Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)

2. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 1. Rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako: • mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa komórka społeczna”; • grupa pierwotna (intymność i socjalizacja); • uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur – powszechnik kulturowy). • społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki): • od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej) - rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”; • od kolektywnej do indywidualistycznej; • obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa (tak, jak to było w przeszłości); • zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny: • porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci).

3. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 2. Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie: • jest to najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik kulturowy; • łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne; • definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w zbiorowości; • „pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe): • duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym pokoleniom. • pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny: • trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie (adopcję); • współczesna ewolucja tego rozumienia „rodziny”.

4. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 3. Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”: • „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ): • rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci”; • jest ona wymogiem funkcjonalnym społeczeństwa industrialnego. • współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”); • odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych” ukazujących rodzinę jako: • proces, a nie sztywną strukturę; • „diadę” lub zespół diad (rodzic – dziecko lub partner – partner); • grupę krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów skupionych wokół rodzica z dzieckiem (najczęściej matki) • rodzinę od „nie-rodziny” różni „komponent reprodukcyjny”, czyli posiadanie dzieci.

5. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 4. Funkcje rodziny: • rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa: • jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa. • funkcje: • regulacja zachowań seksualnych; • prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji); • wychowawcza (socjalizacyjna); • opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie emocjonalne jej członków); • ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia); • alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości; • integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł); • rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).

6. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 5. Płaszczyzny analizy rodziny: • rodzina jako „proces”: • demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń); • rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna); • „codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.). • rodzina jako „gospodarstwo domowe”: • podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków. • rodzina jako „jednostka polityczna”: • wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”). • rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i społecznej;

7. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 6. Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa: • małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja. • forma zawarcia małżeństwa: • porozumienie się partnerów; umowa rodzin; małżeństwo-dar; • lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami). • liczba partnerów w małżeństwie: • monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”; • poligamiczne(gr. polys – wiele): • poligynia (wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane, rezydencjonalne); • poliandria (wielomęstwo); • poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.

8. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 7. Typy rodzin ze względu na jej: • rozmiar (liczebności członków): • „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi pokrewieństwa). • reguły dziedziczenia (pokrewieństwa): • uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne; • rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna; • kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patry-linearna) w społeczeństwie i historii. • stosunki władzy: • matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”); • awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi). Jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry, dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych; • miejsce zamieszkania: • matry-, patry- i neo-lokalne.

9. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 8. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?): • homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech społecznych: • endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem zróżnicowania populacji; • egzogamia (dobór spoza własnej grupy). • heterogamia małżeńska: • hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u kobiet); • małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians, małżeństwa binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta. • znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .

10. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 9. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw: • hipoteza „miłości romantycznej”: • w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.; • zasada „podwójnej selekcji”: • połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a następnie jest ślub. Dobierając partnera do kohabitacji możemy być (jesteśmy?) „mniej wybredni”. • rynek matrymonialny: • rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje), na tym rynku zawiązujemy głównie związki długoterminowe. • przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna): • „trójkąt spotkań”:„miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom. wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc wybranych” (im wyższy status społeczny).

11. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 10. Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce: • stan cywilny: • dominują małżeństwa kawalerów z pannami (rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby rozwiedzione). • wiek: • duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat). • poziom wykształcenia: • tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie członkowie mają ten sam poziom wykształcenia). • cechy terytorialne: • dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).

12. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 11. Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru” (Gary Becker; Anna Giza-Poleszczuk) - założenia: • indywidualizm: • zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”. • strategie formowania rodziny: • rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów. • rachunek kosztów i korzyści: • rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”. • od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro; • główne dylematy rodziny: • czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci. • główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z ich „jakością”?

13. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 12. Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.: • do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji: • wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń pozamałżeńskich; • „samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa), wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców; • zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny po 1989 r.: • znaczenie pracy i wykształcenia; • wzrost kosztów posiadania dzieci; • skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych dzieci, rozwody. • współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.

14. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 13. Czy „kryzys rodziny”?: • różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” (funkcjonalistyczna, konserwatywna, liberalna i feministyczna); - przyczyny kryzysu rodziny: • demograficzne (zmniejszenie rozmiarów i liczebności rodzin, zmniejszenie odsetka rodzin nuklearnych zwiększenie odsetka osób żyjących poza rodziną; • instytucjonalne (rodzina traci władzę, gdyż jej członkowie są bardziej autonomiczni i zindywidualizowania, funkcje rodziny są wypełniane przez bardziej wyspecjalizowane instytucje, rodzina nie ma już władzy ekonomicznej i wychowawczej); • kulturowe (osłabienie „familocentryzmu” na rzecz samodoskonalenia partnerów i egalitaryzmu obowiązków w związku). • rozwiązania: • rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa; • uznanie za „równe” innych form rodziny; • liczy się jakość stosunków międzyludzkich.

15. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 14. Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form: • rodzina „dwustopniowa”: • małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne. • „rodzina – układanka” (patchwork family): • „wielorodziny”; • rodzina zastępcza i rodzina przybrana; • „samotni rodzice”: • rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie). • rodzina zrekonstruowana; • trwali kohabitanci , konkubinat (kohabitacja, związek nieformalny); • „niby rodziny”: • single, DINKS i „układy sieciowe” seniorów. • homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie); • rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość; • grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie”, ”friends”).

16. Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5) 15. Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”: • Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera reprodukcji); • Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007; • Małgorzata Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sil w polskich rodzinach, Warszawa 2009 ; • Tomasz Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (szczególnie roz. 4 i 5).