Fənn: Zoogigiyena M övzü: Arıların saxlanma gigiyenası Mühazirəçi: Dos. Məmmədova O.M.

1. Azərbaycan Dövlət Aqrar UniversitetiZoobaytarlıq və əmtəəşunaslıq fakültəsiİstehlak malların ekspertizası, marketinq və gigiyena kafedrası Fənn: Zoogigiyena Mövzü: Arıların saxlanma gigiyenası Mühazirəçi: Dos. Məmmədova O.M. Gəncə - 2009

2. Plan 1.Arıxana üçün yerin seçilməsi. Arıxanada sanitariya və gigiyena tədbirləri. 2. Arıxananın təşkili və avadanlıqlar. 3.Arıların yemləndirilməsinə və suvarılmasına qoyulan sanitar-gigiyenik tələblər. 4.Arıların saxlanılması (yayda və qışda). 5.Balın süzülməsi və qablaşdırılması 6.Arıların düşmənləri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri (mun qüvəsi, arı biti, gənəsi və s.). 7.Arıçının şəxsi gigiyenası 8.Arıların xəstəlikləri, zərərvericiləri. 9.Arıların davranışı, azması (yeşiklərin müxtəlif rəngə rənglənməsi). 10.Pətəyin qorunması və arı oğrusu. 11.Balın müalicəvi xassələri. Arıların saxlanma gigiyenası

3. Ədəbiyyat siyahısı 1.Q.İ. Sultanov. Arıçının məlumat kitabı, Bakı – 1990. 2.П.З.Захаров и др. Пчела и пчеловодство, Москва – 1964. 3. В.И.Полтев и др. Болезни и вредители пчел, Москва – 1977. 4. А.Ф.Кузнецов- Гигиена содержания животных. Москва –2003. 5.R.İbrahimov. Gənc arıçalara kömək, Bakı – 1953. 6.Ф.А. Лаврекин. Биология пчелиной семьи, Москва – 1975. 7.Карл Фриш. Из жизни пчел , Москва – 1966. 8. М.В.Лупанов. Советы старого пчеловода, Ленинград – 1974. 9.Т.В.Виноградов, Г.П.Зайцев.Пчела и здоровье человека, Москва – 1964. Arıların saxlanma gigiyenası

4. Nə bir harayın var, nə qeylu-qalın Qızıl şanlarında saralan balın – Çəkdiyin zəhmin şirin barıdır. Adın qurultusuz, sadə arıdır. R.Rza Arıxana üçün yerin seçilməsi. Arıxanada sanitariya və gigiyena tədbirləri Ары балы тябиятдя алынан ян эюзял явязсиз немятдир. Тябиятдя олан бцтцн чичяклярин нектарындан йыьылдыьына эюря тямиз бал демяк олар ки, инсан организминдя баш верян бцтцн хястяликлярин дярманы олмагла саьламлыьын ян етибарлы гаранты сайылыр. Балын кейфиййяти ъоьрафи иглим шяраитиндян асылыдыр, беля ки, даь иглим шяраитиндя алынан балын кейфиййяти (кимйяви тяркибиня эюря) шящяр мцщитиндя алынан балын кейфиййятиндян хейли йцксякдир. Арыханалар цчцн ярази ачыг-эцняш тутан, бал чякилян чичякли биткиляр олан сащя сечилмялидир. Сечилян сащя су мянбяйиня йахын, йашайыш биналарындан, фермалардан, йоллардан аралы (3-5 км), щаким кцляк тутмайан ярази сечилмялидир. Arıların saxlanma gigiyenası

5. Арычы юзц тямизкарлыг нцмуняси-юрняйи олмалыдыр. Арычы инвертар вя лявазиматлары щазырладыгдан сонра ясаслы ял-цзцнц йуйуб вя цстцндян аь халат эеймялидир. Мялумдур ки, арылар идеал тямизлик шяраитиндя йашайырлар вя щеч бир кянар гарышыьа йол вермирляр. Онлары эцълц вя кяскин ийляр гыъыгландырыр (ятир, одеколон, соьан, сармысаг вя алкогол), беля щалда онлар арычыны санъа биляр. Еркян йаздан башлайараг (мартын 5-10) ширя (1 литр суйа 2 кг шякяр тозу) иля йемлямя апарылмалыдыр, йешикдя гышдан галма йемин галыб галмамасындан асылы олмайараг. Онда тябиятдя йем ямяля эяляня кими артыг 2 нясил ишчи ары йетишир. Артыг тябиятдя йем оланда ары аиляси эцълц олур вя йахшы мящсул дашыйырлар. Арыхана еви-тямиз, ишыглы, ары лявазиматлары вя инвентары саф-тямиз вя хцсуси йердя сахланылмалыдыр. Балы чякдикдян сонра бал чякян апараты вахтында тез йуйуб, гурудуб, тямиз йердя сахланылмалыдыр. Санитарийа вя эиэийена тялябляриня риайят едилдикдя няинки щеч бир хястялик олмур, беля щалда ары эцъцндян там истифадя едилир вя йцксяк мящсул алыныр. Arıların saxlanma gigiyenası

6. Arıxananın təşkili və avadanlıqlar Щяр бир арыхана бири бириндян хейли мясафядя аралы олмалыдыр ки, ары аиляляри бири бириндян оьурлуг, щцъум етмя тящлцкяси олмасын. Арыханын ятрафы 2 м щцндцрлцкдя щасарланмалыдыр. Яразидя битки (чичяк) юртцйцндян асылы олараг бир арыханада 150 кими аиля сахламаг олар. Арыхана лазыми аваданлыгларла: шан чякилмяси цчцн-чярчивя гялиби, биз, дешикачан, дишли тякяр, вярдяняъик, шан кясяри вя чярчивя мяфтили, пулверизатор вя примус; -балсцзян машын, бычаглар, бал пярдялярини йыьмаг цчцн гуту вя с. -арылары йени сащяйя кючцрмя тору, бармагъыглар, галдырыъы гурьу, няглиййат вя сюкцлцб-йыьылан сяййар арычы евляри-истифадя едилир; -ялавя олараг-чадыр, хяряк, ял арабасы, суват, тярязи, бал габлары, бел, дцлэярлик алятляри, ещтийат пятякляр, сцни шан, ещтийат чярчивяляр, дясмал, ялцзйуйуан, термометр вя с. тяъщиз олунмалыдыр. Аилялярля ишляйяркян-цз тору, тцстц кюрцйц, исэяня, ана гяфясъийи, бюлэц тору, арыхана бычаьы, фырча, чярчивя гутулары, йем габлары, бечя сябяти, аракясмяляр, балынълар вя мум яридянляр (эцняшля, су иля, бухар вя йа електрикля) вя мум сыханлар олмалыдыр. Ян ясас бир вя йа 2 эювдяли 12 чярчивяли, пятякляр, чохэювдяли (4 эювдяли) 10 чярчивяли пятяк, 24 чярчивяли йатаг пятякляр вя бундан ялавя йарымэювдяли пятяклярдян истифадя едилир. Arıların saxlanma gigiyenası

7. Arıların yemləndirilməsinə və suvarılmasına qoyulan sanitar-gigiyenik tələblər Арынын бядян тяркибинин 75-80% су тяшкил едир, ганында ися 100%-дян чохдур. Пятякдя тязя нясил йетишдирмяк, кристаллашмыш балы щял етмяк, чичяк тозундан ана-ары сцдц щазырламаг ана вя сцфря цчцн йемин щазырланмасы, исти щаваларда пятяйин истилик вя нямлийин низамланмасы цчцн су сярф олунур. Яэяр ары бир эцндя нектар далынъа 7-15 дяфя учуш едирся, су далынъа -100 дяфя учур. Щятта гышда 6-80т су ахтармаьа су дашыйан арылар учараг мящв олурлар. Йазда бир ары аилясиня 2 стякан су тяляб олунур, бунун цчцн арылар 30000 учуш етмялидирляр. Беляликля, сувагларда 1 литр су олдугда, 60 миня йахын арылар учушундан азад олур, юз учушларыны нектар вя чичяк тозуну йыьмаьа йюнялдирляр. Тяърцбяляр ясасында тяйин едилиб ки, арыларын 47,3% сувагчылардан тямиз су эютцрцрляр, анъаг аз мигдарда дузланмыш (0,5% НаЪл) суйундан ися-52,7% су дашыйырлар. Цмумиййятля арылар минераллашмыш судан даща чох истифадя едирляр. Ян чох да НаЪл олан судан (50гНаЪл+1 ведря суйа). Арылар суда батмамасы цчцн сувагларын ичиня саман чюпц атырлар. Арылары истядикляри гядяр су иля тяъщиз етмяк цчцн щяр бир арыханада суват олмалыдыр. Суватлар даим тямизлянмялидир, сутутарындакы су мцнтязям олараг дяйишдирилмялидир. Arıların saxlanma gigiyenası

8. Arıların saxlanılması (yayda və qışda) Арычы ары аилясиндя еркян йазда хцсуси ишляр апарылмалыдыр. Март айында щаванын температуру 100Ъ-йя чатдыгда йешиклярин аьзыны ачыб гышда йыьылмыш зибилдян тямизлямя ишляри апарылмалыдыр вя йеня дя юртцклярдян истифадя етмяк лазымдыр, анъаг балынълар сахланылыр. Апрел айына кими щаванын температурундан асылы олараг балынълары азалтмагла там чыхарылыр. Март айнын 10-дан сонра арыларын эириш-чыхыш гапылары тяхминян 1 см кими ачылмалыдыр. Еркян йаздан башлайараг (мартын 5-10) ширя (1 литр суйа 2 кг шякяр тозу) иля йемлямя апарылмалыдыр, йешикдя гышдан галма йемин галыб галмамасындан асылы олмайараг. Онда тябиятдя йем ямяля эяляня кими артыг 2 нясил ишчи ары йетишир. Артыг тябиятдя йем оланда ары аиляси эцълц олур вя йахшы мящсул дашыйырлар. Азярбайъанда иглим шяраитини нязяря алараг балын чякилмяси вя йыьылмасы сентйабр айнын ахырында апарылмасы мяслящятдир. Arıların saxlanma gigiyenası

9. Balın süzülməsi və qablaşdırılması (mun qüvəsi, arı biti, gənəsi və s.) Мящсул йыьылдыгдан сонра хцсуси пасланмайан металдан щазырланмыш (30, 50, 70 кг) флйагда бал сахланылмалыдыр вя йа фысдыг, гоз вя ъюкя (кцкнар вя палыддан башга) аьаълардан щазырланмыш чялляклярдя сахланылмалыдыр. Кристаллашмыш бал 400-500 температурда исидилдикдян сонра габлара долдурулур вя кип гапагла баьландыгдан сонра габлашдырылыб сатыша эюндярилир. Бал 200Ъ температурда вя 70% нисби нямлик олан бинада сахланылмалыдыр. Халис балы узун мцддят сахламаг мцмкцндцр. Arıların düşmələri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri (mum qüvəsi, arı biti, gənəsi və s.) Арыларын дцшмянляриня эялдикдя-имкан дахилиндя арылары ийун айындан даьа кючцрмяк мяслящятдир, сентйабр айында ися арана гайтармаг лазымдыр. Арыларын ян дящшятли дцшмяни (билаваситя зяиф аилянин) мум эцвясидир. Еркян йаз фяслиндя мум эцвяси йешийя дахил олур, рамкаларын цзяриндя тор гойдуьуна эюря ана-ары эюзъцкляря йумурта гойа билмир, бунун сябябляриндян ары аиляси лап зяифляйиб мящв ола биляр. Arıların saxlanma gigiyenası

10. Бунун цчцн арычы вахташыры йешийин аьзыны ачыб бычагла эцвя сцрфяляриндян торлардан тямизлямялидир вя лазым эялярся башга йешикдян долу рамкалар кечирмякля аиляни эцъляндирмялидир. Щяддиндян чох мум эцвяси иля сирайятлянмиш рамкалар йешикдян кянар едилмяли вя йериня тязя сцни-мумлу рамкалар гойулмалы вя тез-тез нязарят едяряк мум эцвясинин сцрфялярини мящв етмяк лазымдыр. Яэяр ана ары юлярся о йешиклярин арылары рамка иля бирликдя диэяр йешийя кечирмякля бирляшдирилир. Бу замaн ев сащибляри вя гонаг арылар ейни бал шярбяти иля чилямяк мяслящятдир. Онда онлардан ейни ий верилдикдя бир-бириня дцшмянчилик етмядян бири диэярини горуйур. Арыларын бир дцшмяни дя гарышгалардыр. Бунун цчцн профилактики олараг йешиклярин йанларына помидор битки таьы якилмяси мяслящятдир, гарышгалар бу ийдян гачыр. Яэяр гарышгалар йешийин дахилиня кечиблярся онда 2 ядяд кясилмиш соьан рамкаларын алтына гоймаг мяслящятдир (гарышгалар чыхыб эедирляр). Гышда йешиклярин ичярисиня сичан кечмясинин гаршысыны алмаг цчцн бош йерляря сцпцрэя колу гоймаг мяслящятдир. Arıların saxlanma gigiyenası

11. Arıçının şəxsi gigiyenası Арычы ары аилясиндя еркян йазда хцсуси ишляр апарылмалыдыр.Арычы юз шяхси эиэийена гайдаларыны мцтляг гайдада эюзлямялидир. Беля ки, онун арыханасында ялцзйуйан, сабун вя мящряба олмалыдыр. Арычы инфексион (мядя-баьырсаг) хястяликлярини йаймамаг цчцн, арылара бахмагдан яввял вя сонра яллярини сабунла йумалыдыр. Арычы хястя аиляляря бахдыгдан сонра цч дяфя яллярини сабун кюпцйцнц шотка иля исти вя йа сойуг су иля йумалыдыр. Тязя вя йа кющня арылар хястяликдян мящв олдугдан сонра истифадяйя щазырланан йешиклярин ичи яввяла тямизлянмяли, примус алову иля йери цздян йандырмалы вя сонра 5% гузугулаьы туршусу иля дезинфексийа едилмялидир. Суйу ися гуйуйа ахыдыб цзярини торпагламалыдыр. Ялцзйуйан ляйяниня, арылары щцркцтмяк цчцн бир гядяр аь нефт тюкцлмялидир. Арычынын санитарийа вя эиэийена гайдаларына риайят етмяси арыхананын сямярялилийинин йцксялмясиня сябяб олур. Arıların saxlanma gigiyenası

12. Arıların xəstəlikləri, zərərvericiləri Арылара ашаьыдакы йолухуъу хястяликляр мцшащидя едилир: Америка вя Авропа чцрцмяси, кисяли гурд, ифлиъ, септисемийа, щафниоз, асперэилйоз вя с.; паразитар хястяликлярдян-нозематоз, аскаридоз, бралйоз, варроатоз, сенотаиниоз, амебиоз, греганиоз. Йолухмайан хястяликлярдян-кимйяви, эязянэи, нектар, чичяк тозу, дуз токсикозларыдыр; бунлардан башга истидян боьулма, аълыг вя с. раст эялинир-бунларын мцалиъя вя профилактикасы хцсуси тялиматлар ясасында апарылмалыдыр. Arıların davranışı, azması (yeşiklərin müxtəlif rəngə rənglənməsi) Щаванын исти олдуьу вахтларда арылар ганадлары иля чох бюйцк енержи сярф етмяк йолу иля пятяйин дахилиндя щаванын температурасыны хейли ашаьы салырлар. Бунун сайясиндя вя бал топланышы мювсцмцндя пятяйин ичярисиндя шанларда-щяля аьзы щюрцлмямиш эюзъцклярдя йерляшян балдан галхан артыг рцтубят бухарланыб пятякдян йухары галхыр. Пятяйин дахилиндя щаванын дяйишдирилмяси иля мяшьул олан арыларын сайы температурадан асылы олараг азалыб чохала билир. Arıların saxlanma gigiyenası

13. Эцълц кцлякляр заманы ъаван, бечя арылар башга ары аиляляриня учурлар ки, буна арынын азмасы дейилир. Истигамят сечмяк цчцн зярури предметляр олмадыгда бечя арыларын чох бюйцк щиссяси, щятта 50%-я гядяри дя азыб башга йувайа кечя билир. Одур ки, ары пятякляринин йерляшдийи йешиклярин мцхтялиф рянэли рянэлярля бойанмасы олдугъа мягсядяуйьундур. Яэяр бир нечя йешик ейни рянэля рянэлянярся онда арылар даща чох азыб башга йувалара уча билирляр. Арыларын азмасына адятян ъаван, бечя арылар арасында раст эялинир. 5 эцнлцк арыларын тяхминян 80%-я гядяри аза билир. Арыларын азмасы, онлар узун мцддят йувада галдыглары вя йени ишчилярин йерляшдирилмяси заманы баш верир. Арыларын йешийини еля мцхтялиф истигамятлярдя йерляшдирмяк лазымдыр ки, йуванын аьзы айры-айры сямтляря йюнялмиш олсун, бу вахт арыларын азмасы да хейли азалыр. Еркяк арылар ишчи арылара нисбятян даща чох азырлар. Pətəyin qorunması və arı oğrusu Ары йувасынын аьзы йеэаня эириш йолудур ки, йувайа достлар да дцшмянляр дя бурадан дахил олур. Яэяр ары аиляси сакитдирся, онда йуванын аьзында кешикчи арылар дайанмыр, башга ары аиляляриндян олан, нектар вя йа чичяк тозу иля йцклянмиш арылар щеч бир йохланыш олмадан бир баша йувайа дахил олур, яэяр ары аиляси ъцзи дя олса щяйяъанландырылмышса йувайа дахил олан бцтцн арылар тутулуб нязярдян кечирилир. Arıların saxlanma gigiyenası

14. Яэяр чюлдян эялян арынын йыьдыьы нектарын мигдары аздырса, онда гапыда дайанан кешикчи арылар онлары эери-йенидян нектар топламаьа гайтарырлар, йувайа дахил олмаьа ъящд эюстярян башга, оьру арылар дярщал йахаланыр вя юлдцрцлцрляр. Оьру арылары-онларын йуванын аьзында гярибя шякилдя иряли вя эери учмаларындан сечмяк олур. Оьру арыларын давранышы тябии интенсив характер дашыйыр. Лакин бязи щалларда оьру арылар юзэя йуваларына эириб щямин йуванын арыларынын орада олмасына бахмайараг орадакы бала щцъум чякир. Бал ахтарыб-тапылмасы мясялясиндя ары аиляляри гятиййян бир-бириля щесаблашмыр. Тябият арылары беля юйрятмишдир ки, онлар йа щалал, йа да щарам йолла бал ялдя етмялидирляр. Йазын илк эцнляриндян етибарян онлар йем ахтармаьа башлайырлар. Бир чох щалларда оьру арылары йуванын ишчи арыларындан фяргляндирмяк чятинлик тюрядир, анъаг оьру арылар адятян гуру олурлар. Оьру арылар башга арыларын йувасынын аьзына горха-горха гонур, эюзятчи арылара тохунмамаьы чалышырлар, эюзятчи арылар тяряфиндян тутуланлар ися ялдян чыхыб гачмаьа чалышырлар. Эцълц ары аилясиня оьурлуьа эялянляр яксяр щалларда мящв олурлар. Бу вахт арычы чох олан ары йешийини гойдуьу яввялки йердян эютцрмяли, йериня бош йешик гоймалы вя йешийин дибиня бир хюряк гашыьы сианид калси тюкмялидир. Беля олдуьу тягдирдя оьру арылар йешийя долушур, лакин орадан эери гайытмырлар, йяни мящв олурлар. Arıların saxlanma gigiyenası

15. Balın müalicəvi xassələri Бал сямяряли, файдалы гида мящсулу олмагла йанашы, иринли йараларын мцалиъяси заманы да тятбиг олунур. Йухары тяняффцс йолларынын бал бухары иля мцалиъяси заманы йахшы нятиъяляр алынмышдыр. Бал бухары иля мцалиъя заманы о няинки бурнун вя удлаьын селикли гишасына, щям дя аь ъийяр алвеолаларына дахил олур вя бурадан да ганын тяркибиня кечир. Даща доьрусу, йерли бактериосид тясир эюстярир. Бал шярбяти бурундан ахан селийи вя юскцрмяни арадан галдырыр. Бал эцълц тярлямя верир. Балын тяркибиня чохлу асанлыгла мянимсяниля билян глцкоза олдуьундан цряк язяляляриня йахшы тясир эюстярир. Бал мядянин дя ян йахшы достудур-о, мядядяки селикли гишасынын йараларынын тез гуртармасыны тямин етмякля бцтцн организмин, о ъцмлядян синир системинин мющкямлянмясиня гцввятли тясир эюстярир. Балы сящяр вя эцнорта йемякляриндян 1,5-2 саат яввял, ахшам йемяйиндян ися 3 саат сонра гябул етмяк мяслящятдир. Балы гайнанмыш исти су иля гатыб ичмяк даща файдалыдыр. Бюйряк хястялийи заманы щякимляр беля мяслящят билирляр ки, хястяйя балла бирликдя итбурну чайы вермяк лазымдыр (щяр 0,5 литр суйа 15 гр бал). Балдан истифадя етмякля баш аьрылары азалыр, эюрмя ися йахшылашыр. Arıların saxlanma gigiyenası

16. Pətəyin ümumi görnüşü və onun ayrı-ayrı hissələri Arıla üçün su boçkası Üz toru geyilməsi Arıların saxlanma gigiyenası

17. Lehim lampasının alovu ilə pətəklərin dezinfeksiyası Arılar üçün qışa həmişə ən yaxşı balla doldurulmuş ağır çərçivələr saxlanmalıdır Arıların saxlanma gigiyenası

18. Şan üzərində arıların görünüşü Arıların saxlanma gigiyenası

19. Kiçik arıçılıq alətləri: • bışaq • iskənə • ana qəfəsi • vərdənəcik • dişli təkər Arıların saxlanma gigiyenası

20. Arı pətəyinin ölçüləri Balsüzən maşında çərçivələrdən balın süzülməsi Beçə səbəti Arıların saxlanma gigiyenası