Madencilik Kimyasallarının Risk Analizine Dayalı Yönetimi

1. Madencilik Kimyasallarının Risk Analizine Dayalı Yönetimi Prof. Dr. Ali Esat Karakaya karakaya@gazi.edu.tr ÇED VE MADENCİLİK SEMPOZYUMU 19-21 Ocak 2012 ANTALYA

2. Kimyasallarla iç içe yaşıyoruz. Her gün binlerce kimyasala maruz kalıyoruz. İSTEYEREK : İlaçlar Gıdalardaki doğal kimyasallar Gıda katkı maddeleri Kozmetikler İSTEMEDEN : Gıdalardaki kimyasal kirleticiler Çevre kirleticileri Mesleki kimyasallar

3. 1930-2000 YILLARI ARASINDA DÜNYA KİMYASAL MADDE ÜRETİMİ 1,2 YılÜretim (milyon ton) 1930 1 1950 7 1970 63 1985 250 2000 400 • 1. UNEP: Exchange of information on chemicals in internationaltrade. IRPTC Bullletin 9: 1-2(1988). • 2. EuropeanCommission: Strategyfor a FutureChemicalsPolicy ( 2001).

5. 20.yy’da DOĞUŞTAN YAŞAM BEKLENTİSİNİN ARTIŞ NEDENLERİ • Suyun sanitasyonu (mikrobiyolojik yönden temiz su) • Yeterli ölçüde ve kontrol altında gıda üretimi • Aşılama • Pestisitler (vektör hastalıklarının ortadan kaldırılması ve kontrolu) • Antibiyotikler • Enfeksiyon hastalıkları ve kişisel hijyen bilgisindeki gelişme • Tanı ve tedavi yöntemlerindeki gelişmeler

6. Her kimyasalın doza bağımlı olarak toksisite gösterme riski vardır. PARACELSUS 1493 - 1541 “Tüm maddeler zehirdir, zehir olmayan madde yoktur. Zehir ile ilacı ayıran dozdur” Bu öngörü, bugün modern toksikolojinin temel kuralını oluşturur.

7. Her Kimyasal doza bağımlı olarak aşağıdaki toksisitelerden birini veya birkaçını gösterme potansiyali vardır. • Akut Toksisite • Kronik Toksisite (Tekrarlanan dozda spesifik organ hasarı) • Mutajenik Etki • Karsinojenik Etki • Üreme Sistemi Üzerine Toksik Etki • Teratojenik Etki • Transplasental Karsinojenik Etki • Fertilite Üzerine Etki • İmmünotoksik Etki • Nörolojik Etki

8. KİMYASALLARIN RİSK ANALİZİ RİSK YÖNETİMİ (Politika) RİSK DEĞERLENDİRMESİ (Bilim) RİSK İLETİŞİMİ (Paydaşlar Arasında İnteraktif Bilgi Paylaşımı) RİSK ALGIISI

9. RiSK ALGILAMASI ANKET UYGULAMASI (n=59) Uzman ve Pratisyen Hekim 22 8 6 5 5 5 4 4 E kodlu gıda katkı maddelerinin gıdalarda kullanılması Litresinde 10000-20000 asbestlifibulunaniçmesularının kullanılması Bergama'dasiyanürle altın üretimi Reçetesiz ilaç kullanılması Kurşunlu benzin kullanılması Litresinde1-1.5 mg As içereniçmesuyununkullanılması Şehir içinde GSM iletim istasyonlarının kurulmasi Gıdalardaki kimyasal kirliliklerin yeterli ölçüde denetlenmemesi 0 Diş tedavisinde civa içeren amalgam dolgu kullanılması 0 Sakarin'in yapay tadlandırıcı olarak kullanılması Türkiye’de insan sağlığı üzerinde olumsuz etki oluşturabilecek uygulamalardan bazıları aşağıda yazılmıştır. Size göre, en önemlisinin karşısına 1 yazarak önem sırasına diziniz.. 2003

10. İçme sularında arsenik WHO provisional guideline limit değeri 10µg / L Bu değer dahi ömür boyu tüketmede her 10 000 nüfusta fazladan 67 kanser vakasına neden olur.

11. İNSAN SAĞLIĞI YÖNÜNDEN ÇEVRESEL KİMYASALLARIN YÖNETİMİ KOLAY • Akut Toksisite • Kronik Toksisite • ToksisiteTam Olarak Bilinmiyor • Üreme Sistemine Etki (Reproduktif Toksisite) • Genotoksik Etki • Biyokonsantrasyon Özelliği • Karsinojenik Etki • Çevrede Yüksek Konsantrasyon SİYANÜR KURŞUN CIVA ARSENiK ZOR

12. OVACIK ALTIN MADENİ 1991 : Maden İşletme Ruhsatı alındı. Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği tarafından “Ovacık Altın Madeni Çevresel Etki Değerlendirme Raporu“ hazırlandı. 1994 : Çevre Bakanlığı izni. 1997 : Tesis tamamlandı.

20. BİLİMİN HİYERARŞİSİ (ÖRGÜTLENMESİ) Bilim İnsanları ve Akademisyenler ARAŞTIRMA KURULUŞLARI ÜNİVERSİTELER REGÜLASYONDAN SORUMLU OTORİTELERİN BİLİM KURULLARI ULUSAL BİLİM AKADEMİLERİ International CouncilForSciences (ICSU) (121 Ulusal Bilim Akademisi )

21. 1900’lar: Radyum saat kadranı boyayan kadın işçiler 1940-1960 : Ayakkabı satıcılarının kullandığı röntgen cihazı (floroskop) 1930-1957 :Çocuklar üzerinden Yapılan kurşunlu boya reklamları 1950’ler : ABD’ nde işçilere dış parazitlere karşı DDT uygulaması

22. 1962 REGÜLASYONLARI HIZLANDIRAN ŞOK OLAYLAR Talidomit 1960

23. GEÇMİŞTEKİ HATALARIN MİRASI Yenidoğan kordon kanında 287 kimyasal madde tespit edildi.

24. SORUN : • İnsan sağlına ve çevreye zararlı binlerce kimyasal • madde ile birlikte yaşıyoruz. Bunlara kaçınılmaz olarak • maruz kalıyoruz. • ÇÖZÜM : • Bilim bazlı risk analizine dayalı regülasyonlar ve • bunların uygulanması.

25. ABD: ÇOÇUKLARDA KAN KURŞUN DÜZEYLERİ 1976–1999 “NationalHealthandNutritionExaminationSurvey” 18 16 14 12 Kan KurşunDüzeyler(µg/dL) 10 8 6 4 2.7 2.0 2 0 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 YIL Kurşunlu Boyaların Yasaklanması 1976 Kurşunsuz Benzin KullanımınınBaşlaması 1979 Kurşunlu İçme Suyu Borularının Yasaklanması 1986 Kurşunlu Benzin Kullanımımın Tamamen Sonlanması 1996 Kurşunlu konserve lehimleri kısıtlaması 1978

27. KİMYASALLARIN RİSK DEĞERLENDİRMESİ SİSTEMATİĞİ • Bu Bilgi Üç Yöntemle Elde Edilir ; • Deney Hayvanları ile Yapılan Toksisite Testleri • Değişik Hücre Tipleri ile in-vitroToksisite Testleri • İncelenen Kimyasala Daha Önce Maruz Kalmış İnsan grupları var ise Epidemiyolojik Çalışmalar RİSK DEĞERLENDİRMESİ (Bilim) 1.Toksisitenin Değerlendirilmesi 2.Doz-Cevap İlişkisi 3.Maruziyetin Belirlenmesi 4.Risk Karakterizasyonu Önceki ilk üç basamağa dayalı olarak ve belirsizlik faktörünü de dikkate alarak riskin gerçekleşme ihtimalinin belirlenmesi. İncelenen kimyasalın gıdalarla ve diğer alım kaynakları varsa bunları da dikkate alarak ne miktarda maruz Kalındıgının belirlenmesi.

28. KİMYASALLARIN RİSK ANALİZİ LİMİT DEĞERLER RİSK YÖNETİMİ (Politika) 1.Riskin Tanımlanması 2.Seçeneklerin Değerlendirilmesi 3.Uygulama 4.İzleme ve Denetleme RİSK DEĞERLENDİRMESİ (Bilim) 1.Toksisitenin Değerlendirilmesi 2.Doz-Cevap İlişkisi 3.Maruziyetin Belirlenmesi 4.Risk Karakterizasyonu RİSK İLETİŞİMİ Paydaşlar Arasında İnteraktif Bilgi Paylaşımı

29. ÇEVRESEL KİMYASALLARIN LİMİT DEĞERLERLE YÖNETİLMESİ ÇEVRESEL KİMYASAL İNSANA ETKİ EKOSİSTEME ETKİ TOKSİKOLOJİ EKOTOKSİKOLOJİ NOAEL ADI (RfD) NOEC PNEC PEC PNEC> PEC EQS GIDA ve İÇME SUYU LİMİT DEĞERLERİ

30. KİMYASALLARIN RİSK DEĞERLENDİRİLMESİNDE BAŞLANGIÇ NOKTASI ; GENOTOKSİK ETKİSİ OLMAYAN KİMYASALLAR ( EŞİKLİ ETKİ). 2. GENOTOKSİK (KANSER YAPICI) ETKİLİ KİMYASALLAR ( EŞİKSİZ ETKİ) KANSER OLUŞTURMA CEVABI TOKSİK CEVAP Eşik (Threshold) DOZ DOZ

31. TOKSİSİTE RİSKİ : KİMYASALIN TOKSİSİTESİ ve DOZUN FONKSİYONU Cd Maruziyet (DOZ) RİSK = f

32. Zn RİSK = f Maruziyet (DOZ)

33. Doz-Cevap İlişkisi TD50 % Cevap Eşik (NOAEL) LOAEL Doz (mg/kg vücut ağırlığı) NOAEL: Toksik etki göstermeyen en yüksek doz LOAEL : Toksik etki gösteren en düşük doz TD 50 : Deney hayvanlarının % 50’sinde toksik etki oluşturan doz

34. NOAEL = ADI (mg/kg v.a) 100 Güvenlik Faktörü ADI: Accceptable Daily Intake (Günlük Alımına izin verilen miktar)

35. NOAEL DEĞERİNDEN AI DEĞERİNE GEÇİŞ(WHO 1994) NOAEL (No ObservedAdverseEffect Level) NOAEL NOAEL ~ 4.0 TK* x 2.5 TD** 10 NOAEL NOAEL ~ 4.0 TK* x 2.5 TD** 10 NOAEL NOAEL ~ 4.0 TK* x 2.5 TD** 10 NOAEL NOAEL ~ 4.0 TK* x 2.5 TD** 10 / 10 Deney Hayvanı, İnsan Farkı NOAEL NOAEL ~ 3.2 TK* x 3.2 TD** 10 / 10 Bireylerarası Farklar NOAEL = ADI 10 x10 *TK : Toksikokinetik (ADME ) **TD : Toksikodinamik

36. KİMYASALLARIN RİSK DEĞERLENDİRİLMESİNDE BAŞLANGIÇ NOKTASI ; • GENOTOKSİK ETKİSİ OLMAYAN KİMYASALLAR ( EŞİKLİ ETKİ). • 2. GENOTOKSİK (KANSER YAPICI) ETKİLİ KİMYASALLAR ( EŞİKSİZ ETKİ) KANSER OLUŞTURMA CEVABI DOZ

37. YAŞAMDA SIFIR RİSK YOKTUR. ÇEVREDEKİ KANSER YAPICI KİMYASALLAR DA LİMİT DEĞERLER İLE YÖNETİRLER. BU DEĞERLER KABUL EDİLEBİLİR RİSK KAVRAMINA GÖRE BELİRLENİR. KANSER YAPICI KİMYASALLAR İÇİN KABUL EDİLEBİLİR RİSK YAŞAM SÜRESİ BOYUNCA HER MİLYON KİŞİDEN BİRİNDE (1 / 1 000 000) KANSER OLUŞMASIDIR (FDA 1973).

38. YAŞAM SÜRESİ BOYUNCA KANSERE YAKALANMA RİSKİ ERKEK : 443 000 / 1 000 000 KADIN: 378 000 / 1 000 000 YAŞAM SÜRESİ BOYUNCA KANSERDEN ÖLME RİSKİ ERKEK : 232 000 / 1 000 000 KADIN: 196 000 / 1 000 000 Kaynak: AmericanCancerSociety (2010)

39. İçme sularında arsenik WHO provisional guideline limit değeri 10µg / L Bu değer dahi ömür boyu tüketmede her 10 000 nüfusta fazladan 67 kanser vakasına neden olur.

40. ÇEVRESEL KİMYASALLARIN LİMİT DEĞERLERLE YÖNETİLMESİ ÇEVRESEL KİMYASAL İNSANA ETKİ EKOSİSTEME ETKİ TOKSİKOLOJİ EKOTOKSİKOLOJİ NOAEL ADI (RfD) NOEC PNEC PEC PNEC> PEC EQS GIDA ve İÇME SUYU LİMİT DEĞERLERİ

41. PNEC Değerinden Çevre Standardına Geçiş KROM (VI) – “2008/105/ EC ” de belirtilen 41 öncelikli kimyasaldan biri NOEC (NonObservedEffectConcentration) KROM VI için ekotoksikoloji testlerinde en duyarlı tür : Ceriodapnia dubia 4.7 5 µg / L (üreme üzerine etki) Emniyet Faktörü: 10 PNEC (Predicted No EffectConcentration ) 4.7 µg / L / 10 = 0.47 µg / L Tatlı su EQS (Çevre Standardı Değeri); PNEC > PEC (Predicted Environmental Concentration ) olacak şekilde düzenlenir.