Małgorzata Serwach Mikołajki 2007

1. Czasowy oraz kwotowy zakres ochrony ubezpieczeniowej w świetle znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia Małgorzata Serwach Mikołajki 2007

2. Jeszcze do niedawna zasadnicze znaczenie przyznawano: • Problematyce przedmiotowego zakresu umowy ubezpieczenia OC – wskazując na konieczność objęcia ochroną ubezpieczeniową zarówno odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, jak i odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (obecnie art. 9 oraz art. 11 ub. obow.) • Klauzulom wyłączającym lub ograniczającym odpowiedzialność ubezpieczyciela, granicom ich zastosowania oraz sposobom interpretacji (wyrażenie expressis verbis wykładni indubio contra proferentem oraz wprowadzenie dodatkowych środków ochrony ubezpieczającego jako słabszej strony umowy)

3. W chwili obecnej coraz większego znaczenia nabierają: • pojęcie wypadku ubezpieczeniowego oraz związanych z jego określeniem czasowych granic ochrony ubezpieczeniowej, • oznaczenie wysokości sumy gwarancyjnej oraz trybu likwidacji szkody w sytuacji, gdy wysokość sumy gwarancyjnej nie wystarcza na zaspokojenie roszczeń wszystkich osób poszkodowanych. Inną kwestię stanowi możliwość podwyższenia sumy gwarancyjnej w oparciu o klauzulę rebus sic stantibus lub reguły waloryzacji sądowej.

4. Pojęcie wypadku ubezpieczeniowego jako zdarzenia, którego wystąpienie rodzi obowiązek wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego nie zostało zdefiniowane ani w przepisach kodeksu cywilnego ani w unormowaniach żadnej z czterech ustaw ubezpieczeniowych. • Zgodnie z treścią art. 822 § 2 k.c. – jeżeli strony nie umówiły się inaczej umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody, o jakich mowa w § 1, będące następstwem przewidzianego w umowie zdarzenia, które miało miejsce w okresie ubezpieczenia. • Art. 822 § 3 k.c. – strony mogą postanowić, że umowa będzie obejmować szkody powstałe, ujawnione lub zgłoszone w okresie ubezpieczenia. We wcześniejszej wersji nowelizacji dodana była dalsza część zdania: będące następstwem zdarzeń, które miały miejsce przed zawarciem umowy ubezpieczenia, jeżeli w razie, gdy w chwili zawierania umowy ich skutki nie były znane żadnej ze stron, pomimo zachowania przez nie należytej staranności.

5. Przyznana stronom stosunku ubezpieczenia wolność kontraktowa, znajdująca uzasadnienie w zasadzie swobody umów, zostaje w znacznym stopniu ograniczona w ubezpieczeniach obowiązkowych. Zgodnie z treścią znowelizowanego art. 9a ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody (…) będące następstwem zdarzenia, które miało miejsce w okresie ubezpieczenia. Sformułowanie cytowanego przepisu wyraźnie nawiązuje do act committed jako koncepcji wprowadzającej najdłuższy w czasie zakres ochrony ubezpieczeniowej i z tego punktu widzenia traktowanej jako najkorzystniejszej dla potencjalnych poszkodowanych.

6. Proklamowana w obowiązkowych ubezpieczeniach OC idea szczególnej ochrony poszkodowanego doznaje szczególnego wzmocnienia w świetle nowego art. 442¹ k.c. Zgodnie z jego treścią, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia (§ 3). Termin ten może jednak ulec wydłużeniu ze względu na postanowienia § 4 proponowanego przepisu. Z jego brzmienia wynika, że przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.

7. Dyspozytywny charakter regulacji kodeksowych pozwala stronom umowy ubezpieczenia OC na swobodne ukształtowanie łączące je stosunku prawnego, ale jednocześnie stwarza szereg zagrożeń dla ubezpieczającego, ubezpieczyciela oraz pośredników (brokerów) • Obowiązki po stronie brokerów ubezpieczeniowych (art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym, art. 20 dyrektywy nr 2002/92/WE). • Praktyczne konsekwencje wyboru odpowiedniego triggers. Zalety oraz wadykażdej konstrukcji. • Zagrożenia związane z wyborem nieprawidłowego triggers oraz możliwości ich uniknięcia. Negatywne skutki dla ubezpieczającego oraz jego brokera.

8. Obowiązki brokerów ubezpieczeniowych • Obowiązek dokonania rzetelnej analizy ofert w liczbie wystarczającej do dokonania rekomendacji najwłaściwszej umowy ubezpieczenia, • Niedochowanie obowiązków przez brokera może prowadzić do odpowiedzialności wobec osoby poszukującej ochrony ubezpieczeniowej za powstałą szkodę (niewłaściwy zakres/brak ochrony), • Decydujące może być również, czy nienależyte wykonanie czynności brokerskich było wynikiem niedbalstwa zwykłego czy rażącego (regres ubezpieczeniowy – art. 11 ust. 3 ub. obow.)

9. A. Okoliczności, na które broker ubezpieczeniowy powinien zwracać uwagę: • Dokonując wyboru najkorzystniejszej oferty ubezpieczeniowej szczególną uwagę należy zwrócić na profil czy też rodzaj prowadzonej działalności zawodowej lub gospodarczej (rodzaju szkód czy kręgu potencjalnych poszkodowanych). Inaczej może przebiegać proces powstawania szkody zbiorowej, szkody w serii czy szkody ewolucyjnej, • Act committed - nie powinien być wybierany przez te podmioty, których działalność może prowadzić do powstania szkody, na którą może się składać szereg różnych przyczyn, nierzadko rozciągniętych w czasie (odpowiedzialność za produkt), • Loss occurrence - wydaje się on mało przydatny przy poszukiwaniu odpowiedniego rozwiązania dla podmiotu, którego działalność może prowadzić do powstania szkody w środowisku lub szkody na osobie związanej z wystąpieniem choroby zawodowej lub polegającej na wywołaniu rozstroju zdrowia, • Loss manifestation stanowi natomiast swoiste remedium we wszystkich sytuacjach, w których – ze względu na ewolucyjny charakter szkody - nie może być zastosowane loss occurrence, • Claims made – chroni przed konkretnymi roszczeniami osób trzecich, a nie abstrakcyjnie ujmowaną odpowiedzialnością za szkodę

10. Sytuacje szczególne: • Może się zdarzyć, że ubezpieczający dopuścił się zawinionego działania, rodzącego jego odpowiedzialność, a następnie nie zapobiegł zwiększeniu się rozmiarów szkody. Jego zaniechanie nie jest samodzielnym zdarzeniem przyczynowym”, chyba że istniał szczególny obowiązek działania po jego stronie • Dodatkowe wątpliwości, w przypadku odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (zwłoka w jednym okresie ubezpieczenia, niewykonanie zobowiązania w kolejnym). • W niektórych przypadkach szkoda może mieć hipotetyczny charakter, np. utrata zysku, podobnie definicja roszczenia (pisemne żądanie wyrażające zamiar tej osoby przypisania ubezpieczonemu odpowiedzialności, zawiadomienie o zaistniałym uchybieniu lub żądanie wynagrodzenia szkody) • klauzula seryjnych roszczeń precyzuje datę wypadku oraz wprowadza zasadę tzw. cofnięcia w czasie (roll back). Zgodnie z jego treścią wszystkie szkody wynikające z tej samej przyczyny uważa się za jeden wypadek, który zrealizował się w chwili wystąpienia pierwszej szkody, np. wada produktu w czasie kilku miesięcy wyrządziła różne szkody różnym osobom.

11. Szkody w serii (1) okres ubezpieczenia 2000 – 2001 – pierwsza szkoda w serii (2) okres ubezpieczenia 2002 – 2003 oraz 2004 – 2005 kolejne szkody wynikające z tej samej przyczyny, niekoniecznie z tego samego zdarzenia (3) odpowiedzialność ubezpieczyciela, który udzielał ochrony (1) dotyczy całej serii szkód w granicach sumy gwarancyjnej. Jeżeli umowa obejmuje okres ubezpieczenia (2) nie występuje odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń do żadnej ze szkód zaliczanych do danej serii (4) dopuszczalne jest wprowadzenie innej definicji wypadku niż wystąpienie szkody. Wówczas do oceny odpowiedzialności ubezpieczyciela za wszystkie szkody w serii stosuje się postanowienia umowy obowiązującej w chwili, w której zaistniał element czasowy rozpoczynający serię zgodnie z definicją wypadku.

12. B. Okoliczności, na które broker ubezpieczeniowy musi zwracać uwagę: • Zasadniczym obowiązkiem brokera będzie również zapoznanie się z treścią poprzednio obowiązujących umów ubezpieczenia OC w tym celu, aby zapewnić ubezpieczającemu ciągłość ochrony. • obowiązek ten dotyczy nie tylko samej polisy ubezpieczenia OC, ale też postanowień OWU na podstawie, których określona umowa została zawarta. • Obowiązkiem brokera będzie również badanie poprzednich okresów ubezpieczenia, warunków zawieranych umów oraz zakresu „potencjalnej szkodowości” (ubezpieczający mógł rozszerzyć lub zawęzić zakres prowadzonej działalności). ”Przeszłość ubezpieczeniowa” konkretnego podmiotu może mieć zasadnicze znaczenie dla jego „przyszłości w tym zakresie”.

13. Zagrożenia związane z wyborem nieprawidłowego triggers oraz praktyczne możliwości ich uniknięcia • Pełna dowolność w wyborze triggers może prowadzić do braku ochrony pomimo sukcesywnego zawierania umów ubezpieczenia OC, • Możliwa jest również sytuacja przeciwna, gdy dwa lub nawet więcej zakładów ubezpieczeń będzie obciążonych obowiązkiem naprawienia szkody, • Może się zdarzyć, że dokonując wyboru najkorzystniejszej oferty ubezpieczeniowej, broker będzie w stanie zapewnić ubezpieczającemu ciągłość ochrony pomimo istnienia formalnych przerw w ubezpieczeniu.

14. Żaden ubezpieczyciel nie będzie zobowiązany do wypłaty świadczenia: • W pierwszym roku ubezpieczenia, w którym doszło do wadliwego działania lub zaniechania ubezpieczonego sprawcy, podmiot ten zawarł umowę na podstawie loss occurence. • W kolejnym okresie miało miejsce ujawnienie się szkody, lecz ubezpieczający miał polisę claims made. • W chwili, gdy poszkodowany faktycznie wystąpił ze swoim roszczeniem odszkodowawczym, ubezpieczający nawiązał stosunek ubezpieczenia OC na podstawie act committed lub powrócił do klauzuli loss occurrence

15. Więcej jeden ubezpieczyciel teoretycznie rzecz biorąc może być zobowiązany do wypłaty świadczenia: • W czasie obowiązywania pierwszej z nich, opartej na act commited miało miejsce wadliwe działanie lub zaniechanie sprawcy szkody, • W chwili ujawnienia się szkody ubezpieczyciel stosował kryterium loss manifestation, • Poszkodowany wystąpił z roszczeniem odszkodowawczym dopiero pod rządami trzeciej umowy ubezpieczenia OC odwołującej się do claims made • Czy w takiej sytuacji w drodze analogii można stosować zasady podwójnego ubezpieczenia ? (art. 824¹ k.c.).

16. Dodatkowe postanowienie umowne nazywane niekiedy sunset clause • (1) wariant podstawowy – w okresie ubezpieczenia poszkodowany zgłosił swoje roszczenia, które również wynikały z naruszeń czy zdarzeń, występujących w okresie ubezpieczenia, • (2) ubezpieczenie „wsteczne” inaczej uprzednie – obejmuje swoim zakresem roszczenia zgłoszone w trakcie obowiązywania umowy będące następstwem zdarzeń, które miały miejsce w pewnym z góry określonym czasie przed jej zawarciem, • (3) ubezpieczenie następcze – ubezpieczycie odpowiada za zdarzenia popełnione w czasie ubezpieczenia, jeżeli poszkodowany wystąpił z roszczeniem odszkodowawczym w określonym terminie od zakończenia okresu ubezpieczenia

17. Zagrożenia wynikające pośrednio z transferu usług ubezpieczeniowych oraz ze swobody rynku ubezpieczeniowego: • Polski przedsiębiorca prowadzi działalność w Polsce oraz innym kraju Unii Europejskiej, • Wchodzi w kooperację z zagranicznym przedsiębiorcą, • Dokonuje wyboru OWU polskiego ubezpieczyciela, w kolejnym roku zawiera umowę ubezpieczenia OC z zagranicznym zakładem ubezpieczeń, • Wybór prawa właściwego dla umowy ubezpieczenia OC • Odpowiedzialność in solidum więcej niż jednego zakładu ubezpieczeń, kwestia rozliczeń regresowych

18. Triggers a bezwzględnie obowiązujące przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń • Skreślenie § 2 art. 819 k.c. • poszkodowany odwołuje się do odpowiednich przepisów prawa (art. 819 § 3 k.c.), z drugiej strony – do postanowień konkretnej umowy ubezpieczenia OC, które pozostają w wyraźnej sprzeczności z powołanym unormowaniem, • powstanie szkody, jej ujawnienie się lub zgłoszenie roszczenia przez poszkodowanego w okresie ubezpieczenia jako warunek sine qua non powstania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

19. Możliwość wyczerpania się wysokości sumy gwarancyjnej: • Kilka lub kilkanaście lat wypłaty świadczenia (np. renty), duża ilość osób poszkodowanych, wysokość sumy gwarancyjnej, które w poprzednio obowiązujących przepisach wykonawczych były znacznie niższe, • Wzrost świadomości osób poszkodowanych, podnoszących coraz wyższe roszczenia, szkody o charakterze masowym lub katastroficznym • Suma gwarancyjna może zostać wyczerpana zarówno po pewnym czasie, jak i w chwili wypadku może być wiadome, że jej wysokość nie wystarczy na zaspokojenie wszystkich roszczeń (hala targowa w Katowicach, kopalnia Halemba).

20. Definicje wypadku – praktyczne przykłady • pisemne roszczenie skierowane po raz pierwszy przeciwko Ubezpieczonemu w okresie ubezpieczenia lub w okresie dodatkowym (wskazanym w umowie), z tytułu nieprawidłowych działań mających miejsce po dacie początkowej • pisemne roszczenie o naprawienie szkód majątkowych wniesione w okresie ubezpieczenia lub w ciągu kolejnych 36 miesięcy po jej rozwiązaniu, z tytułu uchybień popełnionych w okresie ubezpieczenia; wyłączone szkody, które mogą być pokryte z innej ważnej umowy ubezpieczenia • czynność zawodowa wykonana lub zaniechana w okresie ubezpieczenia, wszystkie czynności wynikające z tej samej czynności uważa się za jeden wypadek, za datę zaniechania uznaje się ostatnią w danych okolicznościach chwilę, w której osoba objęta ubezpieczeniem mogła podjąć działanie zapobiegające wystąpieniu szkody, wyłączenie skutków uchybień, o których popełnieniu ubezpieczony wiedział w chwili zawierania umowy ubezpieczenia; wyłączone szkody, które mogą być pokryte z innej umowy ubezpieczenia zawartej na inny okres • roszczenie podniesione wobec Ubezpieczonego po raz pierwszy w okresie ubezpieczenia lub w okresie dodatkowym i zgłoszone na piśmie zgodnie z OWU, o ile zarzuca Ubezpieczonemu dopuszczenie się nieprawidłowego działania po dacie początkowej; okres dodatkowy – 36 miesięcy kolejno następujących bezpośrednio po wygaśnięciu polisy na skutek braku jej odnowienia, pod warunkiem niezawarcia na ten okres umowy z innym ubezpieczycielem; wyłączenie szkód, które mogą być pokryte z innej umowy ubezpieczenia zawartej na inny okres • dodatkowy wymóg dla okresu dodatkowego niezalegania z płatnością składki w dniu wygaśnięcia polisy i braku transakcji; wyłączenie szkód, które mogą być pokryte z innej umowy ubezpieczenia zawartej na inny okres