Kapittel 7: Imperium og koloniar

1. NYNORSK Kapittel 7: Imperium og koloniar Elevane skal kunne – presentere sentrale trekk ved kolonialismen og situasjonen i eit ikkje-europeisk område på 1800-talet, sett frå ulike perspektiv – gjere greie for bakgrunnen for dei to verdskrigane og drøfte verknader dei fekk for Norden og det internasjonale samfunnet

2. Ein tidsalder med imperialisme - I 1870-åra innleidde europeiske statar ein intens konkurranse for å skaffe seg koloniar i Afrika, Indokina, Kina og ein del øyar i Stillehavet. - På eit par tiår blei ein firedel av landmassane på kloden erobra av europeiske imperialistar.

3. Gamle og mye kolonimakter - Dei gamle kolonimaktene Storbritannia og Frankrike gjekk fremst i klappjakta på koloniar, men fekk følgje av andre statar som Tyskland, Italia og Belgia.

4. Ny eller tradisjonell imperialisme? Tradisjon: Imperiebygging eller imperialisme vil seie at statar og herskarar skaffar seg herredømme og kontroll over andre statar. Å utvide makta si på kostnad av andre har vore eit hovudinnslag i historia til statane.

5. Ny eller tradisjonell imperialisme? Nytt: - Det høge tempoet i kolonierobringa. - Rivaliseringa mellom kolonimaktene arta seg som eit kappløp. - Erobrarane hadde eit begeistra heimepublikum i ryggen.

6. Føresetnader og årsaker - Den industrielle revolusjonen. Ny våpenteknologi. - Nye kommunikasjonsmiddel. - Medisinske nyvinningar.

7. Motiv og årsaker - Sosialdarwinismen. - Misjon og sivilisering. - Raselære. - Jakt på råvarer og marknader. - Stormaktsambisjonar. - Konflikt mellom dei europeiske stormaktene.

8. Kappløpet om Afrika Heile det afrikanske kontinentet blei delt opp i koloniterritorium. Unntak: Liberia og Etiopia.

9. Kappløpet om Afrika - Britane la planar om å etablere eit samanhengande rike frå Kapp i sør til Kairo i nord. - Frankrike ville etablere eit imperium i aust–vest-retning langs tverrlinja Senegal–Djibouti. - Tyskland erobra Tanganyika, Sørvest-Afrika, Kamerun og Togoland i åra 1883–1885. - Kong Leopold 2. av Belgia erobra Kongo og innførte eit terrorregime. - Berlinkonferansen i Berlin 1884 drog opp reglar for erobringar i Afrika.

10. Afrikansk motstand - Engelskmennene i Nigeria og Kenya og tyskarane i Togo og Kamerun førte kolonikrig langt inn på 1900-talet. - Samori Ture, leiaren for mandefolket, kjempa mot franske hærstyrkar i 16 år. - Maji-Maji-opprøret i 1905–1907 kosta 75 000 afrikanarar livet. - I 1879 nedkjempa zuluhæren den britiske invasjonsstyrken.

11. Kolonistyre og statsbygging - Kolonistyre dreia seg om å sikre administrativ kontroll over eit område og om å byggje statar. - I Afrika samla europearane ulike folkegrupper i nye politiske einingar som seinare blei uavhengige statar. - Handelskoloni: Store europeiske handelsselskap dominerte. - Settlarkoloni: Europearane var ute etter jord, kom i tusental og slo seg ned. - Protektorat: Lokale herskarar fekk behalde suvereniteten, men stod under såkalla vern av kolonimakta.

12. Asia, Latin-Amerika og Stillehavet - Frankrike okkuperte Vietnam, Kambodsja og Laos. - Storbritannia utvida landområdet sitt i Malaya og erobra Burma. - Russland ekspanderte mot Svartehavet og Det osmanske riket, sørover mot Kaukasus og Turkestan og austover mot Mandsjuria. I Latin-Amerika begynte USA med innblandingspolitikk i 1870- åra.

13. USA: Frigjerar eller erobrar? - USA var i prinsippet ein anti-imperialistisk stat. - Områda til indianarfolka blei tekne med makt. - Dei sørvestlege statane blei erobra frå Mexico. - I 1895 tok USA Panama som protektorat. - I 1898 tok USA Puerto Rico, gjorde Cuba til protektorat og oppretta eit kolonistyre på Filippinane.

14. Kina: Eit keisarrike i forfall - I 1850-åra: Fransk-britiske troppar trengde inn i Beijing. - Kolonimaktene tvinga kinesarane til å opne fleire hamnebyar som traktathamner. - På slutten av 1800-talet blei store delar av Kina delte i interessesfærar, men utan å bli hakka opp i koloniar. - USA pressa igjennom ein «open dør-politikk», det vil seie at alle makter skulle ha same handelsrettar i Kina. - Kinesarane gjorde opprør mot utbyttinga og umyndiggjeringa i 1899–1900, men opprøret blei slått ned av stormaktene i fellesskap.

15. Konsekvensar av kolonikappløpet - Europa og Vesten utvida makta og innverknaden i den sørlege halvdelen av kloden. - Lidingar, personlege krenkingar og nedvurdering av lokal kultur. - Europearane provoserte fram motstand og utløyste krefter som på 1900-tallet medverka til å øydeleggje det Europa-dominerte verdssystemet. - Imperialismen utgjorde opptakta til globaliseringa i vår tid.