T.C. MALİYE BAKANLIĞI HESAP UZMANLARI KURULU

1. T.C.MALİYE BAKANLIĞIHESAP UZMANLARI KURULU TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİNİN BOYUTU ANKARA-MAYIS 2005 SUNUŞ: Serdar KOYUTÜRK Baş Hesap Uzmanı

2. KAYIT DIŞI EKONOMİYİ ÖLÇME • Tanımı gereği büyüklüğü bilinmeyen KDE’nin ölçülebilmesinde, birçok zorlukla karşı karşıya kalınmaktadır. Ölçüm yöntemlerinin hemen hemen tamamı cesur varsayımlara dayanmaktadır. • KDE’ye ilişkin tahminler, kayıt dışı (gözlenemeyen) ekonomide gerçekleşen işlemlerin, ekonomide bıraktığı izlerin takip edilmesi ile elde edilen rakamlardır.

3. KAYITDIŞI EKONOMİYİ ÖLÇME YÖNTEMLERİ (l) Bireysel Davranışları Esas Alarak Kayıt Dışı Ekonomiyi (KDE’yi) Tahmine Çalışan Yöntemler (Doğrudan Ölçme Yöntemleri) • 1. Hanehalkı Anketleri:Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin alıcıları ve bazen de üreticileri olarak hane halklarına uygulanan anketlerdir. • 2. İşyeri Anketleri:Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin üreticileri ve alıcıları olarak işyerlerine uygulanan anketlerdir. • 3. Zaman Kullanım Anketleri:Açık ve saklı ekonomik faaliyetlerde bulunanların, bu faaliyetlerde harcadıkları zaman araştırılmaktadır. Ayrıca, daha sonra yapılan araştırmalarla, bu faaliyetlere ilişkin parasal değerler bulunmaktadır. • 4. Vergi Anketleri: Vergi kaçağı olan hane ve işyerlerini belirlemeye yönelik anketlerdir. Burada vergi kaçağı olan gelir tahmin edilmektedir. • 5. Diğer Anketler:Yukarıdakilerin dışında, hanede, işyerlerinde veya kamuda uygulanan anketlerdir.

4. KAYITDIŞI EKONOMİYİ ÖLÇME YÖNTEMLERİ-2A (II) Genel Ekonomik Göstergelerden Hareketle KDE’yi Tahmin Yöntemleri (Dolaylı Ölçme Yöntemleri): • 1. Çeşitli Kaynaklardan Elde Edilen Veriler Arasındaki Farklar Yöntemi: İstatistiki farklar yöntemi olarak da adlandırılan bu yöntemde, milli gelirin farklı yöntemlerle bulunan değerlerinin farkları, vergi otoritelerince bildirilen gelir farkları, istihdamla işgücü verileri arasındaki farklar incelenerek kayıt dışı ekonomi büyüklüğüne ulaşılmaya çalışılmaktadır. • 2. Mali Yöntemler: İşyerlerinin mali denetimlerine ve mali ve idari kayıtlara dayanan "vergiler üzerindeki örnek denetim yöntemi" ve kayıt dışı ekonomi büyüklüğünü etkilediği varsayılan parasal istatistiklerin analiz edildiği "parasal göstergeler yöntemi" olarak ikiye ayrılmaktadır. Parasal göstergeler yöntemi de; • -"nakit oran yaklaşımı", • -"işlem hacmi yaklaşımı", • -"ekonometrik yaklaşım", olarak üçe ayrılmaktadır.

5. KAYITDIŞI EKONOMİYİ ÖLÇME YÖNTEMLERİ-2B • 3. Kaçırılan Gelirlerin Duyarlılığı Yöntemi:Bu yöntemde kayıt dışı ekonomi, GSMH hesaplarında yer alan sektörlerin tahminlerinde kullanılan kaynak ve yöntemlere dayanan analizler yapılarak, çeşitli varsayımlar altında hesaplanmaya çalışılmaktadır. • 4. Katılım Oranları Analizleri:Saklı ekonominin büyüklüğü işgücü arzının ve istihdamın gelişimine bakılarak tahmin edilmektedir. • 5. Diğer:Vergi yükü, ekonomik kural ve düzenlemelerin ağırlığı, kadınların işgücüne katılım oranları, çalışılan saat vb. gibi kayıt dışı ekonominin ilişkili olduğu değişkenler kullanılarak istatistiki analizler yapılmaktadır.

6. KAYITDIŞI EKONOMİYİ ÖLÇME YÖNTEMLERİ-3 (lll)Fiziksel Girdi Metodu : • Bu yöntemde kayıt dışı ekonomi büyüklüğü; elektrik kullanımı ve üretimler, inşaat sektöründeki gelişmeler ve çimento üretimi, ihracat ve üretim arasında bağlantılar kurularak ölçülmektedir. (IV) Model Yaklaşımı: MIMIC : • Bu modelin en önemli özelliği diğer yöntemlerin aksine kayıt dışı ekonomiyi para, işgücü ve üretim piyasalarında bıraktığı izlerden sadece birinden değil, hepsinden ve eş zamanlı olarak faydalanmasıdır. Bu göstergeleri, kayıt dışılığa neden oldukları teorik olarak ileri sürülen vergi yükü, devletin dayattığı diğer yükümlülükler, enflasyon, işsizlik ve vergi etiği gibi değişkenlerle bir istatistiksel çerçeve içinde ve birlikte (bir model yaklaşımı içerisinde) ele almaktadır

7. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN BOYUTLARI • Birçok ülkede uzun yıllardır yapılmakta olan kayıt dışı ekonomi ile ilgili çalışmalar, ülkemizde 1990’lı yılların başından itibaren gündeme gelmiş bulunmaktadır. • Türkiye´de kayıt dışı ekonominin boyutlarının ölçülmesi ile ilgili yapılan çalışmalarda çok farklı yöntemler kullanılmış ve çok farklı değerlere ulaşılmıştır.Bu durum yalnız Türkiye´ye özgü değildir.

8. Seçilmiş Dünya Ülkelerinde Kayıt Dışı Ekonomi Değerleri

9. Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi Tahminleri

10. DÜNYA’DA % 8-80 • Sanayileşmiş Ülkeler(G-7) % 8-10 • Gelişmiş Ülkeler % 10-30 • Gelişmekte Olan Ülkeler % 30-60 • Az Gelişmiş Ülkeler % 60-80 • TÜRKİYE’DE % 7-137 Parasalcı Yaklaşım Tahmini % 7- 137 GSMH Yaklaşımı “ % 7-25 Ekonometrik Yaklaşım “ % 10-66 Vergisel Yaklaşım “ % 46-88 Duyarlılık Analizi “ % 19-27 Kayıt dışı Ücret Yaklaşımı “ % 35-40

11. İNPUT-OUTPUT YÖNTEMİNİN UYGULANMASI • Belli bir dönemde sektörler itibariyle yaratılan katma değerlerin toplamı, ulusal KDV tabanını oluşturmakta ve bu taban üzerinden hesaplanacak KDV, ilgili dönemde beklenen toplam KDV’yi vermektedir. KDE boyutunun hesaplanması, DİE’nin yayınladığı, sektörler arasında mal ve hizmet akımını gösteren, input-output (girdi-çıktı) tablolarından hareketle KDV uyum ve kaçağının bulunması esasına dayandırılmıştır. • Bu yöntemde; • Ekonomideki her bir sektörün input-output verilerinden yola çıkılarak ilgili yıl itibariyle Türk Ekonomisinin KDV tabanı istisnalar dolayısıyla vergilendirilemeyen kısımlar arındırılarakbulunur. (Her bir sektör için KDV tabanı bulunduktan sonra, bu taban sektörel büyüme katsayılarıyla (1 + yıllık büyüme oranı) çarpılarak, Sektör Vergi Tabanları bulunmuştur.) • Bu tabana göre sektörler itibariyle KDV oranları uygulanarak ilgili yıl tahakkuk etmesi gereken KDV hesaplanır. (Çeşitli nedenlerle vergilenebilir bölüm %100’den az olan sektörlerin KDV Tabanın hesaplanmasında sadece vergilenebilir bölümler dikkate alınmıştır.) • Hesaplanan KDV, ilgili yıl tahakkuk eden KDV ile karşılaştırılır. • Tahakkuk eden KDV’nin olması gereken KDV’ye oranı vergi uyumunu vermektedir. Örneğin oran %70 ise vergi uyumu %70 olmakta, %30 ise KDV açısından vergi kaçağını göstermektedir. • Bu oranlar, aynı zamanda kayıtlı ve kayıt dışı ekonominin boyutlarını ifade etmektedir.

12. NEDEN KDV ? • KDV’NİN KONUSU,MATRAHI: • Türkiye’de yapılan aşağıdaki işlemler KDV’ye tabidir; • Ticari, sınai, zirai faaliyetler ve serbest meslek faaliyeti çerçevesinde yapılan teslim ve hizmetlerdir, • Her türlü mal ve hizmet ithalatı, • Diğer faaliyetlerden doğan teslim ve hizmetler. • TÜM MAL VE HİZMETLER KONUSUNA GİRER • ÜRETİM VE TÜKETİM AŞAMALARININ TAMAMINI KAVRAR • İKTİSADİ AŞAMALARIN HERBİRİNDE YARATILAN YA DA EKLENEN DEĞERİ KENDİSİNE MATRAH KABUL EDER • KDV’NİN AĞIRLIĞI:

13. Model Oluşturulurken Aşağıdaki Adımlar Takip Edilmiştir • Gelirler Genel Müdürlüğü ve Devlet İstatistik Enstitüsünün kullanmış olduğu sektör kodları arasındaki farklılıkları gidermek için bazı sektörler birleştirilmiştir. • Bu işlem sonucunda 32 faaliyet alanı altında bilgiler toplanmıştır. • 1998 yılı input -output arz ve kullanım tablosunun farkı alınarak sektörler itibariyle ara tüketimler alıcı fiyatlar vergilerden arındırılarak hesaplanmıştır. • 1998 yılı input-output tablosunda görüleceği üzere ara tüketimler sektörler itibariyle yer almaktadır böylece sektörler itibariyle yaratılan katma değerler çalışanlara yapılan ödemeler de dikkate alınarak hesaplanmıştır . • Sektörler itibariyle yaratılan katma değer tutarlarından istisnalar dolayısıyla vergilendirilemeyen kısımlar arındırılarak KDV tabanı hesaplanmıştır.

14. Model Oluşturulurken Aşağıdaki Adımlar Takip Edilmiştir • Her bir sektör için KDV tabanı bulunduktan sonra, bu taban sektörel büyüme katsayılarıyla (1 + yıllık büyüme oranı) çarpılarak, 1999-2004 yıllarındaki Sektör Vergi Tabanları bulunmuştur. 1998-2004 yılları toplam potansiyel KDV gelirini bulmak için, bu sektör vergi tabanları, ilgili yıllarda uygulanan kanuni vergi oranları ile çarpılmıştır. • İlgili yıllar toplam gerçekleşen brüt KDV tahakkukları tespit edilmiştir. ( İller Bankası ve Belediyelere verilen paylar eklenmiştir ) • Faaliyet alanları itibariyle potansiyel KDV’ler hesaplanmış ve bu rakamlar ile faaliyet alanlarına göre KDV tahakkukları karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma sonucu faaliyet alanları itibariye vergi uyumu hesaplanmış ve ek olarak tahsil edilebilecek, yani KDV kaybı tutarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. • Böylece modele göre yıllar itibariyle KDV uyum ve uyumsuzluk oranları hesaplanmıştır;

16. KAYIT DIŞI EKONOMİ TAHMİN SONUÇLARI

17. Kayıt Dışı Ekonomi Tahmini

18. DEĞERLENDİRME Çalışma sonuçlarına göre1998-2004 döneminde ; • Türkiye’deki kayıt dışı ekonominin GSMH’ya oranı % 26-37 arasındadır, • 1998 yılı (krizin yaşandığı yıl) kayıt dışı oranı en yüksek seviyededir (% 37), • 1999 ve 2000 yıllarında kayıt dışı oranı ,düşme eğilimi göstermiş, • En düşük oran 2000 yılında hesaplanmıştır. Yapılan hesaba göre kayıt dışı ekonomi rakamı %26 dolaylarındadır, • 2001 yılında% 31’e yükselmiştir, • 2002-2004 yıllarında % 30 dolaylarında gerçekleşmiştir.

19. GELİR VE KURUMLAR VERGİSİ KAYBININ HESABI İşletmeler, yarattıkları katma değerleri gizlediklerinde ya da eksik gösterdikleri oranda, mükellefiyet çeşidine göre Katma Değer Vergisinin yanı sıra Gelir ya da Kurumlar vergisini de eksik beyan etmiş olacaklardır. Dolayısıyla KDV matrahına konu olan, ancak beyan dışı bırakılan satış hasılatları, • Katma Değer Vergisi • Gelir Vergisi • Kurumlar Vergisi açısından birbirine yakın oranlarda vergi kaybına sebep olmaktadır.

21. VERGİ KAYBININ HESABI(Trilyon TL)

22. ABD DOLARI BAZINDA SONUÇLAR

23. KDE´NİN DOLAR BAZINDA DEĞERLENDİRMESİ • Kayıt dışı ekonomi,1998 yılından itibaren oransal olarak düşmesine rağmen, 2003-2004 yıllarında $ ve TL bazında artmıştır. • Bunun Nedenleri: • Ekonomimizin reel büyümesi, • Türk Parasının değerlenmesidir.

24. Modelin Güçlü ve Zayıf Yönleri(1) Güçlü Yönleri • Ekonomide gerçekleşen tüm işlemleri sonuçları itibariyle kavramaktadır. • Model, karmaşık varsayımlar içermemekte ve doğrusal bir mantık yürütmektedir. • Model,yıllar itibariyle karşılaştırma yapma konusuna uygun olup, seyre ilişkin sağlıklı bilgi vermektedir. • Modelin uygulama sonuçları gelişmekte olan ülke tahminleri ile uyumludur.

25. Modelin Güçlü ve Zayıf Yönleri(2) Zayıf Yönleri: • Modelde kullanılan Girdi-Çıktı tablolarının uzun aralıklarla yayınlanabilmesi nedeniyle yapılan simülasyonların sonuçlarının tartışılabilirliği, • Alt sektör ayrımının kısıtlı olması nedeniyle sektörlerin vergilendirilebilir payının belirlenmesindeki zorluk, • Sadece KDV uyum ve uyumsuzluklarına dayanarak KDE’nin ölçülemeyeceği yönündeki kuşkucu bakış.

26. KAYIT DIŞI İLE MÜCADELEDE ETKİNLİK VE POLİTİKA İLKELERİ • Devlet Politikası Olarak Benimsenmeli, • Gelir İdaresi Koordinasyonunda Sürekli Bir Çalışma Grubu Oluşturulmalıdır, • Stratejik Eylem Planı Hazırlanmalı, • Kararlı ve Sürekli Olunmalı, • Toplumsal Destek ve Katılım Yaratılmalı • İşbirliği ve Eşgüdüm Sağlanmalı