KLTUROWY I GEOGRAFICZNY KONTEKST BIBLII

1. KLTUROWY I GEOGRAFICZNY KONTEKST BIBLII Geografia odgrywa szczególnie ważną rolę w historii biblijnej. Palestyna była otoczona przez „głównych aktorów” sceny ówczesnego świata. W jej granicach istnieje wielka różnorodność klimatyczna, topograficzna, a co za tym idzie także różnorodność fauny i flory. Mieszkańcy starożytnej Palestyny ulegali wpływom kultur zewnętrznych, i byli podzieleni na naturalne enklawy. Ciągle musieli walczyć o zachowanie swej tożsamości państwowej jak i etnicznej. Zrozumienie historii Izraela wymaga znajomości realiów geograficznych tzw. topografii, naturalnych zasobów, klimatu itp. Podstawowe pojęcia:

3. Nazwa ta pochodzi od egiptologa J. H. Breasted’a. Bliski Wschód był w znacznej części jałowy, uzależniony od opadów sezonowych, składał się z rozległych pustyń: pustynia Arabska na wschodzie, Sahara na zachodzie i pustynny Synaj na południu. Na północy rozpościerał się wielki łańcuch górski zniechęcający do uprawy ziemi, a zatem i do osiedlania się. Terenami zasiedlonymi były tylko: wschodnie wybrzeże morza Śródziemnego, dorzecze Eufratu i Tygrysu (głównie obszar pomiędzy rzekami) oraz brzegi Nilu i jego delta (te tereny były jednak często zalewane). Już w 3 tysiącleciu przed Chr. rozwinęły się metody irygacji ziemi. Palestyna leżała w centrum tej przestrzeni. • Żyzny półksiężyc to obszar wędrówek przodków Izraela: • Abraham, który z Mezopotamii przez całą Palestynę zawędrował do Egiptu i wrócił ponownie do Palestyny; • Józef, wywieziony do Egiptu jako niewolnik, został pochowany w Palestynie przez potomków; • Mojżesz, który wyprowadził lud cierpiący niewolę z Egiptu do Palestyny; • Niewola babilońska, itp. • Palestyna, przez swoje centralne położenie stała się pomostem, przestrzenią przemarszów wojsk okupujących ją przejściowo i walczących ze sobą potęg blisko-wschodnich: Egiptu, Asyrii, Babilonii, Persji, Macedonii i Rzymu.

4. SEMICKI CZWOROKĄT

5. PÓŁKSIĘŻYC ZACHODNI

6. Po podboju Palestyny przez Aleksandra Wielkiego w 332r. przed Chr., pochodzącego z Macedonii (Grecji), powoduję zmianę ukierunkowania ówczesnego świata na zachód. W tym obszarze obserwujemy hellenizację życia i kultury. Podbój ostatecznie zniszczył poprzednią potęgę – Persję, znacznie ograniczając wpływy tej kultury. Palestyna pozostaje w centralnym punkcie „nowego świata”, świat ten ulega jednak znacznemu rozszerzeniu. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, jego imperium na Bliskim Wschodzie rozpada się na domenę ptolemejską w Egipcie, Seleucydów w Syrii . Palestyna przechodzi w tym okresie kilkakrotnie z rąk Ptolemeuszy w ręce Seleucydów, aby ostatecznie popaść w zależność od Rzymian, którzy podporządkowują sobie cały Bliski Wschód w I w. przed Chr. • Te zmiany polityczne pociągnęły za sobą także zmianę statusu Morza Śródziemnego, które stało się wewnętrznym morzem Imperium Rzymskiego. • Półksiężyc zachodni opierając się z jednej strony o Azję Mniejszą, a z drugiej o półwysep Iberyjski, który postrzegany był jako „kraniec świata”, zawierał także Grecję i Italię. • Ta ostania geopolityczna konfiguracja ówczesnego świata wpływa nie tylko na kierunki ekspansji żydowskiej, ale także na kierunki ewangelizacji podejmowane przez chrześcijan.

7. JEDEN KRAJ WIELE NAZW Palestyna otrzymuje w Biblii wiele różnych nazw. • Kanaan - Mieszkańcy tego kraju nazywali się Kananejczykami. Nazwa ta występuje już ok. 3000 lat przed Chr. [w tekście z Ebla (Syria)]. . Znaczenie nazwy jest niejasne, może oznaczać kraj zachodni lub kraj zachodu słońca. • Ziemia obiecana - Obszar przeznaczony przodkom izraelitów przez Boga Jahwe (np. Rdz 15,7; Pwt 8,1; Lb 34,2nn i wiele in.)‏ • Ziemia święta - Największe religie monoteistyczne świata wiążą swoje „narodzenia” z tym miejscem: Judaizm, Chrześcijaństwo i Islam. • Izrael - Nazwa ta odnosi się, ściśle biorąc do północnej części Kanaanu, zajętej przez Jakuba (Izraela – Rdz 32,29). Po śmierci króla Salomona, monarchia została podzielona na dwa kraje: Królestwo Północne, czyli Izrael i Królestwo Południowe, czyli Judę, Dziś nazwa ta jest używana oficjalnie jako nazwa kraju ze stolicą w Tel Avivie.

8. Juda - Nazwa Królestwa Południowego, obejmującego obszar od Jerozolimy na południe. Później nazwa Judea, jako grecko-łacińska forma została nadana całej prowincji rzymskiej. Została ona zakazana podczas rządów Hadriana (cesarz rzymski, 117-138), po stłumieniu powstania Bar-Kochby (132-135). • Palestyna - Nazywa pochodzi od nazwy ludu, zamieszkującego południową część wybrzeża Morza Śródziemnego, Filistyńczyków (jeden z tzw. ludów morza z regionu Aegean). Zostali oni osiedleni przez faraona Ramzesa III, około 1190 r. przed Chr. po odparciu ich inwazji na Egipt. Herodot (485 – 425 przed Chr.) w swoich Dziejach użył tę nazwę na określenie terenów na zachód od Jordanu. Za czasów Hadriana utworzono prowincję Syropalestyńską, zwaną po prostu Palestyną.

9. KRAJ W PERSPEKTYWIE Palestyna leży na skrzyżowaniu trzech kontynentów: Afryki, Azji i Europy. Jej znaczenie było i jest daleko większe niż jej rozmiar. Rozciąga się od Dan do Beer-Szeby, w kierunku północ - południe na 400 km, a ze wschodu na zachód 70 km. Warto spojrzeć na tę potęgę w świetle innych potęg: • Egipt – od dolnego Egiptu do Palestyny i Syrii – 1700 km; • Asyria – od Egiptu do Babilonii – 3200 km; • Persja – od Grecji do Libii – 3200 km; • Grecja – pod Aleksandrem Wielkim, od Grecji, aż po krańce imperium perskiego – 5000 km; • Rzym – od obszarów dzisiejszej Hiszpanii po obszary Anglii, do Azji Mniejszej po Eufrat i wybrzeże afrykańskie – obszar 5000 km x 2000 km z 70-90 milionami mieszkańców.

10. Podstawowa charakterystyka geograficzna Kraj w sposób naturalny dzieli się na cztery równoległe krainy rozciągające się z północy na południe. Jedynie dolina Jizreel przebiega poprzecznie. Od zachodu, leżą kolejno: równina wybrzeża, wyżyna środkowa, rów Jordanu, wyżyna Transjordanii. Geograficzny opis pokazuje, że Izrael był, w zasadzie, odcięty od morza, zamknięty na lądzie. Porty naturalne, które wówczas istniały były kontrolowane przez przeciwników. Jedynym „oknem na świat” była Via Maris, która w pobliżu góry Karmel wchodzi w ląd i doliną Jizreel prowadzi do Damaszku. Tędy odbywała się głównie wymiana handlowa i kulturowa Izraela ze światem zewnętrznym.

12. RÓWNINA WYBRZEŻA Wybrzeże nadmorskie jest płaskie, biegł tędy najważniejszy szlak handlowy tzw. Via Maris (droga morska). W czasach biblijnych wybrzeże było podzielone na trzy strefy: północną, środkową i południową. • Centralna część, dolina Szaronu, była trwale utrzymywana przez Izrael. Brak jest tutaj naturalnych zatok pozwalających na budowę portu, dopiero Herod Wielki () buduje sztuczną zatokę i port w Cezarei Nadmorskiej, mieści zbudowanym od podstaw na wzór rzymski. Obszar doliny Szaronu był niezbyt przyjazny dla mieszkańców ze względu na rozległe bagna oraz obszary czerwonego, nieurodzajnego piasku pokrytego dębowymi lasami. • Część północna znajdowała się pod kontrolą Fenicjan. Znajdowały się tu ważne porty: Tyr i Sydon. Dzięki nim Fenicja wzbogacała się na handlu. • Część południowa znajdowała się pod kontrolą Filistynów, ludu morza osiedlonemu przez Egipt w 1190 r. przed Chr. Ziemia jest tu uprawna, choć szerokość równiny zmniejsza się nawet do 30 km. 5 głównych miast to: wzdłuż wybrzeża -

13. WYŻYNA CENTRALNA Przebiega z północy na południe podobnie jak równina nadmorska, przecięta jest doliną Jizreel i dzieli się na północną – Galileę, centralną - Samarię i południową - Judeę. • Galilea ma dwie strefy: północną (tzw. Górna Galilea), i południową (tzw. Dolna Galilea). Galilea górna jest najbardziej górzystym regionem Palestyny. Galilea dolna posiada wzgórza i najbardziej żyzną ziemię od strony doliny Jizreel. • Samaria oddzielona jest od Galilei doliną Jizreel posiada ziemię żyzną, była zawsze gęsto zaludniona. Ważnymi miastami były: Sychem, Dotan, Samaria. W okresie przedmonarchicznym, region ten nazywany był Górami Efraima. Na południe od gór Garazim i Ebal teren obniża się tworząc równinę zwaną Siodłem Beniamina., które oddzielało Judę od Samarii. • Juda w czasach grecko-rzymskich nazywana była Judeą. W czasach biblijnych był to region mniej żyzny i mniej zasiedlony do pozostałych części Palestyny. Jedyny żyźniejszy fragment występuje na zachodzie, gdzie wyżyna judzka zaczyna opadać ku morzu, oddzielając góry judzkie (wyżynę) od wybrzeża filistyńskiego. Obszar ten nazywany był Szefel.

14. cd. Juda: Na wschodzie wyżyna również opada ku dolinie Jordanu i Morzu Martwemu, jednak ten obszar jest jałowy, nazywany pustynią i pustkowiem. Ludność trudniła się tu jedynie pasterstwem. Jedynym miejscem bardziej przyjaznym jest oaza En-Gaddi, gdzie Dawid szukał schronienia przed Saulem i gdzie osiedliła się wspólnota Qumran • Negeb oznacza kraj południowy. Region ten odznacza się bardzo małymi opadami rocznymi. Miastami granicznymi były: Beer-Szeba oraz Kadesz-Barnea, miejsce 38-letniego postoju Mojżesza i Izraelitów w drodze od Synaju do Ziemi obiecanej. Patrz Lb 20,1-3. Przez Negeb przebiegają też ważne szlaki handlowe i militarne: Via Maris oraz królewska droga ze wschodu i Jerozolimy do Egiptu. Pustynia Judzka

17. RÓW, SZCZELINA JORDANU • Rozpadlina Jordanu rozciąga się od góry Hermon na północy, gdzie Jordan ma swoje źródła, przez do Morza Martwego, gdzie Jordan kończy swój bieg i dalej przecina równinę arabską, biegnie do zatoki Akaba i przez Morze Czerwone łączy się z Wielkim Rowem Afrykańskim. Kiedyś obszar Morza Martwego łączył się z Morzem Czerwonym. Jeszcze w czasach biblijnych dolina Jordanu była gęsto poryta roślinnością, bogata w faunę (także lwy), stąd nazwa (las) dżungla Jordanu. Patrz Jr 12,5; 49,19 i Za 11,3. • Jordan, którego nazwa oznacza zstępujący, opada na przestrzeni 104 km z wysokości 200m n.p.m. do 400 m p.p.m. – powierzchnia Morza Martwego, zaś dno morskie znajduje się jeszcze 400m niżej. Jordan przechodzi przez dwa jeziora: Hule i Galilejskie. To ostatnie posiadało kila nazw: jezioro lub morze Galilejskie, Tyberiadzkie i Kinneret. • Morze Martwe jako pozostałość oceanu, wykazuje znaczne zasolenie (25% NaCl i innych minerałów), które stale wzrasta, a poziom wody z każdym rokiem obniża się.

20. WYŻYNA TRANSJORDANII • Wyżynę tworzy płaskowyż pocięty dolinkami strumieni okresowych tzw. wadi, oraz nieliczne wzniesienia. Płyną tu, ze wschodu na zachód, cztery nieco większe rzeki, wpadające do Jordanu: najbardziej na północy – Jarmuk, nieco na południe – Jabbok, dalej – Arnon i najbardziej na południe, wpadający już do Morza Martwego – Zered. Potoki te w sposób naturalny tworzyły regiony zamieszkałe przez różne plemiona: • Baszan – na północ od Jarmużu, a na wschód od jeziora Galilejskiego leży bardzo żyzna równina, gdzie uprawiano zboża (w tym pszenicę), krótko, w dobie największej świetności należał do Izraelitów. • Gilead – między potokami Jarmuż i Jabcok, obszar częściowo zalesiony, gdzie hodowano bydło. • Ammon - między potokami Jabok i Arnon leży kraina oparta o skraj pustynię, zamieszkana przez Amonitów, gdzie kwitło głównie pasterstwo. • Moab – między potokami Arnon i Zered, tu znajduje się góra Nebo, skąd Mojżesz spojrzał na ziemię obiecaną. • Edom – na południe od potoku Zered, aż do zatoki Akaba, teren zbudowany głównie z czerwonego piaskowca.

22. Klimat i uprawy

23. Klimat Izrael jest krajem trzech zasadniczych klimatów, rozciągniętych południkowo. Klimat śródziemnomorski (oliwki, winogrona itp.) występuje w pasmie nizin (równin) położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Znajdują się tutaj między innymi takie nadbrzeżne miasta jak Tel Awiw i Hajfa. Klimat śródziemnomorski charakteryzuje się chłodnymi i deszczowymi zimami oraz długimi i gorącymi latami. W paśmie wzgórz centralnych występuje klimat umiarkowany. Klimat ten charakteryzuje się ciepłą i wilgotną wiosną, gorącym i suchym latem, oraz chłodną i wilgotną jesienią. Podczas zimy niewykluczone opady śniegu. Jerozolima ma co najmniej jeden dzień opadów śniegu w roku. Regiony górzyste są wystawione na działanie zimnego wiatru i śnieżyc; szczyt góry Hermon jest najbardziej zaśnieżonym miejscem. Natomiast w Dolinie Jordanu występuje klimat tropikalny, charakteryzujący się niewielką roczną amplitudą temperatur.

24. Fauna i flora Izrael cechuje ogromne bogactwo różnorodnych form życia roślinnego i zwierzęcego. Północne tereny Galilei charakteryzują się wilgotnymi i górzystymi obszarami porośniętymi dużymi kompleksami leśnymi. W tutejszych górskich strumieniach żyją wydry, a nad lasami krążą orły. W marcu i kwietniu na zboczach górskich kwitną dzikie tulipany, irysy, lilie i hiacynty. Na południu, na pustynnych obszarach Negewu żyją koziorożce nubijskie. W lutym pustynia rozkwita mleczami, a w korytach wyschniętych rzek rosną palmy daktylowe. [za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Izrael] Kibuc En Gedi