumlarda yapmaları gereken işler hakkında haberdar olmalarını sağlar. • Tıbbi atıklarla ilgili oluşturulan raporları kontrol eder ve araştırır.

46. *Atıkların ayrı toplanması için herserviste ağızlar kapalı ayak pedallı atık kutuları bulunmalıdır.*Atık kutularının üzerinde ait oldukları atık sınıfı ve hangi atıkların biriktirilebileceği büyük harflerle yazılı olmalıdır. *Atıkların ayrılması atığın üretildiği anda, örneğin enjeksiyonun yapıldığı veya gerekli ekipmanın ambalajından çıkartıldığı anda yapılmalıdır.

47. Atık yönetiminin hedefi: Özel işlem ve bertaraf gerektiren atıkların miktarının azaltılmasıdır.

48. Kırmızı tıbbi atık torbası • Yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve taşımaya dayanıklı; • orijinal orta yoğunluklu polietilen hammaddeden üretilmiş; • Sızdırmaz, çift taban dikişli ve körüksüz; • Çift kat kalınlığı 100 mikron; • En az 10 kg kaldırma kapasiteli; • “Uluslar arası biyotehlike” amblemi ve “DİKKAT! TIBBİ ATIK” ibaresi taşıyan kırmızı renkli torbalar kullanılır.

49. KESİCİ VE DELİCİ ATIK KUTUSU • Delinmeye,yırtılmaya,kırılmaya ve paslanmaya dayanıklı • Su geçirmez • Açılması ve karıştırılması mümkün olmayan • “Uluslararası Biyotehlike”amblemi ile”DİKKAT! KESİCİ VE DELİCİ TIBBİ ATIK” ibaresi bulunması gerekir.

50. 2-ATIKLARIN ÜNİTE İÇİNDE TOPLANMASI • Tıbbi atık torbaları ünite içinde bu iş için eğitilmiş personel tarafından, • Tekerlekli ve kapaklı • paslanmaz metal,plastik veya benzeri malzemeden yapılmış yükleme-boşaltma esnasında torbaların hasarlanmasına veya delinmesine yol açabilecek keskin kenarları olmayan, • Temizlenmesi,dezenfeksiyonu kolay,sadece bu iş için ayrılmış • Turuncu renkli • “Uluslar arası Biyotehlike” amblemi ve “DİKKAT! TIBBİ ATIK”ibaresi taşıyan özel araçlarla toplanırlar